Научная статья на тему 'ЕР ОСТИ ТОҒ КОН ИНШООТЛАРИДА МУҲАНДИС-ГЕОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИНИ ЎРГАНИШ ВА БАҲОЛАШ (КАУЛЮК КОНИ МИСОЛИДА)'

ЕР ОСТИ ТОҒ КОН ИНШООТЛАРИДА МУҲАНДИС-ГЕОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИНИ ЎРГАНИШ ВА БАҲОЛАШ (КАУЛЮК КОНИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
146
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тектонический разлом / трещина / порода / обрушения / вывод / подземные воды / отмосферные осодки / количество осодков / раздробление / tectonic fault / crack / rock / collapse / outflow / groundwater / atmospheric sediment / sediment amount / fragmentation

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Исомиддинов Ё.Я., Қурбонов Э.Ш, Ашуров О.Ғ.

В статье описаны факторы, вызывающие формирование инженерно-геологических процессов, протекающих при разработке месторождения Каулюк, и их характеристика. Происходящие инженерно-геологические процессы поясняются схематическими изображениями.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Исомиддинов Ё.Я., Қурбонов Э.Ш, Ашуров О.Ғ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the factors causing the formation of geotechnical processes occurring during the development of the Kauluk deposit,

Текст научной работы на тему «ЕР ОСТИ ТОҒ КОН ИНШООТЛАРИДА МУҲАНДИС-ГЕОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИНИ ЎРГАНИШ ВА БАҲОЛАШ (КАУЛЮК КОНИ МИСОЛИДА)»

GEOLOGIYA-MINERALOGIYA FANLARI / GEOLOGICAL AND

MINERALOGICAL SCIENCES

УДК551.24(1/8)+624.131.1(5+5Л4) Исомиддинов Ё.Я., бурбонов Э.Ш., Ашуров O.F.

ЕР ОСТИ TOF КОН ИНШООТЛАРИДА МУХАНДИС-ГЕОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИНИ УРГАНИШ ВА БА^ОЛАШ (КАУЛЮК

КОНИ МИСОЛИДА)

Исомиддинов Ё.Я. - катта илмий ходим; бурбонов Э.Ш - катта илмий ходим; Ашуров О-F. -II-тоифали мухандис. («ГИДРОИНГЕО институты»).

В статье описаны факторы, вызывающие формирование инженерно-геологических процессов, протекающих при разработке месторождения Каулюк, и их характеристика. Происходящие инженерно-геологические процессы поясняются схематическими изображениями.

Ключевое слова: тектонический разлом, трещина, порода, обрушения, вывод, подземные воды, отмосферные осодки, количество осодков, раздробление.

The article describes the factors causing the formation of geotechnical processes occurring during the development of the Kauluk deposit, and their characteristics. The ongoing geotechnical processes are illustrated by schematic images.

Key words: tectonic fault, crack, rock, collapse, outflow, groundwater, atmospheric sediment, sediment amount, fragmentation.

Х,ар бир давлат саноат ва икктисодиётининг ривожланишида ер ости бойликларини казиб олиш ва уни кайта ишлаш асосий уринда туради. Шу жумладан конларни кидириб топиш ва уларни урганиш жараёнлари жадаллик билан давом этмокда. Бу жараёнларнинг негизида эса кончилик саноати хам ривожланмокда. Ер ости кон ишларини олиб бориш ва кон кидирув лахмларини хавфсиз узлаштириш ва самарали казиб олиш учун мухандис-геологик жараёнларни урганиш асосий вазифалардан бири хисобланади.

Умуман мухандис-геологик жараёнлар ривожланиши одатда геологик омиллар таъсир килганда катта тектоник ёриклик билан дарзликлар кесишган жойларда катта хажмли тог жинсларининг агдарилиш жараёнларини учратиш мумкин. Дарзликларнинг бир бири билан кесишган жойларида ва ётиш шароитлари турлича булган массивларда тог жинсларининг мустахкамлиги камаяди. Мухандис-геологик жараёнларнинг хосил булиши коннинг геологик тузилиши, морфологияси, тог жинсларнинг физик-механик хосса ва хусусиятларига, тектоник тузилишига, гидрогеологик шароитига узвий богликдир. Кон лахмларида мухандис-геологик кузатув ишлари олиб борилишида кон ишларини хавфсиз олиб бориш, кон деворлари мустахкамлигини саклаш ва мехнат мухофазасини таъминлашига шу урганишлар асос булиб хизмат килади. Ер ости кон казиш ишларини олиб бориш жараёнида штольня деворларининг кулаши ва агдарилиб тушиши энг кенг таркалган хавфли мухандис-геологик жараёнлардан биридир. Конларни геологик урганиш билан биргаликда мухандис-геологик жараёнларни урганиш кейинги боскичда содир булиши мумкин булган мухандис-геологик жараёнларни бахолаш имконини яратади, бу эса уз навбатида геологик иктисодий тежамкорликни таъминлаш ва мехнат мухофазаси самарадорлигини оширишда мухим ахамият касб этади.

Мухандис-геологик жараёнлар ривожланиши тектоник ёриклар атрофида дарзликларнинг таркалиш хусусиятлари ва тог жинслари физик-механик хусусиятларининг узгаришига куп жихатдан богликдир. Конни мухандис-геологик урганишда ер юзасига чикиб колган тог жинсларидаги дарзликларнинг таркалиш хусусиятларини урганиш асосий вазифалардан бири хисобланади. Ер ости иншоотлари деворларидаги дарзликлар

хусусиятларини урганиш дарзликларни чукурлик буйича таркалиш йуналишини бах,олаш имконини беради [1]. Дала кузатувлари ва тупланган маълумотлар асосида Каулюк конининг ер юзасига чикиб колган тог жинслари ва 1- Штольня деворларидаги дарзликларнинг таркалиш хусусиятларини урганиб, куйидагича тах,лил этишимиз мумкин (1-2 расм).

45 40

35

к ^

к «

н й

й 30 «

£ 25 20 15 10 5 0

60

к

СТ К

£ 50 й о л

40

30 20 10

0

38,3

-1,82 0,26 3,38

000000000 0 00000

50 0 0 0 0 0,26 0

000000000000000000000000000000000000

етиш азимути

| 49,1

22,7

5,4

7,2

00000000 0,6

000000000000000

11,4

0,6 0 0 0 0 0

000000000000000000000000000000000000

етиш азимути

1-расм. Каулюк конидаги тог жинсларининг ётиш азимути, а - ер юзасига чикиб колган тог жинсидаги дарзликлар, б - 1- Штольня деворидаги дарзликлар.

Маълумотлар тах,лили натижаларига кура кон майдонида ер юзасига чикиб колган тог жинсларидаги дарзликлар азимут йуналиши буйича икки тизимга ажратиш мумкин: I - тизимда 330°-360° буйича кенг таркалган. II - тизимда 180°-210° буйича ривожланган. Умумий дарзликлар тах,лилига кура I - тизимда дарзликларнинг 50 % дан ортик кисми жамланганлигини куриш мумкин. Дарзликларнинг таркалишига караб кон майдонида тектоник хдракатлар фаол кечганлигини куриш мумкин. 1- Штольня деворидаги дарзликларнинг азимут йуналиши 280°-300° хдмда 100°-120° гача таркалган булиб, бу дарзликларни икки тизимга ажратиш мумкин. Штольнядаги таркалган дарзликларнинг иккита тизимдаги фарклари 1800 ни ташкил этмокда. Бундан шуни хулоса килиш мумкинки, дарзликларнинг улчов юзалари бир бирига карама-карши жойлашганлиги учун 1800 фарк килмокда, агар бу ердан тог кон иншооти казиб утилмаганда, бу дарзликлар табиий х,олатда бир бирига богланиб кетган булар эди (1-расм).

3

б

s

g 30 w

H ce

ÉP 25

20 15 10 5

0

25,25

26,8

13,55

5,73

6 5i 7,3 7,3 6,51 ' 6

1,56

10 20 30 40 50 60 70 80 90

ётиш бурчаги

и

чи 30

w

т а

& 25 w

20 15 10 5

0

25,7

18

10

8,5

5,5

3,6

0,7

19

10 20 30 40 50 60 70 80 90

ётиш бурчаги

9

б

а

2-расм. Каулюк конида тог жинсларидаги дарзликларнинг ётиш бурчаги, а - ер юзасига чикиб долган тог жинсидаги дарзликлар, б - 1- Штольня деворидаги дарзликлар.

Каулюк кони 1-штольнясида олиб борилган тадкикотларда тог жинсларининг агдарилиши, кулаши, тукилиши каби мухандис-геологик жараёнларнинг ривожланишига жуда кулай шароит шаклланган булиб, кон массиви охактошларида карст бушликлари ва дарзликлари кенг таркалган. Бу дарзлик ва карст бушликлари тектоник харакатлар ва ёгингарчилик таъсирида неоген ва туртламчи давр ёткизиклари билан тулдирилган. Кон массивида шаклланган бундай геологик шароит ёгин ва ер ости сувларининг харакатланишида кулайликлар яратади. Бундай шароит тог жинсларининг табиий физик-механик хусусиятларининг кескин камайишига сабаб булади [3]. Натижада штольня деворларига тушадиган огирлик кучи ва тог босимининг ортиши окибатида мухандис геологик жараёнлар кенг ривожланади.

Коннинг геологик тузилишида асосий урин тутувчи девон (D1-3jat) ва тошкумир (C2-3mr) даври охактошларида тектоник харакатлар фаоллиги натижасида тектоник ёриклар ва дарзликлар шаклланган. Бу дарзликлар ер ости сувлари ва атмосфера ёгинларининг харакати ва тог жинслари билан кимёвий реакцияси натижасида карст бушликлари хосил булган. Тектоник ёриклар ва карст бушликларини ёгин сувлари окизиб келган туртламчи давр ёткизиклари билан тулдирган. Ер ости кон иншоотларини казиб утиш жарёнида тог жинсларининг бу хусусияти иншоот деворларининг мустахкамлигига узининг салбий таъсирини курсатади [2]. Хусусан, кузатув ишлари давомида 2020 йил октябр ойида Каулюк кони 1-штольнясининг 170-180 метрларида охактош тог жинслари оралигида линза шаклидаги туртламчи давр ёткизиклари хосил булган ва шу ерга ер ости сувлари таъсири натижасида тог жинсларининг агдарилиши юзага келган булиб, натижада 0,6-0,7 м3 хажмдаги тог жинси агдарилиб тушган. Штольня деворининг агдарилма содир булган кисмида штольня кесимини кесиб утувчи (узунлиги 11м, калинлиги 17 мм, чукурлиги 9-12 см) тектоник ер ёриги кузатилади деворнинг пастки кисмида шу ёрик кенгайиб, оралиги туртламчи давр ёткизиги билан тулдирилган линза шаклидаги катлам калинлиги 20 см дан 70 см гача, узунлиги 4,2 метрни тташкил этган (3-расм).

Адабиётлар тахлилига кура тектоник харакатлар натижасида тог жинсларининг яхлитлиги бузилади [5]. Тог кон иншоотида бир бирини кесиб утувчи дарзликлар туртламчи давр ёткизиклари билан тулган. 1-штольнянинг 204 метр юкори кисмидан 0,5-0,6 м3 хажмдаги тог жинси тукилиб тушган. Тог кон иншоотида олиб борилган гидрогеологик кузатув ишларига кура 100-250 метрлар оралигидаги деворларида тог жинслари намланган, лекин тог кон иншооти деворларида сув томчилари кузатилмайди. Кузатув ишлари асосида

шундай хулоса килиш мумкинки, тукилмалар ривожланишида намланган туртламчи давр ёткизиклари катта ахамиятга эга (4-расм).

а. б. в

3-расм. 1- штольня деворида линза шаклидаги туртламчи давр ёткизикларининг агдарилиши. а. Тог жинси агдарилмаси куриниши, б. Агдарилиш схемаси, в. Девордаги IV давр жинслари жойлашиши.

1.Тектоник ер ёриги. 2.Дарзликлар. 3.Охактошлар. 4.Охактошлар оралигидаги туртламчи давр жинслари. 5.Кальцит бушликлари. б.Агдарилган туртламчи давр жинслари. 7. Охактошлар орасидаги туртламчи давр жинсларининг табиий куриниши.

4-расм. 1-Штольнянинг юкори кисмидаги тог жинслари тукилишининг схематик куриниши. 1. Охактошлар оралигидаги туртламчи давр жинслари. 2. Тукилиб тушган тог жинси хажми. З.Тукилма чегараси. 4.Охактошлар.

Кузатувлар давомида Каулюк участкасида тектоник ёрикларнинг кесишган жойларида 1-штолнянинг 230-240 метрлари оралигида 3-4 м3 хажмдаги тог жинсларининг тукилиши юз берган. Тукилма хосил булган жойни кузатиб, иккита тектоник ер ёриклари кесишганлигини курит мумкин. Катта тектоник ёрикларнинг ётиш бурчаги 400 ва 800 ни ташкил этади. Тектоник харакатлар натижасида тог жинсларида дарзликлар зичлашиб, булакланиб кетган. Бу хусусияти билан тектоник харакатлар катта кучланиш остида кечган деб хулоса килиш мумкин [4]. Тог жинсларининг мустахкамлиги камайиб, яхлитлиги бузилиши сабабли тог жинсларида сув таъсирида окувчан хусусият пайдо булади. Тукилган тог жинсларининг хажми ва девордаги тукилиш юзасидаги ёткизикларнинг ранги сарикдан тук сариккача узгаради, бу сув таъсирида оксидланиш жараёнининг махсулидир. Бу кон майдонида ёз ва куз ойларида ёгингарчилик кам кузатилишига карамай, тог жинсларида намлик кузатилади. Бу жараёнларнинг таъсири натижасида тог кон иншооти деворларининг мухандис-геологик ходисаларга мойиллиги ортади. Атмосфера ёгинларининг купайиши ер ости сувлари сатхи кутарилишига олиб келади, натижада кон иншоотининг 230-290 метр оралигида тог

жинслари жуда кучли намланган. Бундан шуни хулоса килиш мумкинки, бу жойда мухандис-геологик жараёнлар содир булиш эхтимолини янада оширади (5-расм).

5-расм. 1-Штольня деворлари хамда юкори кисмидаги тог жинслари тукилишининг умумий куриниши.

1.Охактошлар оралигидаги туртламчи давр ёткизиклари. 2. Ер ёриги. 3. Тукилиб тушган тог жинси хажми. 4.Тукилма чегараси. 5.Ер ёриклари орасидаги сув. б.Охактошлар.

Каулюк конида олиб борилган мухандис-геологик кузатувларда тупланган маълумотлар тахлилига кура мухандис-геологик жараёнлар ривожланишига олиб келувчи омилларни урганиб куйидагича хулоса килиш мумкин:

1. Кон майдонида таркалган тог жинсларидаги ер ости ва усти дарзликлари бир бири билан узвий богли; экан. Тог кон иншоотидаги дарзликлар хамда карст бушликлари туртламчи давр ёткизиклари билан тулган булиб, натижада тог жинслари мустахкамлиги камайган.

2. Атмосфера ёгинлари ва ер ости сувлари таъсирида тог жинслари сувга туйинади, натижада дарзлашган ва карст жараёнига учраган охактошларнинг мустахкамлиги камаяди.

3. Бургилаш-портлатиш ишлари давомидаги механик тебранишлар хосил булиб, мухандис-геологик жараёнларнинг ривожланишига таъсир курсатади.

4. Туртламчи давр ёткизиклари куп микдорда тупланган ва дарзликлари зич булакланган ораликларда мустахкамлагичлар урнатиш тавсия этилади.

АДАБИЁТЛАР

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Арипова Ф.М., Мирасланов М.М. и др. Физико-механические свойства горных пород рудных месторождений Узбекистана: справочник. -Т.: Типография центра по науке и технологиям, 2006.

2. Мирасланов М.М. Инженерная геология, гидрогеология месторождений твердых полезных ископаемых Узбекистана. -Ташкент, 2011. -С.146-164.

3. Мирасланов М.М. Основные требования, цель и задачи инженерно-геологических исследований на разных стадиях разведки МТПИ. В сб. Гидрогеологические и инженерно-геологические исследования в Узбекистане. Тр. Ин-та ГИДРОИН1 ЕО, Ташкент 1992.

4. Умурзаков Р.А. О реконструкции палеотектоническых напряжений отдельных этапов альпийской истории Западного Тянь-Шаня /Современные проблеми геодинамики и геоэкологии внутриконтинентальных орогенов. //Материалы 5-го Международного симпозиума (г. Бишкек, 19-24 июня, 2011 г.). Бишкек: НС РАН, 2012. Т.1.С127-133.

5. Широков А.П., Горбунов В.Ф. Повышение устойчивости горных пород. Новосибирск 1983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.