Научная статья на тему 'ТОҒ ЖИНСЛАРНИНГ ЛИТОЛОГИК, ПЕТРОГРАФИК ВА ФИЗИК-МЕХАНИК ХОССА ВА ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (САРИКЎЛ ВА ХОДЖАДИК КОНЛАРИ МИСОЛИДА)'

ТОҒ ЖИНСЛАРНИНГ ЛИТОЛОГИК, ПЕТРОГРАФИК ВА ФИЗИК-МЕХАНИК ХОССА ВА ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (САРИКЎЛ ВА ХОДЖАДИК КОНЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
415
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / гидротермал / жинслар / ёрилиш / деформация / физик-механик хоссалари ва хоссалари / минераллашув / : technology / hydrothermal / rocks / cracking / deformation / physical and mechanical properties and properties / mineralization

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Қурбонов Элбой Шавкатович, Ашуров Олим Ғофурович, Исомиддинов Ёқуб Яраш Ўғли

Мақолада Сарикўл ва Ходжадик конлари ётқизиқлари тоғ жинсларининг структура-текстуравий, литологик таркиби ўрганилиб, тоғ жинсларининг физик-механик хоссалари баҳоланиб, илмий асослаб берилган. Жисмоний ва механик хусусиятларнинг ўзгаришига қараб тоғ жинслари мустаҳкамлик даражасига кўра таснифларга бўлинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Қурбонов Элбой Шавкатович, Ашуров Олим Ғофурович, Исомиддинов Ёқуб Яраш Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article studies the structure-texture, lithological composition of rocks in Sarikul and Khodjadik deposits, evaluates the physical and mechanical properties and properties of rocks and provides a scientific basis. Rocks are divided into classifications according to the degree of strength, depending on changes in physical and mechanical properties and properties.

Текст научной работы на тему «ТОҒ ЖИНСЛАРНИНГ ЛИТОЛОГИК, ПЕТРОГРАФИК ВА ФИЗИК-МЕХАНИК ХОССА ВА ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (САРИКЎЛ ВА ХОДЖАДИК КОНЛАРИ МИСОЛИДА)»

GEOLOGIYA-MINERALOGIYA FANLARI / GEOLOGICAL AND MINERALOGICAL

SCIENCES

УДК 553.622.3+624.131.1 (575.14

TOF ЖИНСЛАРНИНГ ЛИТОЛОГИК, ПЕТРОГРАФИК ВА ФИЗИК-МЕХАНИК ХОССА ВА ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТА^ЛИЛ ЦИЛИШ (САРИКУЛ ВА ХОДЖАДИК

КОНЛАРИ МИСОЛИДА)

бурбонов Элбой Шавкатович - г.м.ф.ф.д., E-mail: elbov.qurbonov@mail.ru https//orcid.org/ 00000003-3017-4696

'Ашуров Олим Fофурович - тадкикотчи: 'Абдурахманов Ботир Мирзапович -лаборатория булими бошлиги, E-mail: abdurakhmanov.b60@vail.ru 'Исомиддинов Ёкуб Яраш угли - кичик илмий ходим. E-mail: vooqub@bk.ru https//orcid.org/ 0000-

0001-9248-920Х

хГИДРОИНГЕО институти" Давлат муассасаси. Тошкент ш. Узбекистон.

Мацолада Сарикул ва Ходжадик конлари ётцизицлари тог жинсларининг структура-текстуравий, литологик таркиби урганилиб, тог жинсларининг физик-механик хоссалари бауоланиб, илмий асослаб берилган. Жисмоний ва механик хусусиятларнинг узгаришига цараб тог жинслари муста^камлик даражасига кура таснифларга булинган.

Калит сузлар: технология, гидротермал, жинслар, ёрилиш, деформация, физик-механик хоссалари ва хоссалари, минераллашув.

The article studies the structure-texture, lithological composition of rocks in Sarikul and Khodjadik deposits, evaluates the physical and mechanical properties and properties of rocks and provides a scientific basis. Rocks are divided into classifications according to the degree of strength, depending on changes in physical and mechanical properties and properties.

Key words: technology, hydrothermal, rocks, cracking, deformation, physical and mechanical properties and properties, mineralization.

Тадкиккот райони Тян - Шан тогининг Зарафшон тизмаси гарбий кисмини ^оратепа тогларини камрайди (1-расм). Сиёсий - маъмурий жихатдан ^оратепа тоги ^ашкадарё ва Самарканд вилоятлари худудларига тегишлидир.

Геоморфологик хусусиятига кура, Китоб - Шахрисабз ва Зарафшон ботиклари уртасида жойлашган уртача баландликдаги тоглар.

Зарафшон тизмасини ташкил килувчи тоглар каторига кирган Чакиликалян, ^оратепа ва Зиёвуддин - Зирабулок тоглари Зарафшон тизмасини кенглик йуналиши давонида жойлашган. Унинг ^ашкадарё дарёсини юкори окимидан Тахтакорача давонигача булган кисми Чакиликалян тоги, давонидан Жом ботигигача булган кисми ^оратепа тоги деб номланган.

Тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятлари - бу тог жинси холатини аниклайдиган асосий курсаткичлардир. Конларни узлаштириш буйича хар кандай тадкикотлар ва изланишларни олиб боришда тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганиш керак, бу хусусиятларни аниклашни лаборатория ва дала шароити усулида амалга оширилади.

Бугунги кунда ер усти ва ер ости тог кон казиш ишлари олиб борилаётганда тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганмасдан конлардан фойдаланиш бир мунча кийинчиликлар тугдиради.

Тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларининг узгариши турли даражадаги куплаб жараёнларга фойдали казилмаларни казиб олиш, туннеллар куриш, гидротехник иншоотларни куриш, бургилаш ишлари, конларни ер ости усулида казиб олиш учун жалб этилган техника воситаларидан самарали фойдаланиш, технология ва тизимни

ривожлантириш, шунингдек салбий окибатларни олдини олиш, фойдали казилма конларни очик ва ер ости усулида казиб олиш жараёнларига таъсир килиши мумкин [1].

Тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганиш таркиби, тузилиши, генезиси, гидротермал-метасоматик жараёнлар, дарзланиши, бузилиш ва бошка хусусиятларига караб турли хил узгарувчан тог жинслари учун маълум параметрларининг узгариши тугрисида маълумот туплаш боскичидан иборатдир.

Тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларининг тавсифи микдорий

курсаткичлари билан ифодаланади. Аниклаш усуллари х,ар хил булиб урганилаётган объектларга караб, кидирув ёки лойихдлаш боскичига х,амда, тог жинсларининг турига богли;. Бу урганишларнинг максади, тог жинсларининг тури, уларнинг физик-механик хусусиятлари курсаткичларининг таркибини аниклашдан иборат. ^идирув ва лойих,алаш боскичида х,ам тог жинслари структурасининг узаро таъсири вактида юзага келадиган барча мухдндис-геологик х,одисаларни хисобга олиши ва башорат килинадиган х,одисалар микдорини аниклаш учун ишлатилиши мумкин булган курсаткичларни танлаш ва уларнинг хавфли окибатларига карши курашиш чораларини ишлаб чикиш учун етарли маълумот билан таъминланиши керак.

Тог жинсларининг х,осил булиши ва тузилиши х,ар хил петрографик таркибга эга. Купгина лолларда мухдндис-геологик нуктаи-назардан улар купрок ёки камрок ухшашли умумий механик хусусиятларга эга: гранит, диорит ва сиенит, диорит уртасида куч ва деформация курсаткичларида сезиларли фарк йук. Ушбу хусусиятларга кура, тог жинсларини юмшок ва каттик тог жинсларига ажратиш мумкин.

^аттик тог жинсларининг структуравий каттиклиги уларнинг бир бири билан богланиб кетиши билан ажралиб туради. Бунда сув билан туйинган х,олатдаги мустах,камлиги 20МПа, гача булган метаморфиква баъзи чукинди (ох,актошлар, доломитлар, кумтошлар ва кучли цементлашган конгломерат) тог жинслари киради [1].

Тог-кон саноатида тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганишзарур ва улар куйидагиларни бах,олаш имконини беради: 1) каръер ён деворларининг замонавий баркарорлигини таъминлаш; каръерлар ва ер ости казиш ишларининг конструкциявий дизайнини танлаш; кончилик объектларини жойлаштириш; тог-кон иншоотларида казиш ишлари олиб боришда тог жинсларининг хусусиятини бах,олаш; 2) х,ар хил минералларни уз ичига олган тог жинсларини казиб олишда самарали усулларни танлаш. Ушбу вазифаларнинг х,ар бири мустакил тадкикот иши олиб бориш жараёнида амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун, биз асосан биринчи муаммони х,ал килиш учун зарур булган тог жинсларининг физик-механик хусусиятларини урганишимиз зарур [2].

^аттик фойдали казилма конларини тадкикот килишда тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларига катта ах,амият берилади. Бунинг сабаби шундаки, кон ишларини олиб борилиши, уларнинг баркарорлиги, турли хил салбий геологик х,одисаларнинг ривожланиши, кон ишларининг сув билан туйиниши, шунингдек ёпик усулда казиб олишда, коннинг ривожланиш тизимини танлаш, умуман кончилик казиб олиш ишларида тог жинсларининг физик-механик хусусиятларига боглик. Шунинг учун, ушбу хусусиятларнинг курсаткичлари тог жинсларини микдорий ва сифат жих,атдан бах,олашга ёрдам

1-расм. Конларнинг умумий жойлашуви.

беради,натижада салбий геологик жараёнлар ривожланишини олдини олиш имконини яратади.

Тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганишда уларнинг сохадаги узгаришини бахолаш, кидирув бурги кудукларидан керн намуналарини урганиш, хамда канавалар, шахта ва штольнялардан монолит шаклида намуналарни олиб лаборатория шароитида аниклашдан иборатдир.

Ушбу илмий маколада тог жинсларининг физик хусусиятлари буйича назарий карашлар ва тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини аниклаш усуллари ва уларнинг ечимлари тули; уз ифодасини топган [3].

Олинган намуналардан куйидаги физик ва механик хусусиятлар курсаткичлари: тог жинсларининг солиштирма огирлиги, умумий огирлиги, говаклиги, тог жинсларининг сувга туйиниши, тортилиш буйича тог жинсларининг мустахкамлиги, сикилиши буйича тог жинсларининг табиий ва сувга туйинган холати, бушлилик коэффициенти ва Протодьняков буйича каттиклиги аникланади. Тог жинсларининг петрографик хусусиятлари геологик тузилишининг энг мухим хусусиятларидан бири булиб, кон ишларида физик-механик хусусиятлар коннинг баркарорлигини ва чидамлилик даражасини петрографик хусусиятлар асосида белгиланади.

Сарикул конида асосан янги хосил булган турли хил бирикмалар метаморфизм жараёнида минераллар анъанавий чегараларга эга булган икки гурух метаморфик тог жинсларининг пайдо булишига олиб келган.Метаморфизм жараёнида хосил булган тог жинсларининг биринчи гурухига слюдали-кварц -дала шпати, турмалин-слюдали-дала шпати-кварц, амфибол-слюдали-кварц-дала шпати-кварц, амфибол-слюдали-кварц-дала шпати, хлорит-дала шпати-кварц, графит-биотит-дала шпати амфибол-дала шпати киради. Иккинчи гурухига - биотит-дала шпати-амфибол, амфибол-дала шпатива пироксен-амфибол-кварц-дала шпатлари киради.

Сарикул конида таркалган тог жинслари минералларининг таркибини фоиз (%) курсаткичи куйидагича: дала шпатларидан иборат булган слюдали сланецлар-20-50%, кварц 15-60%, биотит 5-25%, мусковит 10-15%, серицит-5-10%, хлорит 5-10%, амфибол 5-11%,хамда нотекис таркалган графит 3-10%, турмалин 0,1-10%, шунингдек амфиболли сланецлар 30-55%, дала шпатлари 20-40%, кварц 2-20%, биотит 2-10%, оз микдордаги хлорит ва калцитлардан иборатдир.

Умуман олганда, иккала гурух параллел-сланецли, текстурали ва лепидобласт, гранолеидобласт, гранобласт ва порфиробластлар структуралардан иборат. Тог жинслари майда кристалли булиб, 0,1-1,5 мм гачани ташкил этади.

Барча аникланган сланецлар хосил булиш жараёнига зид равишда бир-бири билан метаморфик кетма-кетликда алмашиб туради.

Ходжадик кони минтакасидаги петрографик, таркиби, металлогенетик ва бошка хусусиятларга кура, интрузив тог жинсларининг туртта шаклини ажратиб курсатиш мумкин: габбро-норит, гранит-гранодиорит, гранит-лейкогранит ва кичик интрузивларнинг шаклланишини келтириш мумкин.

Улар куйидаги минераллар ва тог жинсларига булинади: амфиболятцияланган габбро-норитлар, габбро-диоритлар, пироксенитлар ва гипербаситлар.

Тулик кристалли тог жинси майда донадор, куюк кулранг, яшил рангга эга, интенсив амфиболли, массивли, сланецлардир.

Тулик кристалли тог жинслари, металлогенетик, майда донадор, массив булиб, плагиоклаз, пироксен, шохалдамчи ва рудалардан иборат. Габбро-диоритлардан габбро-сиенитларга утиш жараёнини учратиш мумкин, бунда ушбу минералларга кушимча равишда ортоклаз ва биотит кушилиб ривожланган.

^уйидаги 1-жадвалдаги маълумотлар тахлил килинганда, Сарикул конидаги тог жинсларнинг физик хоссалари ва унинг сув таъсирида узгариши шуни курсатмокда: тог жинсларининг говаклиги 3,86% ни ташкил этган холда мутаносиб равишда сувга туйинган

юкори 1,33%, ушбу натижа буйича хулоса тог жинсининг говаклик даражаси канча юкори булса, унинг сувга туйиниш даражаси юкори булиб, тог жинсининг мустах,камлиги камаяди.

Ходжадик конининг тог жинслари тектоник ёрикликка я;ин жойларда жойлашганлиги сабабли говаклиги 4,47% ни ва мутаносиб х,олда сувга туйинганлиги юкори булиб, 1,6% ни ташкил этади. Натижада табиий х,олда мустах,камлиги х,ам камаяди.

1-жадвал

Tof жинсларининг ( )изик хоссалари ва ула рнинг сув таъсирида узгариши

Намуна олинган жой cz н ^ 3 й « ^ к 3 'S s « и s U м к I ü s s u Я s « ^ V ^ Тог жинсларининг номланиши

о & ^ £ о о s и о " н « s § r ra о « н 12

1 3 4 5 6 7

САРИКУЛ КОНИ

2-Очилма (Расчистка) 2,99 2,92 0,84 2,47 Маъдан танасидаги скарнлар (кварц, пироксен, валостонит)лар

126-бурги кудуги 47-50,0м 2,71 2,67 0,33 0,89 Метосоматитларнингузгариши сланец

1-шахта 1-квершлаг 60-метр 2,65 2,63 0,36 0,95 Кварц слюдали сланец

ХОДЖАДИК КОНИ

3-штольнядан казиб утилган 5-бурги кудуги 24,5-26,0м 2,84 2,83 0,14 0,41 Гранит кукимтиркулрангда охдктошлар

3-штольня3- штрек 160-метр 2,69 2,66 0,52 1,38 Гранит, метосоматитлар

Ер юзига чикиб колган тог жинслари 2,78 2,67 1,50 4,0 Охдктошлар

Маълумотларнинг тах,лили шуни курсатмокдаки, бу конларда тог жинслари бир неча литологик тузилишга эга булган минераллардан ташкил топган, бу эса тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларининг узгаришига олиб келади. Натижада биз урганаётган тадкикот майдонимиздаги тог жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятларини урганиб, мустах,камлик даражаси буйича куйидаги таснифларга ажратилди:

1.Мустах,кам булмаган тог жинслари (осж>10-30МПа) гача кучли ёрикликка учраган бузилган жойлар, кучли узгарувчан, майда булакли булиб казиш ишлари олиб борилаётганда мустах,камлаш ишлари олиб борилиши керак [4].

2. Уртача мустах,камликдаги тог жинслари (осж=30-50МПа) - дарзланган жойлар, ёриклар ораси бошка тог жинси билан тулдирилган. Нисбатан кучсиз мустах,кам булиб, тог жинсларининг ёрикланиши билан боглик, бунда тог жинсларининг текстураси ва структуравий тузилиши оркали узгаради.

3. Мустах,кам тог жинслари (осж>50-100МПа) - кам ёриклашган жойлар, тог жинслари катта булакланган. Кон ишларида улар асосан баркарордир, ёриклар атрофи жойларида тог жинсларининг кулаши, агдарилиш жараёнлари булиши мумкин. Ушбу тог жинсларига куйидагиларни киритишимиз мумкин: сланецлар (25%), сиенит (60%), ва граносенит (65%).

4. Кучли мустах,камланган тог жинслари (осж>100МПа) - бундай жойлар массив х,олатда булиб, тог жинслари ёрикланмаган мустах,кам булиб, кон казиш ишларини деворларни мустах,камламасдан бажариш мумкин. Бундай жойлардаги тог жинсларини казиб олиш учун бургилаш-портлатиш ишларини олиб бориш мумкин. Ушбу тоифадаги тог жинсларига куйидагилар киради: гранитлар, сиенитлар, диоритлар, гравелитлар, порфирли кварцлар (2-жадвал).

2-жадвал

Tof жинсларининг физик-механик хосса ва хусусиятлари

Намуна олинган жой Тог жинслари нинг мустахкам лигини тортилиш буйича аниклаш, МПа Тог жинсларининг мустахкамлиги, МПа Тог жинсла рининг юмшок лик коэффи циенти Протодьяко нов буйича тог жинс-ларининг каттиклик даражаси Тог жинслари нинг номланиши

Табиий холатдаги мустахкам лиги Сув билан туйинти рилган холатдаги мустах камлиги

САРИКУЛ КОНИ

126-бурги кудуги 47-50,0 м 6,7 53,7 5,4 Метосоматит ларнинг узгариши сланец

1-шахта 1-квершлаг 90-метр 3,7 41,4 4,6 Метасоматит лар

ХОДЖАДИК КОНИ

3-штольнядан казиб утилган 5-бурги кудуги 24,5-26,0 м 9,6 114,6 72,3 0,80 11,5 Гранитлар, кукимтир кул рангдаги охактошлар учрайди

3-штольня 3-штрек 160-метр 5,2 45,6 4,6 Гранит, мето-соматитлар

3-штольнядан шимолий гарбга караб 100-150 м 5,2 47,4 4,8 Охактошлар

Хулоса. Тог жинсларининг хосил булиши минерал йигиндиси ва таркиби билан белгиланади. Тог жинсларининг зичлиги, деформацияланиши, каттиклиги ва баркарорлиги тог жинсларининг таркибидаги хар хил аралашмалар ва цементли минералларнинг таркиби билан боглик.

Тог жинсларининг таркибидаги минераллардан кварц энг мустахкамдир (тортишиш кучи) 500кг/см2 (50МПа) дан ошади, колаверса дала шпати, пироксенлар, шохалдамчиси ва бошка минераллар 2000-5000 кг/см2 гача узгариб туради. Шунинг учун кварцли тог жинслари анча бардошлидир. Агар тог жинслари таркибида кам мустахкамли минераллар (кальций, слюда) булса, бунда тог жинсларининг мустахкамлиги камаяди. Конларнинг хосил булиши ва тузилишига караб мустахкамлик даражаси катта фарк килади. Масалан порфирли тог жинсларида кушимча минераллар кам булиб асосий таркиби майда кристалли ва каттик булади.

АДАБИЁТЛАР

1. Мирасланов М.М., Закиров М.М. Инженерно-геологические процессы, развитые на месторождениях твёрдых полезных ископаемых Узбекистана: оценка и прогноз. Т.: -2015. -С.165.

2. Ломтадзе В.Д. Инженерная геология месторождения полезных ископаемых. -Л.: Недра,1986. - 272 с.

3. Мавлянов Н.Г., Мавлянова Ф.М. Методика определения свойств горных пород. Ташкент: 2003. типография центра по науке технологиям -С.179.

4. Арипова Ф.М., Мирасланов М.М. и др. Физико-механические свойства горных пород рудных месторождений Узбекистана: справочник. - Типография центра по науке и технологиям, Т.: 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.