Научная статья на тему 'КАРЕР БОРТЛАРИНИНГ ТУРҒУНЛИГИНИ БОШҚАРИШ УСУЛЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ'

КАРЕР БОРТЛАРИНИНГ ТУРҒУНЛИГИНИ БОШҚАРИШ УСУЛЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
377
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Карьер борти / турғунликни бошқариш / иқтисодий-математик модел / портловчи скважиналарнинг рационал параметрлари / қияликларни шакллантиришда контурли портлатиш усули / экспериментал баҳолаш методикаси / чегаравий контурида поғоналарнинг қияликларини экскаватор ѐрдамида ҳосил қилиш / портловчи модда скважина зарядларини қўзғатиш усули / Борт карьера / управление устойчивостью / экономико-математическая модель / рациональные параметры взрывных скважин / метод контурного взрывания / методика экспериментальной оценки / экскаваторный способ заоткоски уступов на предельном контуре карьера / способ инициирования скважинных зарядов взрывчатых веществ в приконтурной зоне карьера

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Заиров Шерзод Шарипович, Ўринов Шерали Рауфович, Номдоров Рустам Уралович

Мақолада портлатиладиган тоғ массиви бўлакланишини тақдим этадиган иқтисодий-математик модели ишлаб чиқилган, карьерларда дастлабки тирқишлар ҳосил қилишда портловчи скважиналарнинг рационал параметрлари аниқланган ва қияликларни шакллантиришда контурли портлатиш усулини экспериментал баҳолаш методикаси ишлаб чиқилган. Карьер бортларининг турғун қияликларини шакллантириш, чегаравий контурида поғоналарнинг қияликларини экскаватор ѐрдамида ҳосил қилиш ва карьер чегара олди ҳудудида портловчи модда скважина зарядларини қўзғатиш усуллари ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — Заиров Шерзод Шарипович, Ўринов Шерали Рауфович, Номдоров Рустам Уралович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗРАБОТКА МЕТОДОВ УПРАВЛЕНИЯ УСТОЙЧИВОСТЬЮ БОРТОВ КАРЬЕРОВ

В работе разработана экономико-математическая модель представления блочности взрываемого массива, определены рациональные параметры взрывных скважин при предварительном щелеобразовании на карьерах, разработана методика экспериментальной оценки метода контурного взрывания при оформлении откосов на карьерах. Разработаны способ формирования устойчивых откосов бортов карьера, экскаваторный способ заоткоски уступов на предельном контуре карьера и способ инициирования скважинных зарядов ВВ в приконтурной зоне карьера.

Текст научной работы на тему «КАРЕР БОРТЛАРИНИНГ ТУРҒУНЛИГИНИ БОШҚАРИШ УСУЛЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ»

DOI: 10.24412/2181-144X^020-1-51-63 ^

Заиров Ш.Ш., Уринов Ш.Р., Номдоров Р.У.

КАРЕР БОРТЛАРИНИНГ ТУРГУНЛИГИНИ БОШКАРИШ УСУЛЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИКИШ

Заиров Шерзод Шарипович - т.ф.д., проф., Навоий давлат кончилик института "Кончилик иши" кафедраси профессори, sher-z@mail.ru, (99) 318-10-54; Уринов Шерали Рауфович - т.ф.н., доц., Навоий давлат кончилик институти "Автоматлаштирув ва бошкариш" кафедраси доценти, sh urinov@mail.ru, (90) 646-46-35; Номдоров Рустам Уралович - ^арши му^андислик-иктисодиёт институти "Кончилик иши" кафедраси ассистенти, karimov 6613@mail.ru, (93) 935-58-85

Аннотация. Маколада портлатиладиган тог массиви булакланишини такдим этадиган иктисодий-математик модели ишлаб чикилган, карьерларда дастлабки тиркишлар *осил килишда портловчи скважиналарнинг рационал параметрлари аникланган ва кияликларни шакллантиришда контурли портлатиш усулини экспериментал ба^олаш методикаси ишлаб чикилган. Карьер бортларининг туртун кияликларини шакллантириш, чегаравий контурида погоналарнинг кияликларини экскаватор ёрдамида *осил килиш ва карьер чегара олди ^удудида портловчи модда скважина зарядларини кузгатиш усуллари ишлаб чикилган.

Калит сузлар. Карьер борти, тургунликни бошкариш, иктисодий-математик модел, портловчи скважиналарнинг рационал параметрлари, кияликларни шакллантиришда контурли портлатиш усули, экспериментал ба^олаш методикаси, чегаравий контурида погоналарнинг кияликларини экскаватор ёрдамида *осил килиш, портловчи модда скважина зарядларини кузгатиш усули.

РАЗРАБОТКА МЕТОДОВ УПРАВЛЕНИЯ УСТОЙЧИВОСТЬЮ

БОРТОВ КАРЬЕРОВ

Заиров Шерзод Шарипович - д.т.н., профессор кафедры "Горное дело" Навоийского государственного горного института, sher-z@mail.ru, (99) 318-10-54;

Уринов Шерали Рауфович - к.т.н., доцент кафедры "Автоматизация и управление" Навоийского государственного горного института, sh urinov@mail.ru, (90) 646-46-35; Номдоров Рустам Уралович - ассистент кафедры "Горное дело" Каршинского инженерно-экономического института, karimov 6613@mail.ru, (93) 935-58-85

Аннотация. В работе разработана экономико-математическая модель представления блочности взрываемого массива, определены рациональные параметры взрывных скважин при предварительном щелеобразовании на карьерах, разработана методика экспериментальной оценки метода контурного взрывания при оформлении откосов на карьерах. Разработаны способ формирования устойчивых откосов бортов карьера, экскаваторный способ заоткоски уступов на предельном контуре карьера и способ инициирования скважинных зарядов ВВ в приконтурной зоне карьера. Опорные слова. Борт карьера, управление устойчивостью, экономико-математическая модель, рациональные параметры взрывных скважин, метод контурного взрывания, методика экспериментальной оценки, экскаваторный способ заоткоски уступов на предельном контуре карьера, способ инициирования скважинных зарядов взрывчатых веществ в приконтурной зоне карьера.

DEVELOPMENT OF METHODS FOR MANAGING THE STABILITY OF

QUARRY SIDES

Zairov Sherzod Sharipovich, doctor of technical Sciences, Professor of the Department of mining Navoi state mining Institute, sher-z@mail.ru, (99) 318-10-54;

Urinov Sherali Raufovich, Ph.D., associate Professor of the Department of automation and control, Navoi state mining Institute, sh_urinov@mail.ru, (90) 646-46-35;

Nomdorov Rustam Uralovich, assistant of the Mining Department of the Karshi Institute of engineering and Economics, karimov_6613@mail.ru, (93) 935-58-85

Annotation. The paper develops an economic and mathematical model for representing the blockiness of an exploding array, determines the rational parameters of blast wells during preliminary crevice formation in quarries, and develops a method for experimental evaluation of the contour blasting method when designing slopes in quarries. A method for forming stable slopes of the sides of the quarry, an excavator method for cutting ledges on the limit contour of the quarry, and a method for initiating downhole explosive charges in the near-contour zone of the quarry are developed.

Key words. Quarry Board, stability management, economic and mathematical model, rational parameters of blast wells, contour blasting method, experimental evaluation method, excavator method for cutting ledges on the limit contour of the quarry, method for initiating borehole charges of explosives in the near-contour zone of the quarry.

Мураккаб кон-геологик шароитдаги очик усулда конлардан фойдали казилмаларни казиб олишда уларнинг тулик казиб олинишини таъминлаш, корхонанинг техник-иктисодий курсаткичларини яхшилаш ва кончилик ишларини хавфсиз олиб борилишини таъминлаш учун карьер бортларнинг ва уларнинг элементларининг самарали конструкциялари тургунлигини ишончлилигини таъминлаш лозим. Карьерлар бортларининг киялигининг олд кисмида портлатиш ишларини олиб боришда уларнинг яхлитлиги бузилади, ёриклар ривожланади ва массив заифлашади. Кам бризантли портловчи моддаларни (ПМ), орали; детонатор ва махсус конструкцияли зарядларни куллаш чегара олди майдонига динамик таъсирни камайтириш имконини беради. Бирок, уларни куллаш майдалашга сарфланадиган харажатни ошишига олиб келади ва бир катор лолларда талаб этиладиган охирги натижаларни таъминламайди. Куплаб тадкикотларга карамай, урта ва чукур карьерларда коннинг гидрогеологик ва кон-техник шароитларининг мураккаблиги ва турли хиллиги туфайли бортларнинг охирги чегаравий х,олатида тургунлигини ошириш муаммоси охиригача ечилмаган ва уни х,озирда ечиш мух,им ах,амият касб этади [1 -7].

Тадкикотлар натижасида аникландики [8-12], турли кон-геологик, кон-техник ва иклим шароитларида карьерлар бортларининг киялик бурчагини 70° гача шакллантириш мумкин. Бортларнинг киялик бурчакларини факатгина шундай х,олатда ошириш мумкин, кайсики, унинг параметрлари конструктив элементлари билан асосланган булиши лозим, тог жинси массивининг тургунлиги билан эмас. Чукур карьерларда бортлар киялик бурчакларининг конструктив параметрларининг узгариши киялик бурчаги 80°-90° ва улар орасидаги майдончалар кенгилиги 10-15 м булган погоналар баландлигининг иккилангани, учлангани х,исобига амалга оширилади.

Чукур карьерлар курилиш назарияси ва амалиётининг асосий камчиликларининг тах,лили уларнинг эволюцион ривожланиш стратегиясини техник жих,атдан эришиб буладиган чегарагача ишлаб чикиш заруриятини курсатди. Уларнинг тизим остида ривожланиши эса - молиялаштириш ва заём воситаларини сундириш манбалари билан аникланувчи капитал куйилмалар графиги билан мустах,камланади. Бунда, худди шундай мавжуд карьерларнинг турли боскичларининг ишлаб чикариш куввати корхонанинг иктисодий ва кончилик имкониятлари билан балансга келтирилиши лозим.

^умтошли тог жинсларида погоналарнинг тургунлиги жинсларнинг физик-техник хусусиятлари, ёрикларни кияликга нисбатан мулжалланиши ва кулами билан, шунингдек, улашиши, контакт буйича ички ишкаланиш бурчаги, ёриклар юзасининг нотенглиги ва тулдиргичнинг хусусиятлари билан аникланади. Карьерда портлатиш ишларида ёрикдорликнинг узгариши, колдик деформацияларнинг вужудга келиши, структуравий блокларнинг контактлари буйича мустах,камлик

характеристикаларининг пасайиши натижасида контур орти массиви тог жинсларининг бушашиши содир булади. Погонанинг киялик олди кисми тургунлигини

пасайишининг объектив характеристикаси ёриклар контактлари буйича мустахкамлик характеристикасининг узгариши хисобланади. Бирок;, табиий шариотларда буццай характеристикаларни аниклаш кийинчилиги кияликлар тургунлигини бахолашда уларни мезони сифатида куллаш имконини бермайди.

Узок ва;т туриб колишида погона профили бузилиш зонаси чегараси профилига якинлашади. Шу сабабли бузилган зона улчамлари ва колдик деформациялар зонаси чегаралари профили буйича погона тургунлигининг узок давом этиши хакида фикр юритиш мумкин. Дастлабки тиркиш хосил килиш усулини куллашнинг самарадорлигини микдорий бахолаш контурли портлатишни куллаш самарадорлигининг коэффициенти ёрдами билан амалга ошириш тавсия этилади.

Колдик деформациялар зонасининг кенглигини камайтириш учун куйидаги ечимлар намоён булди: юкори химоялаш кобилиятига эга булган экран хосил килувчи тиркишларни яратишни таъминловчи чегараловчи зарядларнинг параметрларини урнатиш ва сикилган тулкинни тушишидаги кучланишни мос равишда таъминловчи контур олди худудида портлатиш параметрларини танлаш.

Кукпатас кони шароити учун тог жинси массивининг босимли-деформацияланган холатини хисоблаш модели ва усули ишлаб чикилган. Натижада нисбий координаталарда ярим чексиз сохасининг симметрик чегаралари ва нисбий координаталарда ярим чексиз сохасининг носимметрик чегаралари урнатилди.

Чегаравий интеграл тенгламалар усули ва массивда кучланишни хисоблаш алгоритми куриб чикилди. Чегаравий интеграл тенгламалар усулида шундай майдон куриб чикилдики, кайсики, ушбу майдонда контур чегараси участкаларнинг тугал сонига узлуксиз айирилади. Чегаравий шартларни ва хажмий кучларни аникловчи хисоблаш схемаси ва блок схемаси ишлаб чикилди.

Карьер бортларининг баркарорлиги вактинчалик омилни ва жинсларнинг турини хисобга олган холда прогноз килинган.

Кокпатас конининг борт массивини катламлик, ёрилишлилик, тектоник бузилиш ва борт массивининг иккиламчи сув сатхини хисобга олган холда районлаштириш амалга оширилди, натижада шунга ухшаш баркарорлик шароитларига эга булган олтита узун майдон аникланди.

Кокпатас конининг Шаркий карьери 98-98 ва 103-103 кесимлари буйича карьер бортининг мураккаб участкасининг юкламали-деформация килинган холати текширилди, бу икки холатнинг киёсий бахолари: массивнинг структуравий-тектоник хусусиятларини ва чикиндилардан ташки юкламаларни хисобга олган холда хозирги вактдаги кайта ишлашда ва чегара контурида

Кайд килмок керакки, кучли деформация ташки юкламалари ва куламли кучлар факторлари таъсири остида булган нишабликнинг холати, самосваллар учун юк тушириш майдончасининг хавфсиз параметрларини хамда етарли аниклик билан баркарорлик коэффициентини хисоблаш имкони борлиги белгиланди.

Карьерларда, тог жинсларининг физик-техник ва кон-технологик хусусиятлари ва ПМ портлаш тавсифи, БПИнинг параметрларининг конуниятларини белгилаш оркали, гранулометрик таркибни прогноз килиш методикаси ва хисоблаш алгоритмини ишлаш имконини берадиган, портлатиладиган тог массиви булакланишини такдим этадиган иктисодий-математик модели ишлаб чикилди.

Карьерларда, ПМнинг портловчанлик тавсифи хамда жинсларнинг физик -техник хусусиятлари, БПИ параметрлари таъсирининг белгиланган конуниятлари асосида куллаш оркали, тог жинсларини портлатиб майдалаш самарадорлигида, кайсики, погонанинг баландлиги буйича катталиги погона юкори кисмида максимал ахамиятли ва куйи кисмида минамал ахамиятга эга гиперболик богликлик асосида узгаришини прогноз килиш методикаси ва унинг асосида, портлатилган жинсларнинг гранулометрик таркиби ва БПИ параметрларининг компьютер хисоблари алгоритмининг блок схемаси ишлаб чикилди. Узининг энергетик ва детонацион

тавсифи билан купрок мустахкам tof жинслари физик-техник хусусиятларига мос келадиган, бунда фойдали казилмаларни олищда хавфсизлик ошадиган, ишлов берилган tof массивининг сифати 15% га яхшиланадиган ва ПМ сарф-харажти 1,8% га камаядиган, Узбекистон Республикасида ишлаб чикарилган арзон компонентлардан фойдаланган холда, ЭПМни куллаш тавсия этилади.

Карьерларининг физик-техник ва кон-технологик хусусиятларини урганиш асосида, бурFилаш асбобларининг ейилишини 3,4%га хамда ПМ сарфини 1,1%га камайтирилган портлатиш ишларининг рационал параметрларини лойихалаш учун массивнинг ахборотли тавсифини олиш имконини берадиган, tof жинсларининг бурFиланиш ва баркарорлик хусусиятлари курсаткичлари орасидаги корреляцион узаро боFликлиги белгиланди.

Жинс массивини бир текисда майдалашга ва портловчи моддаларнинг сарф-харажатини 0,3%га камайтиришга ёрдам берадиган, 67 мс дан 100 мс кудуклар каторлари оралиFидаги ва 42 мс дан 67 мс катордаги кудуклар орали^идаги тармок параметрларини куллаш учун НСИ СИНВ-Ш тизимидаги сирт детонаторларининг хисоблаб чикилган секинлатиш интерваллари тавсия этилган.

Бир вактнинг узида портлайдиган ПМнинг микдорини хисоблаш Кс коэффициентини хисобга олган холда тавсия этилади, уларнинг сони кийматлари силжиш турига, химояланган объектнинг жойлашишига, жинсларнинг турига ва дарз кетиш табиатига караб белгиланади (1 -жадвал).

1 -жадвал

Турли шароитларда Кс коэффициенти киймати

Курикланадиган объектнинг жойлашиш урни Элементар блок кирраси уртача улчами, м Силжиш коэффициенти, Кс

Портлатиладиган п0F0на горизонтида До 0,1 8,7

0,1-0,3 6,2

0,3-0,6 3,76

0,6-2,0 3,02

2,0 2,8

Портлатилад иган п0F0надан горизонти юкорисида до 0,1 8,22

0,1-0,3 5,87

0,3-0,6 3,56

0,6-2,0 2,85

2,0 2,65

Портлатилад иган п0F0надан икки горизонт юкорида до 0,1 7,89

0,1-0,3 5,61

0,3-0,6 3,42

0,6-2,0 2,74

2,0 2,54

Карьер чегара контурида портлатиш ишларида бир вактнинг узида портловчи моддалар микдорини куйидаги формула билан аникланади

Q=(r6/Ko)3, кг, (1)

бу ерда г6- контурли п0F0налар учун портлаш жойидан курикланадиган объектгача булган хавфсиз масофа, м; Кс - коэффициентнинг уртача киймати.

Бир вактнинг узида портловчи моддалар микдорига караб колдик деформация зонасидаги узгариш конуниятлари урнатилди (1 -расм).

1-расм. Бир вактнинг узида портловчи моддалар микдори Q буйича колдик деформация зонасини R нинг узгартириши 1 - вертикал силжиш;

2 - горизонтал силжиш

Шуццай килиб, 1-жацвалцаги маълумотлар асосица бир вактнинг узица портловчи моццалар микцорини массив структуралари ва карьер бортларини чегара контурицаги ишсиз погоналар куриш схемаларига нисбатан богликлиги урнатилци.

Интенсив деформация минимал зонасининг таъминотидан келиб чикиб, 1 м иш майцонига портловчи моццанинг оптимал микцори ва солиштирма сарфи аникланци. ПМнинг урнатилган оптимал сарфи юзасицан, ишлов берилациган погонанинг устки четицан стационар борт томоницаги нуктасигача булган масофани узица касб этациган, контурли массив цеформациясицан фаркли равищда, R^ контуролци зонасининг кенглиги аникланци:

R=A-(w+(n-1)b)1/3, м, (2)

бу ерца A - эмпирик коэффициент (A=11,5-18,0); w - таглик буйлаб каршилик чизитига боглик булган, ишлов берилациган лентанинг кенглиги, м; n -скважиналарнинг каторлари микори, цона; b - скважиналарнинг каторлари орасицаги масофа, м.

Ифоца (2) портлаш социр булган жойцан карьер ён сиртининг чекланган контуригача берилган масофаца иш майцони буйича портлаш блокининг улчамларни аниклашга имкон бераци (2-расм).

R П.5. ,М

70

L л

2-расм. Rn3 контурли зона кенглигини L фронт буйича портлатиладиган погона узунлигига

нисбатан узгариши

Wymai/i Kunn6, KorguK; .ge^opMa^anap 30HacMHMHr KeHmuruHM KaMai/Tupuw ynyH enuMnap TaBCMa этмnгaн, roKopu x,mmoh Ko6unuflTMra эга экpaнnaw 6ywinufMHu apaTMw ynyH ko HTypno bhmi 3apafl^apHMHr napaMeTpnapu ypHaTunqu xaMfla KOHTypongu 30Hacuga, ron;opM x,mmoh K;o6unMflTura эгa 6ynraH K;ani<;oH 6ywnMfMHM apaTum-iu Ba OFMa cmk;mw TynKMHMra moc KenafluraH KyHnaHuw HeKnoBMHM TabMUHnoBHM nopTnaw napaMeTpnapu TaHnamM.

MaccMBHMHr $M3MK-TexHMK Ba KOH-TexHonorMK xycycMaTnapMHM MHo6aTra onraH

хрдца, контурли портлатищца БПИнинг самарали параметрларини х,исоблаш методикаси ишлаб чикилган [13-15].

Контурли скважина зарядининг диаметрини куйидаги формула буйича аниклаш тавсия этилади:

(Ррс2)7/12

d3 = 0,55

(3)

, л,л , мм,

(pBBD2)V3acjKi/4 С. ■

бу ерда р0 - тог жинсининг зичлиги, кг/м3; с - тог жинсида буйлама тулкин тезлиги, м/c; рвв - ПМ зичлиги, кг/м3; D - ПМ детонацияси тезлиги, м/c; асж - сикиш мустах,камлиги чегараси, МПа; dG - скважинанинг диаметри, мм.

Контурли скважина диаметрининг узгарувчанлиги ПМ зарядининг зичлигига, тог жинсларининг зичлигига, тог жинсларининг сикилишдаги мустах,камлик чегарасига, портлатиладиган жинсдаги буйлама тулкин тезлигига ва саноат портловчи моддаларининг детонацияси тезлигига богликлигига кура белгиланди (3-расм).

а)

б)

d3, мм 150: 140 130 130

100

ъ

1—4 i—

-г 1

1—-E 4----г T

........

>...... )......

<

d3, мм 140г

700

7зО

кг/м3

300

в)

S50

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

еоо

130 120 110

100

SQ

I-.-.y,

E> ■ 1 -0- -

......~ G-.-f

О * ' "0- - - ■'О---- о.....с

70

76

S2

SS

94

:оо

СГ„

МПа

г)

d3, мм 140г

130 120 110

,------ч.

1—■' 1----■[ !----f

Э- —I ------ J

........ >.....< 5......i >......

J........ J у

ш

d3, мм

140г

130 120 110

100

i---- - ■ H Г------1

3----i 3----[ \----(

..... ,

>......с '.....< 5......< .......с

3700 3750 3S00 3S50 3900 с

150 3200 3250 3300 3350 3400 Q М/С

м/с

о - юмшок жинслар; □ - урта мустах,камликдаги жинслар; Л - мустах,кам тог жинслари

3-расм. Турли тог жинсларида контур заряди диаметрининг d3 нинг ПМ детонациясининг тезлиги D (а), буйлама тулкин тезлиги с (б), сикилишда тог жинслари муста^камлиги чегараси асж (в), ПМ зичлиги рвв (г) параметрларига нисбатан узгариши

Контурли скважина зарядининг чизикли массасини куйидаги формула асосида аниклаш тавсия этилади:

р = 3,8 ■ 10"

(p0c2)

7/6

(4)

(Рвв)1/з04/з(асж)1/2 с '

бу ерда гс - скважинанинг радиуси, мм.

Турли тог жинсларида портлатиладиган тог жинсларининг зичлигига, портлатиладиган жинсдаги буйлама тулкин тезлигига, ПМ детонациясининг зичлиги ва тезлигига, тог жинсларининг контурли скважина радиуси ва сикилишдаги мустах,камлик чегарасига кура, контурли скважина заряди чизикли массасининг узгарувчанлиги белгиланди (4-расм).

Р

а)

p, кг 22Or

190 160 130

S------- i 1 — f

J — *

.......< 5......< i......< .......< 3......i

м/с

j700 mo 3300 3350 3900 c

в)

p, кг 1 щ

165 140 11]

D,

д)

p, кг 230г

204 17S 152 126

..--I Г

- — •i ..—I .-E I-"' i г

1 -Г ]......

1...... j.......

>■......« J......f }

0.1S 0185 019 0.№ 0.2

б)

р, кг

190

Рв в ' кг/м3

р, кг 130s

г)

ПО 150 i 130 1105

l a- "л---- ■a----

о i

3---п - -eh -

rj ■ -g '"ii- "<Ji" j о---- oj j "i

70

76

82

SS

94 100

стсж,МПа

о - юмшок жинслар; □ - урта муста^камликдаги жинслар; А - муста^кам тог жинслари

Гс, м

4-расм. Турли тог жинсларида контурли скважина заряди чизикли масса р нинг контурли скважина радиуси ге (а), жинсларнинг сикилишидаги муста^камлик чегараси асж (б), саноат ПМ детонацияси тезлиги D (в), ПМ зичлиги рвв (г) ва тог жинсида буйлама тулкин тезлик с (д)

ларга нисбатан узгариши

Дастлабки ёриклар хосил килишца контур скважиналари орасицаги масофани куйицаги формула асосица аниклаш тавсия этилаци

/ 2 з \ 1/8

а = 0,064 с1с (£тргй) , м, (5)

бу ерца а - тог жинсларининг тортилишицаги мустахкамлик чегараси, МПа.

Турли тог жинсларида контурли скважина рациуси, шунингдек, тог жинсларининг сикилишцаги ва тортилишицаги мустахкамлик чегараси, тог жинсларида буйлама туллии тезлигига кура, контурли скважиналар орасицаги масофанинг узгарувчанлиги белгиланци (5-расм).

Шунцай килиб, массивнинг физик-техник ва кон-технологик хусусиятларини инобатга олган холца, БПИнинг самарали параметрларини аниклаш оркали карьерларнинг контуролци зонасица ПМнинг контурли скважина заряцлари таъсири белгиланци.

а) б)

а, м

095 094 093 092 0.91 09 0.S9

м/с

а, м 1.05

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

101

0.97 093 0.S9

П3

м

________ „..-.- -L г-—*

i

i - - -[ ,----i

, ___-f 1 —f у-----

3 T

.......< 1Г -

в)

175 0.1S 0185 019 0.195

650 3700 5150 3SOO 3S50 3900 с

,-i J

.1 ,-i - f 3-" T" у " V*

V' >

0.2

с>

а, м 1.05 ■ 101

0.97-0.9J:

0.S5.

.Д-'

-A .-¿Г' 0" ■ О'" О

i'". . D ..-О' . ■ о'

У

Or

70

, МПа

76

S2

SS

94

г)

а, м 0.99егт" 0.96^ 093 09 0.S7

•FT-

O.

A.

■Q

'O

6.9

7.3

7.7

S.l

о - юмшок жинслар; □ - урта мустахкамликдаги жинслар; Л - мустахкам тог жинслари

:оо

8.5

стр, МПа

5-расм. Турли тог жинсларида контурли скважиналар орасидаги масофа а нинг буйлама тулцин тезлиги с (а), тог жинсларининг сицилищцаги муста^камлик чегараси стсж (б), скважинанинг радиуси гс (в) ва жинсларнинг шикастланишдаги муста^камлик чегараси стр (г)

ларга нисбатан узгариши

Карьер бортларининг чегаравий контурида кияликларни шакллантиришни турли технологик схемаси тадкикотлар натижасида куйидагича урнатилган, яъни дастлабки тиркиш хосил килиш усули куллашда энг самарали натижаларга эришилади.

Контур орти тог жинслари массивини заряд конструкциясида уларни инертли забойкалар билан тулдирган холда майдалаб бузиш механизмини тадкик килишда куйидагилар урнатилган, яъни портлатишда тог жинси массивини асимметрик бузиш содир булади ва инертли забойкалардан фойдаланиш натижасида энергияни ютилиши хисобига курикланадиган массив атрофида портлаш таъсири камаяди.

Олиб борилган назарий тадкикотлар натижасида контурли скважина зарядларини портлатишни илмий тажрибага асосланган тадкикотлар утказиш усуллари ишлаб чикилган. Тажриба тадкикотлари Навоий давлат кончилик институтининиг илмий лабораторияларида бир неча маротаба олиб борилган.

Шаффоф жисмларда Olympus i-SPEED 2 маркадаги юкори тезликдаги видеокамераларни куллаш билан ва кейинчалик тог жинсларида Rohde&Schwarz RTO1004 маркадаги ракамли осциллограф ёрдамида осциллографлаш билан кучланиш тулкинининг таъсири илмий тажрибага асосланган холда тадкик килинди.

Шу билан бирга тадкикот ишларида ZETLAB ZET 048-C маркадаги сейсмостанциядан фойдаланилади. Ундаги юкори тезликдаги видео тасвир тулкин таркалишини ва тулкиндаги босим амплитудаларини чегаралашсиз кайишкок деформацияларни бир вактни узида ёзиб олиш имконини берди. ^амда тулкинларни таркалиш тезлиги ва импульсни давомийлиги кайд этилган.

СВ-10Ц маркадаги датчик ёрдамида ва осциллограф билан асбоб улчашлар энергия кичик улушини хам аниклаш имконини берди, бу тог жинсларини майдалаш учун мулжалланган. Ёрик хосил булиш хусусияти, массивни чукурлигидаги колдикларни мавжуд булиши ёки очик юза томонида чизикли улчаш йули билан белгиланган.

Моцелларца утказилган илмий тажрибани учта йуналиши усулларца куриб чикилган, улар:

-хажмли моцелларца ёрик хосил булишини урганиш;

-шаффоф моцелларца портлаш жараёнини юкори тезликцаги вицео ёзиб олиш усули билан тулкинли узаро таъсирни урганиш;

-хакикий тог жинсларининг намуналарица портлатиш вактица кучланиш тулкини улчамларини аниклаш.

Тулкин хосил булишини урганиб чикиш мармарцан ва кумтошцан тайёрланган хажмли моцелларца олиб борилган. Бунда заряцлар асосан тог жинсига пармаланган бушликка жойлаштирилган. Заряцлар орасицаги масофа геометрик ухшашликни хисобга олган холща ясалган.

Заряцлар орасицаги масофа, ушбу берилган тог жинслари ва аникланган заряц циаметри учун самараси аниклангунча узгартириб борилган. Самарали масофани бахолаш мезони остица хосил булган тиркиш сифати, синалаётган намуналарни майцалаш царажаси ва осилмаларни мавжуц булиши кабул килинган.

0!утрив i-SPEED 2 маркацаги юкори тезликцаги камераца тасвирга олиш маълумотларига кура тулкинли узаро таъсир урганилган, бу кайц килиш бошланиши билан урганилаётган жараённи бошица бир бирига мос келишини аниклаш имконини берци.

Биринчи якинлашиш сифатица куйицагилар мумкин булаци, бунца моцел ва кон массивлари майцаланишигача кайишкок зич жисм сингари холатца булаци.

Тасвирга олиш ишлари секунцца 2000 та кацрли частота билан амалга оширилган. Тог жинсларини майцалаш жараёни атрофни акустик каттиклигига боглик равишца сезиларли царажаца кайтган ва тушган кучланиш тулкинини улчамлари аникланган. Моцелларца узаро таъсирцаги заряцларни кучланиш тулкиннинг улчамларини улчаш учун СВ-10Ц турцаги цатчиклар хамца эслаб колувчи Rohde&Schwaгz Rт01004 ракамли осциллограф кулланилган.

Осциллограммни расшифровка килишца цатчикни паспортицаги маълумотларицан фойцаланилган.

Моцелини тузишца заряцлар орасицаги самарали масофани аниклаш талаб килинган, бу синалаётган намуналарни бузиб майцалащца сифатли тиркиш хосил килиш имконини бераци. Моцелцаги заряцни талаб этилган минимал циаметри 2-2,5 мм ташкил этаци.

Намуналарни бузиш царажасини камайтириш учун бир нуктаца тупланган заряцларни моцели тайёрланган. Шиша трубачалар ёрцамица шпурни бор чукурлиги буйича учта бушлик оралиги билан турт кисмица заряц бир нуктаца тупланган. Шпурлар орасицаги масофалар 6,5 цан 35 заряц циаметрица узгарган.

Шу тарика, моцелларца контурли заряц скважиналарини портлатишни илмий тажрибага асосланган тацкикотлар олиб бориш усуллари ишлаб чикилган, улар хажмли моцелларца ёриклар хосил булишини тацкик килиш ва шаффоф моцелларца портлаш жараёнини юкори тезликцаги вицео ёзиб олиш усулица тулкинли узаро таъсирни урганиш имконини бераци, хамца хакикий тог жинсларица портлатиш ишларини олиб боришца кучланиш тулкини улчамларини аниклаб бераци.

Карьер контур олци зоналарица погоналарни киялаш усуллари ишлаб чикилган, бу усул массивни бузилиши ва ёриклар хосил булишини пасайиши хамца кучиб тушган харсанг уюмлари хосил булиши ва упирилиб тушишини камайиишини таъминлаб бераци (6-расм). Ушбу усулга мувофик карьерни охирги контурига - 1 кон ишлари якинлашиши натижасица 10 м баланцликцаги погоналар - 2 икки каватланаци. Юкорги погонаца карьерни лойихаланган контурицан 1 м масофаца кия скважиналар катори бургуланаци - 3 циаметри 190 мм булган Dгiltex-D25KS ёки УРБ-

2А-2Б маркадаги бургулаш ускуналарида 2 м кушимча бургулаш билан бургуланади. ^атордаги контурли кия скважиналар орасидаги масофа 2 м ни ташкил килади.

Куйи погонада уч катор тик х,олатдаги майдаловчи скважиналар - 4 диаметри 250 мм булган СБШ-250МН бургулаш ускунасида ишчи сеткаси 5х5 м ташкил килиши буйича 1 м кушимча бургулаш билан бургиланади. Майдаловчи тик учинчи скважина каторидан 3 м масофадан карьерни лойих,авий контуригача диаметри 190 мм булган Driltex-D25KS ёки УРБ-2А-2Б маркаларидаги бургулаш ускунаси ёрдамида кушимча тусикли скважиналар катори бургуланади - 5. ^атордаги кушимча тусикли тик х,олатдаги контурли скважиналар орасцдаги масофа 2 м ни таикил килади.

1 - карьернинг туб контури;

2 - карьернинг ишчи погонаси;

3 - кия контурли скважина;

4 - майдаловчи вертикал скважина;

5 - вертикал тусикли контурли скважина.

Зм ' .5.1/ ' .5.1/

6-расм. Карьернинг контуролди майдонида погоналарни нишаблаш схемаси

Юкориги погонацаги контурли скважиналарцаги ва куйи погонацаги кушимча тусикли тик холатцаги контурли скважиналарца жойлаштирилган заряцлар накш тизмаси куринишца шакллантирилаци бунца циаметри 70 мм ва огирлиги 2 кг булган нобелит-216Z типицаги оралик цетанаторлар хамца солиштирма сарфи 2 кг/п.м. ли ДШЭ-12 маркацаги цетонация шнури кулланилаци.

Пастки погонанинг майцоловчи вертикал скважиналари солиштирма сарфи 0,4-0,6 кг/м3 булган саноат портловчи моццалари заряцлари билан буткул тулгазилаци.

Олцин юкори погонацаги скважиналарнинг контурли катори, кейин эса, погонанинг очилган юзаси лойиха контуригача, пастки погона заряцлари кетма-кетлигини киска-секинлаштирувчи 35 мс ораликца портлатилаци.

Погоналарни табиий бурчагица киялаш учун табиий шароит кулланилиши тог жинси массивларини механик усулца майцалаш билан карьер бортларини киялаш усулларини ишлаб чикиш учун асосий хисобланаци (7-расм), бу карьерни лойихавий контурица массивни тургунлигини таъминлаб бериш имконини бераци ва кон ишларини эксплуатацияга топширишни режалаштириш цаврица киялаш улчамларини бошкариш имкониятини хамца копловчи жинслар хажмини камайиши ва кон ишларини хавфсиз олиб борилишини таъминлаб бераци.

Ушбу берилган усулга мувофик чегаравий контурца баланцлиги 15 м ва киялик бурчаги 600 булган юкори погонани урнатищца, тик скважиналарни охирги катори ушбу берилган погонани куйи бровкасицан 1,5-2,5 м масофаца бургуланаци. Бу холатца берма кенлиги 17 м ташкил килаци. Контур огщи зоналарица икки катор тик скважина заряцларини портлатищца кон массаси - 1 хосил булаци. Портлатилган кон массасини юклаш ва кияликни шакллантириш иккита экскаваторца куйицаги тартибца олиб борилаци: куйица жойлаштирилган экскаватор биринчи утиш йулагица - 1 кон массасини юклайци, юкорица жойлаштирилган экскаватор эса

погонани юкори кисмини 5 м баландликда казиб олади ва погонаостига - 2 тог жинсларини кайта юклайди; куйида жойлаштирилган экскаватор юкориги погоначада - 3 туширилган кон массасини юклайди, сунгра эса учинчи утиш йулагидаги тог жинсларини казиб юклайди, шу билан бирга юкориги погоначани - 4 куйи кисмини шакллантириб боради.

а)

б)

/

18 м

8 М 11М ^' 1л

■ s

50-55'

s

И IV'

1

17 ы

30 ы

а - оралик экскаваторли киялаш; б - киялашнинг лойи^авий контури; 1 - экскаваторнинг биринчи заходкасидаги тог массаси; 2 - погона остидаги тукилган жинслар

тог массаси; 3 - юкори погона ости майдаланган тог жинслари; 4 - юкори погона остининг пастки кисми; I б вертикал скважинали зарядлар майдалаган катори; II - вертикал скважинали

зарядлар контуролди зонаси катори 7-расм. Экскаваторлар билан карьер чегара контурида погоналарни шакллантириш схемаси

Карьерни контур олди зонасида ПМ скважина зарядларини кузгатиш усули ишлаб чикилган, бу усул сейсмик тебраниш даражасини пасайишини ва борт ости массивларини сакланишини ошириш имконини беради х,амда карьердларда мух,ацдислик иншоотларни портлашини сейсмик таъсиридан саклашни таъминлаб беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ушбу берилган усулга мувофик карьерни контур олди зонасида жойлашган блокларда, яъни тог жинсларини майдалашни амалга ошириш лозим булган х,олларда диаметри 252 мм булган СБШ-250МН бургулаш станоги ёрдамида 10 скважина каторлари бургуланади, унда скважиналар сеткаси 5х5 м ни ташкил килади.

Погона балацдлиги 15 м булгацда скважина чукурлиги 17 м ни ташкил килади, забойка узунлиги 5 м килиб кабул килинган, заряд узунлиги 12 м, скважиналарни куйи кисмини ярми зарядлаш зичлиги 1,25 г/см3 булган нобелан 2080 маркадаги саноат ПМ да тулдирилади, юкориги ярми эса - зарядлаш зичлиги 0,85 г/см3 булган игданит маркадаги саноат ПМ лар билан тулдирилади. ^ар кайси скважина зарядларини огирлиги 618 кг ташкил килади. Скважина ичидаги капсюл детонаторлар скважинани куйи кисмига жойлаштирилади (битта скважина И битта детонатор). Скважина каторлари орасидаги секинлаштириш интервали 67 мс ташкил этади, катордаги скважиналар орасидаги секинлашиш интервали эса И 42 мс. Портлатиш кетма-кетлиги лойих,авий контурдаги погоналарни очик юзаларида бажарилади. ЭД-8Ж ва ДШЭ-12 детонация шнурини магистрал ипларидан фойдаланилади. Ноэлектрик кузгатиш тизими СИНВ учун портлаш импулси манбаси СИНВ-СТАРТ х,исобланади.

«Карьерни контур олди зоналарида скважиналардаги контурловчи портловчи модда зарядларини портлаш таъсирини тадкик килиш методикаси» ва «Карьер бортларини тургун киялигини шакллантиришни ишлаб чикилан усулининг самарадорлигини аниклаш буйича саноат-тажриба ишлари ва тадкикотлар олиб бориш методикаси х,амда дастури» га мос равишда Кукпатас конида саноат -тажриба тадкикотлари олиб борилган ва карьер бортларини тургун киялигини

шакллантиришни ишлаб чикилган усуллари тадбик килинган хамда контурли портлатишни самарали улчамлари ва конструкцияси ишлаб чикилган.

Карьер бортларини тургун киялигини шакллантириш усулини тадбик килиш натижасида юкори сифатда погоналарни киялашни таъминлаш, контур олди массивларини тулик саклаш ва кон ишларини хавфсиз олиб борилишини таъминлаб беради.

Карьерни чегаравий контуридаги погоналарни киялашнинг экскаваторли усулини тадбик килиш натижасида погоналар киялик бурчаги 600 дан 650 гача ошиши кузатилди, копловчи жинслар хажмини камайиши, контур орти массивларни мустахкамлиги сакланди ва кон ишларини хавфсиз олиб борилиши таъминланди.

Карьерни контур олди зоналарида скважина ПМ зарядларини кузгатиш усулини тадбик килиниши натижасида карьер бортларига тушадиган сейсмик босимни талаб этилган даражада булиши ва тог жинсларини майдалашни самарадорлигини саклаган холда мухандислик иншоотлари хамда тог жинсларини талаб этилган булакдорликда майдаланиши таъминланган.

Шу тарика, БПИ олиб бориш технологиясини хисобга олган холда карьер бортларини тургунлигини бошкариш усулларини илмий асослаш ва ишлаб чикиш натижасида, карьер бортларини тургун киялигини шакллантириш усулини амалиётда амалга ошириш самарадорлиги оширилган ва кон ишларини хавфсиз олиб борилишини таъминлаб берган хамда казиб олишни барча даврида тургун холатда карьер бортларидаги массивларни саклашни таъминлаб берган.

Адабиётлар руйхати:

1. Шеметов П.А., Бибик И.П., Исаков М.М. Современное состояние и проблемы буровзрывных работ в глубоких рудных карьерах Узбекистана. Горный вестник Узбекистана. 2010;(4):12-19.

2. Кучерский Н.И., Лукьянов А.Н., Демич Л.М. и др. Совершенствование процессов открытой разработки слож-ноструктурных месторождений эндогенного происхождения. Ташкент: ФАН; 1998. 254 с.

3. Шеметов П.А. Повышение эффективности использования георесурсного потенциала при разра-ботке месторождений. Ташкент: ФАН; 2005. 122 с.

4. Paine Rolf S., Holmes D. K., Clark Harry E. Presplit Blasting at the Niagara Power Project. The Explosives Engineer. Wilmington, Delaware, USA. 2003;39(3):72-92.

5. Rossmanith H. P. The Mechanics and Physics of Advanced Blasting-Waves, Shocks, Fracture, Damage, Impact and Profit. Short Course. FragBlast. 2006;(8). 214 р.

6. Selberg H. L. Transient compression waves from spherical and cylindrical cavities. Archive for physics. 1995;5(7):307-314.

7. Ahmed R. Comportement et Fragmentation Dynamique des Matérieaux QuasiFragiles. Application à la Fragmentation des Roches par Explosifs; Thèse de Doctorat de l'Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris; 2004. 210 p.

8. Мальгин О.Н., Кустов А.М., Шеметов П.А. Совершенствование взрывных работ в Навоийском ГМК. Горный вестник Узбекистана. 2002;(3):9-12.

9. Рубцов С.К., Шеметов П.А. Управление взрывным воздействием на горный массив при открытой разработке месторождений. Ташкент: Изд-во «ФАН» АН РУз; 2011. 400 с.

10. Типовой проект буровзрывных работ на карьерах Центрального рудоуправления НГМК. Зарафшан; 2020. 20 с.

11. Холикулов Х.Ш. Контурное взрывание: повышение устойчивости высоких бортов и снижение об-водненности последующего бурения. Горный вестник Узбекистана. 2009;(1):117-120.

12. Кучерский Н.И. Современные технологии при освоении коренных месторождений золота. М.: Руда и металлы; 2007. 696 с.

13. Заиров Ш.Ш., Уринов Ш.Р., Равшанова М.Х. Обеспечение устойчивости бортов карьеров при ведении взрывных работ: Монография. Germany: LAP LAMBERT Academic Publishing; 2020. 175 с.

14. Заиров Ш.Ш., Уринов Ш.Р., Равшанова М.Х., Номдоров Р.У. Физико-техническая оценка устойчивости бортов карьеров с учетом технологии ведения буровзрывных работ: Монография. Бухоро: Изд-во «Бухоро»; 2020. 175 с.

15. Уринов Ш.Р., Заиров Ш.Ш., Тухташев А.Б. Теоретическое обоснование методов оценки устойчивости откосов трещиноватых пород. ТЕСНика. 2020;(2):49-54.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.