САНОАТ ЧЩИНДИЛАРИНИ КУРИЛИШ МАХСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШГА ЖАЛБ ЭТИШНИНГ CАМАРАДОРЛИГИ
Каримова Феруза Муллажонова Зиёдабону f.karimova.85@mail.ru Жиззах политехника институти
Аннотация: Маколада Ангрен ИЭСда кумирни охактош билан биргаликда ёкиш жараёнида утхонада хосил буладиган каттик чикинди - фаоллашган кул-тошкол аралашмасидан цемент кушимчаси сифатида фойдаланиб, 40% гача кимматбахо клинкерни тежаш, цемент таннархини арзонлаштириш, ишлаб чикариш хажмини ошириш ва экологияни яхшилаш имкониятлари тугрисида суз юритилади.
Калит сузлар: фаоллашган кул-тошкол, Стъюдент мезони, кушимчали цемент, клинкерни тежаш, мустахкамлик, таннарх арзонлашиши.
EFFICIENCY OF ATTRACTING INDUSTRIAL WASTE TO THE PRODUCTION OF CONSTRUCTION PRODUCTS
Karimova Feruza Mullajonova Ziyodabonu f.karimova.85@mail.ru Jizzakh Polytechnic Institute
Abstract: The article will discuss the possibility of saving up to 40% of expensive clinker, reducing the cost of cement, increasing its production and improving the environment by using activated ash-slag mixture as an additive for cement waste Angren HPS formed during the co-combustion of coal and limestone.
Keywords: activated ash-slag mixture, Student criterion, added cement, clinker savings, strength, cost reduction
Ангрен иссиклик электр станциясида (ИЭС) кумирни ёкиб энергия ишлаб чикариш жараёнида хосил буладиган кул-тошкол аралашмасини аввалдан сув ёрдамида хайдаб чикиндихоналарга жунатилар эди. Юкори хароратга эга булган кул-тошкол аралашмаси сув билан тукнашгандан кейин, унинг таркибидаги кайнок бирикмалар шиддатли равишда сув билан реакцияга киришиб, гидратланар ва шунинг хисобига унинг гидравлик фаоллиги суниб колар, демак, цементга кушимча сифатида ишлатилганда, цемент тошининг
котиши ва мустахкамликка эга булишига кумаклашиш кобилияти хам пасайиб кетар эди. Натижада култошкол аралашмаларидан курилиш материаллари саноатида фойдаланиш имконияти хам кескин камайиб, улар чикиндихоналарда катта микдорда тупланиб ётар, атроф-мухитни ифлослантириб, инсонлар хаётига, хайвонот ва усимлик дунёсига катта хавф тугдирар эди.
Сунгги йилларда давлатимиз томонидан мамлакатимизда атроф-мухитни согломлаштириш муаммосига катта эътибор каратилиб, унинг асосий ечими сифатида саноатни техник ва технологик кайта куроллантириш, замонавий ва илгор технологияларни жорий этиш оркали чикиндилар чикишини камайтириш, уларни кайта ишлаш, табиий хом ашёлар урнига саноат чикиндиларидан фойдаланиб махсулот ишлаб чикаришни йулга куйиш долзарб масала килиб куйилган.
Бу борада Ангрен ИЭСда хам катор узгаришлар амалга оширилган булиб, жумладан, кумир ёкилганда козонларнинг утхонасида хосил буладиган кул-тошкол аралашмасини курук усулда чикариб ташлаш йулга куйилди. Бунда, юкори хароратли кул тошкол аралашмаси совук сув окадиган кувур ичига урнатилган кувур оркали хайдалади, харорати пасайган аралашма хампа (бункер)да тупланади ва у узининг фаоллик хусусиятини йукотмасдан сакдаб колади. Хрзиргача бундай кул-тошкол аралашмаси цементга кушимча сифатида урганилмаганлиги туфайли, бизнинг максадимиз унинг цементга кушимча сифатида яроклилигини ва фаоллигини аниклаб, ундан фойдаланиб кушимчали цементлар олиш имкониятларини урганишдан иборат булди.
"Узстандарт" Агентлигида аккредитациядан утган "Стром" илмий-тадкикот лабораторияси ва синов марказида курук хайдалган кул-тошколнинг цементга кушимча сифатида яроклилигини урганиш борасида олиб борилган тадкикотлар кутилгандан хам яхширок натижаларни берди. Бунда, фаоллаштирилган кул-тошкол аралашмасининг Стьюдент мезони (t-мезон) буйича фаоллик курсаткичи киймати t = 52,92 тенг булиб, бу O'z DSt 901-98 ни "Цементлар учун кушимчалар. Фаол минерал кушимчалар ва тулдирувчи-кушимчалар. Техник шартлар"да кушимчалар фаоллигини белгиловчи чегаравий t=2,07 кийматдан юкори булиб, бу кул-тошкол аралашмасини цементга фаол минерал кушимча сифатида ишлатишга асос булди. Ушбу аралашмадан фойдаланиб кушимчали цементлар олиш учун "Охангаронцемент" АЖ портландцемент клинкерига (10, 20, 30, 40) % кул -тошкол аралашмаси ва 5% гипс тоши кушилган шихталар тайёрланди ва улар зулдирли тегирмонда 40 min мобайнида туйилди. Шихталарни туйиш жараёнида фаол кул-тошкол кушилган шихталар осонрок ва тезрок туйилиб, олинган кушимчали цементларнинг майинлик даражаси хам юкорирок булди. Бунда, таккослаш учун 40 дакика давомида туйилган кушимчасиз
портландцементнинг туйилиш майинлиги № 008 ракамли элакда колган 11,5% колдик билан тавсифланган булса, таркибида (10, 20, 30 40) % фаол кул-тошкол тутган кушимчали цементларники тегишлича (12,0, 12,5, 7,0, 7,0) % ни ташкил этди. Кушимча микдорининг ошиши, шихталарнинг туйилиш жараёнини тездашишига хам олиб келганлиги, кушимчали цементлар ишлаб чикаришда зулдирли тегирмонларнинг унумдорлиги хам ошишидан, туйишга сарфланадиган электр энергияси микдорининг камайишидан хам далолат беради. Кушимчали цементларнинг сувга талабчанлиги бир мунча юкорирок, лекин бу уларнинг тишлашиш муддатларига салбий таъсир курсатмайди. Таркибидаги кушимчаларнинг микдорига караб шартли равишда ПЦЗ-Д10, ПЦЗ-Д20, ПЦЗ-ДЗО ва ПЦЗ-Д40 деб белгиланган цементларнинг тишлашиш муддатлари худди кушимчасиз цементники каби ГОСТ 10178 "портландцемент ва шлакопортландцемент. Техник шартлар" талаблари куйган чегарада доирасида ётади (1-жадвал). Кушимчали цементларнинг мустахкамлик курсаткичлари ГОСТ 310.4-81 талабларига мувофик 40х40х160 мм улчамдаги намуналар сувда 7 и 28 кун саклангандан кейин эгилиш ва сикилишга синовдан утказиб аникланди. Синов натижалари 2-жадвалда келтирилган булиб, уларга кура фаоллаштирилган кул-тошкол аралашмасидан 40% гача кушилганда хам, цементнинг мустахкамлик курсаткичи пасаймади, ва аксинча, кушимча микдори ошиши билан бу курсаткич хам оша бориб, 28 кундан кейин, мустахкамлик курсаткичи сикилишга 40,2 МРа булган кушимчасиз цементникига нисбатан анча юкори, яъни 44,0 МРа дан 46,5 МРа га эга булди ва кимматбахо клинкердан 40 % гача тежаган холда маркаси 400 дан паст булмаган кушимчали цементлар олишга эришилди.
Жадвал-1
Кушимчали цементларнинг физик-механик тавсифлари
Цемент Тишлашиш муддатлари, h-
Цементларни шартли белгиланиши хамирини дакика Х,ажм
№ нормал узгаришини бир
куюклиги, масса буйича % бошланиши тугаши маромдалиги
1 ПЦ-Д0 28,75 3-50 4-50 Бардош берди
2 ПЦЗ-Д10 29,00 3-45 4-45 Бардош берди
3 ПЦЗ-Д20 29,30 3-10 4-20 Бардош берди
4 ПЦЗ-Д30 29,35 3-30 4-40 Бардош берди
5 ПЦЗ-Д40 30,00 3-35 4-50 Бардош берди
Ушбу технологиянинг жорий этилиши цемент таннархини деярли 30-35%
га арзонлаштириш баробарида, уни ишлаб чикариш хажмини 40% га ошириш
имконини беради. Ундан ташкари, тежалган 40% клинкердан кушимча равишда яна 45% купрок махсулот ишлаб чикариб, республикада жадал ривожланаётган курилиш саноати араккиётига хамда кул-тошкол чикиндиларини тупланиб колишини олдини олиш имконияти тугилиши хисобига, Ангрен эркин иктисодий зонаси экологик мухитининг согломланишига салмокли хисса кушилади. Шуларни хисобга олган холда, курук холда чикариб ташланаётган кул-тошкол аралашмасини цемент корхоналарига кушимча сифатида сотувни йулга куйишни режалаштирган хамкор ташкилот "EKO STROM PLUS" МЧЖ учун ташкилот стандарти TS "Фаоллаштирилган култошкол аралашмаси. Техникавий шартлар" ишлаб чикилиб, "Узстандарт" Агентлигида руйхатдан утказилди. Ушбу хужжат асосида курук кул-тошкол аралашмаси "Охангаронцемент" АЖ ва "Бекободцемент" АЖга етказиб берилади.
Жадвал 2
Кушимчали цементларнинг физико-механик хоссалари
Цементнинг шартли белгиланиши 1:3 коришма С/Ц Конусни ёйилиши мм Эгилиш ва сикилишга булган мустахкамлик чегараси, МРа / % ГОСТ 10178 буйича маркаси
7d 28d
Rэг ROTH; Rэг Roth;
ПЦ-Д0 0,40 113 6,40 26,7 6,50 40,2 100 400
ПЦЗ-Д10 0,40 110 6,40 27,4 7,35 44,0 109 400
ПЦЗ-Д20 0,40 110 6,40 27,7 6,80 44,9 112 400
ПЦЗ-ДЗО 0,40 110 5,80 25,8 7,30 45,6 113 400
ПЦЗ-Д40 0,41 110 5,50 23,7 7,69 46,5 115 400
Фойдаланилган адабиётлар
1. Ходжаев Н.Т., Панченкова Л.А., Эргешов А.М. Инвестиционный потенциал неметаллических полезных ископаемых Узбекистана // Матер. II Межд. Конф. UZGEOINVEST - 2009. Ташкент, 2009.- С.45-62.
2. Адылов Д.К.,Иркаходжаева А.П. Кислотоупорное вяжущее на основе промышленных отходов / Цемент № 2, 2001, -С. 28-36.