CC BY
310 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
TIJORAT BANKLARIDA RAQAMLI AKTIVLAR MUOMALASINI TASHKIL QILISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Mamatov Akmaljon Anvarjonovich
"Agrobank" ATB HR departamenti boshqarma boshlig'i Telefon: Q998 (99) 602 79 49 [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.10138534
Annotatsiya. Maqolada Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi yangi tushunchalarni paydo bo'lishiga olib keldi. Tadqiqot "raqamli aktivlar" tushunchasini ilmiy muomalaga kiritishga bag'ishlangan. "Raqamli aktivlar" tushunchasini talqin qilish bo'yicha ilmiy nashrlar va tadqiqotlar tahlil qilinadi, undan foydalanishning turli sohalari, ayniqsa tijorat banklarida qo'llash imkoniyatlari ko'rib chiqildi. Shuningdek, bugungi kunda raqamli aktiv kontseptsiyasining aniq ta'rifi va tushunchasi yo'qligi aniqlandi.
Tayanch so'zlar: raqamli aktiv, kriptovalyuta, blokcheyn, mayning, tarqatilgan ro'yxatga olish kitobi, iqtisodiy, huquqiy, qiymat, axborot resursi.
Аннотация. В статье развитие цифровой экономики привело к появлению новых концепций. Исследование посвящено введению в научный оборот понятия «цифровые активы». Анализируются научные публикации и исследования по трактовке понятия «цифровые активы», рассматриваются различные сферы его использования, особенно в коммерческих банках. Также было установлено, что на сегодняшний день нет четкого определения и понимания понятия цифрового актива.
Ключевые слова: цифровой актив, криптовалюта, блокчейн, майнинг, распределенный реестр, экономический, юридический, стоимостной, информационный ресурс.
Abstract. In the article, the development of the digital economy has led to the emergence of new concepts. The study is devoted to introducing the concept of "digital assets" into scientific circulation. Scientific publications and studies on the interpretation of the concept of " digital assets" are analyzed, various areas of its use, especially in commercial banks, are considered. It was also found that today there is no clear definition and understanding of the concept of digital asset.
Keywords: digital asset, cryptocurrency, blockchain, mining, distributed ledger, economic, legal, value, information resource.
Kirish
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida virtual axborot-kommunikatsiya muhiti ijtimoiy voqelikning ajralmas qismiga aylandi, natijada jamiyat yangi paradigmaga duch keldi: axborotlashtirish (kompyuterlashtirish) jarayonidan raqamlashtirish jarayoniga o'tildi.
Bank-moliya sektori odatdagi iqtisodiy tuzilmaning o'zgarishiga birinchi bo'lib munosabat bildirdi: to'lov sohasida sifat jihatidan yangi hisob birligi paydo bo'ldi, innovatsion mexanizmlar va tuzilmalar yaratildi. Dunyoning turli mamlakatlaridagi olimlar va iqtisodchilar tomonidan o'rganilayotgan raqamli aktivlar, axborot texnologiyalari va moliya sohasi kesishmasida vujudga kelgan "kriptovalyuta", "steyblkoin", "raqamli pullar", "raqamli valyuta" kabi tushunchalarni o'zida mujassamlashtirdi.
Shu munosabat bilan tadqiqotning dolzarbligi tijorat banklarida raqamli aktivlar muomalasini rivojlantirish bo'yicha kontseptual yondashuvlar va amaliy tavsiyalarni ishlab
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
chiqish, ularni tartibga solish va nazorat qilish metodologiyasini takomillashtirish zarurati bilan bog'liq; yangi yuqori texnologiyali moliyaviy vositalarni bank tizimiga va xalqaro hisob -kitoblarga qo'shilish istiqbollari nuqtai nazaridan qonuniylashtirish, shuningdek hisob-kitob va to'lov operatsiyalarining samaradorligi, qulayligi, uzluksizligi va xavfsizligini oshirishga yordam beradigan institutsional muhitni shakllantirish.
Huquqiy maqom va kriptovalyutalar muomalasini tartibga solish uchun me'yoriy-huquqiy baza to'la shakllanmaganiga qaramay, yangi avlod raqamli moliyaviy vositalar bilan hisob-kitoblar butun dunyoda ommalashib bormoqda. Shu bilan birga, kriptovalyutalar aylanmasi huquqiy maydon va bank tizimidan tashqarida va shunga mos ravishda soliq solinmasdan amalga oshiriladi, bu birinchi navbatda davlat byudjetiga va milliy xavfsizlikka salbiy ta'sir qiladi. Anonim operatsiyalar bank tizimidan tashqarida amalga oshirilgani sababli soliq bazasi tarkibiga kirmaydi. Tobora ko'proq mamlakatlar (Germaniya, Yaponiya, Rossiya, Angliya, Xitoy, Janubiy Koreya, Kambodja, Shvetsiya, Bagama orollari, Venesuela, El Salvador va boshqalar) an'anaviy texnologiyalar orqali innovatsion ajoyib afzalliklarga ega bo'lgan raqamli aktivlarni qonuniylashtirish va to'lov tizimlari ichiga integratsiya qilishga hamda ularning rasmiy hisobini yuritishga harakat qilishmoqda. Biroq, ularning tabiatini tushunishda noaniqlik yangi hodisani ilmiy o'rganishda, hamda uni takomillashtirishga sezilarli darajada to'sqinlik qiladi. Yagona raqamli aktivlar bazasini tashkil etishga imkon bermaydi va hisob-kitob, pul, byudjet, soliq, bojxona va valyutani tartibga solish, shu jumladan O'zbekistonda ham sohani rivojlanishiga to'sqinlik qiladi.
Tadqiqotning maqsadi O'zbekiston tijorat banklarida moliyaviy vositalarning yangi avlodi sifatida yuzaga kelgan raqamli aktivlar muomalasini takomillashtirish, ularni integratsiyalashuvi hamda nolegal daromadlarni legallashtishni oldini olish bo'yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari yuqoridagi maqsadga erishish uchun, ishning mantig 'ini va uning tuzilishini shakllantirishga imkon beradigan quyidagi vazifalarni amalga oshirish kerak bo'ladi:
- Tijorat banklarida raqamli aktivlar harakati, muomalasi, muammolari va ularning pul massasi hajmiga ta'siri bo'yicha nazariy tadqiqotlarni umumlashtirish asosida "raqamli aktivlar" ilmiy toifasi, ularning pul muomalasidagi o'rni to'g'risida to'liq tushuncha hosil qilish hamda o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
- O'zbekiston Respublikasida va chet elda raqamli aktivlardan foydalanish amaliyotini tahlil qilish, mijozlarning yangi avlod moliyaviy vositalari bilan ishlashdan qoniqish darajasini baholash;
- xorijiy davlatlar banklarining raqamli aktivlar amaliyotini o'rganish;
- Respublika tijorat banklari tomonidan raqamli aktivlar konvertatsiyasi amaliyotini tahlil qilish va joriy holatiga ob'ektiv baho berish;
- tijorat banklarining joriy hamda xalqaro operatsiyalarini markazlashtirilgan hisob-kitob va to'lov tizimlari bilan markazlashmagan kriptovalyuta tizimlarini solishtirish, ularning xavf-xatarlari, afzalliklari va kamchiliklari aniqlash;
Tadqiqotning ob'ekti raqamli aktivlar bo'lib, yangi avlodning qonuniy yuqori texnologiyali hisobkitob, to'lov vositalari, tijorat banklari ishtirokidagi va kafolati ostidagi kriptovalyutalar konvertatsiyasi va ularni yagona raqamli moliyaviy muhitga tatbiq etish vositalari hisoblanadi.
Adabiyotlar sharhi
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
Raqamli hisob-kitoblar va raqamli iqtisodiyot bo'yicha nashrlarning tahlili shuni ko'rsatadiki, bir qator olimlar va amaliyotchilarning diqqate'tibori raqamli aktivlarning ma'lum bir hudud bank tizimida va xalqaro makonda o'rnini aniqlashga qaratilgan. Ular orasida V. P. Bauver, M. N. Dudin, M. V. Jarikov, A. N. Jilkin, A. A. Ilyasov, M. E. Lebedeva, E. L. Loginov, O. M. Maxalina, V. E. Ponamorenko, E. V. Rojentsova, Yu.A. Romanova, E. V. Sinelnikov, M. Ferrari, M. S. Shaxova, M. V. Shesternina va boshqalar.
O'zbekiston va xorijiy mualliflarning qonunchilik bazasi va nashrlarida aks ettirilgan raqamli aktivlar haqidagi ma'lumotlari erkin mavjud. Shu bilan birga, na mahalliy, na xorijiy ilm-fan raqamli aktivlarning moliyaviy tabiatini har tomonlama baholashni ta'minlay olmayapti; shuningdek, ularning evolyutsiyasi va rivojlanishining asosiy omillarini oshkor qilmaydi, raqamli aktivlarning maqsadga muvofiqligi va xususiyatlarini aniqlamaydi, blokchayn texnologiyasini hisob-kitob va to'lov sohasiga kiritish orqali yagona raqamli makon yaratish istiqbollari asoslanmay kelinmoqda. Shu munosabat bilan, tadqiqot davomida olingan terminologiya, usul va modellarni ilmiy-amaliy muomalaga kiritish va raqamli aktivlarni hisob kitob va to'lov tizimlarining tijorat banklari sohasida qo'llashni takomillashtirish, global tendentsiyalar va strategiyalarni hisobga olgan holda O'zbekiston tijorat banklarida raqamli aktivlarni rivojlantirish vektorini aniqlab olish lozim bo'ladi.
Hozirgi vaqtda raqamli aktivlarning mohiyatini kriptotizim asosidagi texnologiyaga bog'lab, ularning o'ziga xos xususiyatlari va xarakterini ko'rsatmasdan berilgan ta'riflar mavjud. Masalan, N. I. Romanov va N. V. Romanova raqamli aktivlarni korxona faoliyati va uning moliyaviy natijalariga sezilarli ta'sir ko'rsatishga "jismonan qodir bo'lmagan aktivlar" deb tushunadilar (Central bank digital currencies for cross-border payments. Report to the G20. 2021). N. V. Anoxina va A. I. Shmo'reva, "kriptovalyuta - bu moliya bozorining yangi vositasi hisoblanadi. ...
Bundan tashqari, pulning asosiy nazariyasi qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanadi (tovarlar va xizmatlarning narxi ularga investitsiya qilingan inson mehnatining miqdoriga bog'liq), kriptovalyuta - blokcheyn asosidagi texnologiya kompyuter kuchi va saqlangan energiya kombinatsiyasining narxini belgilaydi" (BIS, 2021). V. V. Proxorov va V. I. Panteleev bu mutlaqo yangi aktiv deb hisoblashadi, "uning o'ziga xos xususiyati shundaki, u raqamli, blokcheyn texnologiyasiga asoslangan", "raqamli aktivlar sodda tarzda aytganda, ma'lum talablarga javob beradigan elektron ma'lumotlar to'plamiga bo'lgan huquqlar sifatida tushuniladi" (Ageev, A.I.,2018). V. E. Ponomarenko raqamli aktiv (kriptovalyuta) ro'yxatdan o'tish qoidalariga muvofiq, uning ishtirokchilari tomonidan raqamli bitimlarni tarqatilgan reestrini yuritish deb fikr bildiradi(Aksenov, D.A.,2018). A. V. Esipov raqamli aktivlarni (kriptovalyuta) moliyaviy vosita sifatida "nomoddiy aktiv shaklida - maynerning intellektual faoliyati natijasi bo'lgan maxsus dasturiy mahsulot" deb hisoblaydi, u "kriptovalyutalarni veksel muomalasini o'rnini bosuvchi samarali vositasidir" deb ta'kidlagan (Andryushin, S.A.,2017).
Tadqiqot metodologiyasi
To'plangan ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish jarayonida muammoni o'rganishga tizimli yondashuv bilan birlashtirilgan iqtisodiy tadqiqotlar usullari to'plami qo'llanildi. Tadqiqotning turli bosqichlarida tizimli, xronologik, kompetentsiyaga asoslangan yondashuvlar qo'llanilgan. Tadqiqotning metodologik asosi rasmiy mantiq, tarixiy, statistik va qiyosiy tahlil usullari, tizimlashtirish, tasniflash va ekspert baholash, guruhlash , qiyosiy usul va tarkibni tahlil qilish, , grafk talqin qilish usullari va boshqalardan iborat.
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
Tahlil va natijalar muhokamasi
Raqamli aktiv - bu ikkilik formatidagi nomoddiy aktiv, shu jumladan mulkchilik xuquqi. Ushbu huquqni o'z ichiga olmaydigan ma'lumotlar raqamli aktivlar deb hisoblanmaydi. Raqamli aktiv, boshqa barcha (raqamli bo'lmagan) aktivlar singari, talab va taklif bilan belgilanadi gan moliyaviy qiymatga ega bo'lishi shart.
Kriptovalyuta - bu markazlashtirilmagan kompyuter tarmog'i tomonidan qo'llab -quvvatlanadigan elektron pul. Muomaladagi birliklar soni va maksimal pul massasi oldindan oldindan belgilanadi va hamma uchun ko'rinadi.
Moliyaviy muhitning o'zgarishi jamiyatning tabiiy progressiv rivojlanishi natijasidir.Qiymat ko'rsatmasining yangi turi (bugungi kunda pul) faqat iqtisodiy zarurat bilan paydo bo'ladi "puT'ning oldingi shakli almashinuv jarayonlarini sekinlashtira boshlaganda, qo'shimcha xarajatlarni o'z ichiga oladi va asta-sekin iqtisodiy maqsadga muvofiqligini yo'qotadi. Raqamli iqtisodiy muhitning shakllanishi va natijada bozor biznes tuzilmalarining modifikatsiyasi raqamli aktivlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Taqdim etilgan kontseptsiya huquqiy, iqtisodiy, axborot va qiymat pozitsiyasidan ko'rib chiqiladi. Oddiy qilib aytganda, raqamli aktiv - bu haqiqiy aktiv qiymatining raqamli namoyishi.
Raqamli aktivlarning funktsional imkoniyatlari:
Hisob birligi, hamda almashinuv vositasisifatida foydalanish;
Tarqatilgan reestrda dasturiy mahsulotlar yoki xizmatlarga kirishni ochiqligi;
Masalan, mulk kabi aktivning qiymat ifodasi.
Raqamli aktivlarning farqlash imkonini beruvchi o'ziga xos xususiyatlari:
Haqiqiy aktivlar (ob'ektlar, mulk) yoki ularga bo'lgan huquqlar bilan ta'minlanganlik;
Meros huquqi;
Raqamli aktivlarga kirishni (qayta kirishni) tiklash mexanizmlari;
Faoliyatning ko'plab sohalarida qo'llanilishi.
Haqiqiy aktivlar raqamlashtirish jarayonidan o'tadi, bu blokchainda belgilangan mulk huquqi bilan noyob raqamli nusxani yaratishni o'z ichiga oladi. Taqdim etilgan xususiyatlar raqamli aktivlarning xususiyatlarini tasdiqlaydi va ularning yangi iqtisodiy muhitda keng qo'llanilishini ochib beradi. Turli ijtimoiy iqtisodiy (shu jumladan, bank-moliya) sohalarida raqamli aktivlarni joriy etish ko'plab munosabatlar jarayonini tezlashtiradi. Davlat sektori tomonidan chakana va ulgurji savdo operatsiyalarida raqamli aktivlardan foydalanish, rivojlanishning eng istiqbolli yo'nalishlaridan biridir. Bunda naqd to'lovlardagi kabi anonimlik omilidan xalos bo'ladi, bu qora bozor ko'laminikamaytirishga imkon beradi. Shu bilan birga, raqamli aktivlar korruptsiyaga qarshi siyosat mexanizmlaridan biriga aylanishi mumkin. Tabiiyki, raqamli aktivlarni joriy etish shoshma - shosharlik bilan bo'lmasligi kerak, sababi bunday tartib bank tizimini va umuman iqtisodiyotni moslashtirishni talab qiladi. Yangi raqamli infratuzilmaga jamoatchilikning ishonch darajasi bugungi kunda muhim omil bo'lib qolmoqda.
Raqamli aktivlarni tijorat banklari orqali aylanishi uchun, ularning xuquqiy-normativ bazasi yaratilmasdan hisob-kitob va to'lov maydoniga qo'shilishi mumkin emas, qonun nuqtai nazaridan iqtisodiyotdagi yangi hodisaning moliyaviy tarkibini yaqqol aniqlash talab qilinadi. Shunga ko'ra, ularning qiymatini ta'minlash xususiyatiga qarab, hisob -kitob va to'lov sohasining raqamli aktivlar tushunchasining moliyaviy mohiyatini oshkor qilishning uchta yondashuvi shakllandi (Andryushin, S.A.,2018):
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
1) tarmoqdagi o'yinlar, loyihalar hamda munosabatlar uchun as qotuvchi kriptoaktivlar, mazkur raqamli aktivlar internet tarmog'idagi o'yinlar, loyihalar, ijtimoiy tarmoqdagi oldisotdi munosabatlarida qiymati ijtimoiy ishonch bilan ta'minlangan raqamli aktivlardir;
2) prepaid moliyaviy mahsulot fonktsiyasi ega bo'lgan raqamli aktiv, qiymati ularning emitenti yoki garanti tomonidan taqdim etiladi (yangi avlod naqd pulsiz hisob-kitob vositasi sifatida);
3) rasmiy to'lov vositasi sifatidagi raqamli aktiv, qiymati davlat tomonidan kafolatlanadi.
O'yin kriptoraqamli aktivlar hozirda pul tabiatiga ega bo'lmagan va oldindan to'lanadigan
moliyaviy mahsulot sifati bo'lmagan kriptovalyuta shaklida taqdim etiladi, buning uchun qonuniy garant yoki majburiy shaxslar yo'q. Shuni ta'kidlash kerakki, garovning (ta'minot) yo'qligi kripto aktivlarining almashinuv kursida kuchli o'zgaruvchanlikka olib keladi, bu uning sotib olish kuchi bilan emas, balki unga talab va taklif bilan belgilanadi. Shu bilan birga, talab asosan spekulyativ(chayqovchilik xarakteriga ega) hisoblanadi. Masalan, 2021 yil apreldan 2021 yil maygacha bo'lgan davrda bir bitkoin raqamli kriptoaktivning kursi 33 mingdan 63 ming Aqsh dollarigacha farq qildi, bu odatda axborot shovqini ta'siri ostida psixologik kayfiyat bilan izohlandi (Anoxin, N.V.,2018).
Ushbu turdagi raqamli aktiv qiymati real aktivlarning mavjudligiga emas, balki iqtisodiy kutishga asoslangan, ammo ularning asosiy xususiyatlariga ya'ni emissiya darajasi va valyuta kursiga yakka o'zi ta'sir ko'rsatadigan muassasa mavjud emas. Raqamli o'yin kripto aktivlarni emitenti ma'lum bir shaxs yoki tashkilot emas, balki tizimning o'z ishtirokchilaridan biri bu vazifani bajaradi. Bunda kuchli kriptografik himoya raqamli tizimning ishonchliligi kafolat bo'lib xizmat qiladi.
Albatta, o'yin kripto aktivi, pul qiymati, har qanday garov va raqamli tizimning samarali ishlashi va kriptotekaning mavjudligi uchun mas'ul bo'lgan muayyan emitentga ega bo'lmasdan, moliya bozorining to'liq rasmiy vositasi sifatida harakat qila olmaydi. Raqamli aktivlarning o'yin kripto aktivi sifatida qiymati faqat sub'ektivdir, bu ma'lum bir guruh odamlarning davlat tomonidan nazorat qilinmaydigan hisob-kitob tizimini yaratish istagini aks ettiradi. Tijorat banklarida raqamli aktivlarni uzatish va saqlash texnologiyasini rivojlantirish nuqtai nazaridan, faqat kriptovalyuta bozori ortida turgan hamda o'yin kripto aktivlarini yaratish va ishlatishda foydalaniladigan istiqbolli, kelajagi bor texnologiyalargina qiziqish uyg'otadi (Anureev,S .V.,2002).
Oldindan to'lanadigan moliyaviy mahsulot funktsiyasiga ega raqamli aktivlar. Ushbu turdagi raqamli aktivlarga oldindan to'lanadigan toifa belgisi beriladi, bu odatda ularni qabul qilishda raqamli tizim operatoriga qonuniy (rasmiy) pul bilan taqdim etilgan avans doirasida amalga oshirilishidan kelib chiqadi. Shu o'rinda, tizim operatori tomonidan raqamli aktivlarning garovi sifatida ishlaydigan qonuniy pul hajmining qonuniy mablag'lar saqlanadigan vaqt oralig'i raqamli aktivlardan foydalanuvchilarning raqamli hamyonlarida bo'lgan vaqt oralig'iga to'g'ri keladi va muomaladagi raqamli moliyaviy aktivlar hajmining ko'payishi (kamayishi) mutanosib pasayish (o'sish) bilan birga sodir bo'ladi. Valyuta birligining qiymati bir vaqtning o'zida bir nechta shakllarda mavjud bo'la olmaydi: raqamli aktivlarda pul qiymati mavjud emas, chunki ular oldindan to'lanadigan asosda (shaklda) beriladi. Ular raqamli tizim operatorining pul majburiyati sifatida harakat qiladi va egalariga ilgari taqdim etilgan avansni qaytarishni talab qilish huquqini beradi (Babkin, A.V.,2017).
Shunday qilib, an'anaviy puldan farqli o'laroq, pul qiymati qonun bilan belgilanadi, bu yondashuvda raqamli aktivlarning pul qiymati ularning garanti tomonidan taqdim etiladi. Raqamli
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
moliyaviy aktivlarni qonuniy pulga almashtirish ularning pul qiymatini raqamli tizimdan tashqarida olishning yagona shartidir. Oldindan to'langan (Prepaid) bo'lgani uchun avtomatik ravishda "pul" iqtisodiy turkumidan (kategoriyasidan) raqamli aktivlarni istisno qiladi va naqd pulsiz to'lovlar uchun ishlatiladigan vositalar bilan bir guruhga ularni birlashtiradi: ular tabiatan axborot tashuvchi xarakteriga ega, rasmiy puldagi mulkchilik huquqlari mavjudligi va harakati haqida ma'lumot beruvchi, qolaversa, ularning xavfsizligini ta'minlovchi vosita sifatida xarakterlanadi.
Raqamli aktivlarning mohiyatini oldindan to'lanadigan moliyaviy mahsulot sifatida talqin qilish, ularning tabiati hisoblash funktsiyasini saqlab turganda to'lov funktsiyasiga ega bo'lmagan mulkka asoslanganligini tushunish kerak. Biroq, O'zbekiston qonunchiligida O'zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining moddalari kontekstida "to'lov" va "hisob-kitob" tushunchalarining aniq belgilangan ta'riflari yo'qligi fonida bu tushunchalar bir xil emas (Baygulov, R.M.,2017).
Ma'lumki, hisob-kitoblar bir shaxs tomonidan boshqasiga to'lanadigan summalarni hisoblash jarayonini anglatadi, to'lov esa to'lovchi tomonidan qonuniy pulni oluvchiga (hisob -kitoblarga muvofiq qarzdorga) o'tkazish yoki jo'natishdir, natijada to'lovchi qarzdan ozod qilinadi. Hisob-kitoblar faqat aqlan tasavvur qilingan pul (pulni almashtirish) orqali amalga oshiriladi va faqat to'lovlar bilan to'ldirilganda mantiqan to'g'ri keladi. To'lovlar mantiqan hisob -kitob jarayonini davom ettiradi va tovar sotib oluvchi (xizmat, ish oluvchi) tomonidan qarz pul majburiyatining qaytarilishini anglatadi. To'lovlar, albatta, pul operatsiyalari, ya'ni ular faqat qonuniy pul orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun bu atamalar sinonim sifatida ishlatilmasligi kerak.
Raqamli aktivlar yordamida amalga oshiriladigan to'lovlar va hisob-kitoblar o'rtasidagi farq quyidagicha. Hisob-kitoblar raqamli tizim operatoriga pul majburiyatini bajarishni talab qilish huquqi berilganda raqamli tizimda raqamli aktivlar egalarining o'zgarishini anglatadi, bank hisobvarag'i esa ushbu operatsiyada ishtirok etmaydi, chunki qonuniy mablag'lardan foydalanishga hojat yo'q (1.1-rasm, 2-operatsiya). Holbuki, to'lov qonuniy to'lov vositasi tomonidan amalga oshiriladigan yakuniy hisob-kitobdir, O'zbekiston Respublikasida bu O'zbek so'mi (shakl 1.1, operatsiya 3) (Bauer, V.P.,2020)
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
1. Raqamli tizimga qonuniy to'lov vositalarini kiritish orqali raqamli aktivlarni sotib olish
2. Raqamli aktivlar bilan hisob-kitoblar
3. Raqamli aktivlar ishtirokidagi to'lovlarni yakuniy hisob-kitobi
1- rasm. Naqd piilsiz hisob-kitob vositasi sifatida raqamli aktivlarni o'z ichiga olgan hisobkitoblar va to'lovlar[12]
Ichki qiymatga ega emas va yakuniy rasmiy to'lov vositasi bo'lmagan raqamli aktivlar qiymat o'lchov vositasi sifatida harakat qilmaydi (ularning qiymati raqamli tizim operatoriga ilgari taqdim etilgan garov bilan ifodalanadi) va shunga mos ravishda qarzni to'lash funktsiyasini bajara olmaydi, ya'ni unda yakuniy hisob-kitoblarni talab qiladi. Shu sababli, raqamli aktivlar bilan to'lovni amalga oshirish mumkin emas, uning sxemasi kredit muassasasining ishtirokini istisno qiladi, chunki uning bajarilishi raqamli aktivlarni ekvivalent depozitga almashtirish orqali raqamli tizim operatori tomonidan amalga oshirilishi kerak, pul majburiyatining bajarilishi rasmiy pul miqdoriga bevosita bog'liqdir. Shu bilan birga, kredit xarakteriga ega operatsiyani amalga oshirish yoki raqamli aktiv yordamida tovar bilan bog'liq bo'lmagan operatsiyalarni amalga oshirish orqali raqamli tizim operatorining pul majburiyati uchun tovarlar (ish, xizmatlar) almashinuvi bo'lib, keyinchalik to'lov vositasi sifatida rasmiy pul bilan to'lanadi. Bunday holda, raqamli aktivlar hisob-kitob vositasi funktsiyasini to'liq bajaradi: sotuvchi xaridor tomonidan pul majburiyatini bajarishni emas, balki pul majburiyatini uchinchi tomonga o'tkazishni nazarda tutadi(Bauer, V.P.,2G17).
Ko'rib chiqilgan yondashuv ularning shaxsiy qarashlarini ifodalaydi, raqamli aktivlarn i "rasmiy to'lov vositalari" maqomiga ega emas, natijada ular pul funktsiyalarini cheklangan darajada bajaradilar, ularni faqat ma'lum bir raqamli tizim doirasida amalga oshirishga bag'ishlangan va muayyan shaxslar doirasi tomonidan tan olinmasligi mumkin bo'lgan almashinuv sifatida yondashilib ko'plab ilmiy izlanishlar va qarashlarni keltirishgan (Belomo'ttseva, O.S.,2014). Raqamli aktivlarning asosiy xususiyatlaridan biri ularni almashinuv vositasi sifatida qabul qiladigan shaxslar yoki tomonlar doirasini majburiy identifikatsiyalashdir. Har doim va har joyda (ma'lum bir mamlakat ichida) so'zsiz va shartsiz qabul qilinadigan rasmiy pullardan farqli o'laroq, raqamli aktivlarni tan olish qonun asosida emas, balki raqamli tizim operatori bilan kelishuv asosida amalga oshiriladi. Oldindan to'langan moliyaviy mahsulot sifatidagi raqamli aktivlar ko'p maqsadili foydalaniladigan mulk sifatida bo'lishi kerak. Aks holda, yagona maqsadda foydalanilganda, ular "pul xarakteridagi yangi ma'lumotlarni taqdim etmaydi, aksincha Agent A amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan xaridlar soni to'g'risida oddiy ma'lumot almashinuvini ko'rsatadi"(Belo'x, V.S.,2019). Shuning uchun raqamli aktivlarni oldindan to'lanadigan moliyaviy mahsulot sifatida belgilashda ularni nafaqat raqamli tizim operatori, balki boshqa shaxslar tomonidan ham qabul qilishga e'tibor qaratish lozim.
Raqamli aktivlarni hisob birligi va almashinuv vositasi sifatida tushunishga V.P. Bauer, A.A. Garaev, A.V. Vlasova, O.I. Dudina, I.I. Kucherov, A. Novikov, A.I. Peherov, M.N. Yunilayn, A. Sayfedin, M. Kubat, Pul yuvish bo'yicha moliyaviy harakat vazifa kuchi (FATF) (Varnavskiy, A.V.,2018), Xalqaro valyuta jamg'armasi (Vinya, P.,2018), AQShning Qimmatli qog'ozlar va birja kommissiyasi va boshqalar bebaho hissa qo'shishgan.
Uchinchi yondashuv tarafdorlari raqamli aktivlarni rasmiy to'lov vositasi va pul birliklari sifatida tan olishadi. Iqtisodiy adabiyotlarda mavjud bo'lgan elektron pullarning moliyaviy mohiyatini o'rganish natijalariga ko'ra (naqd pulsiz hisob-kitob vositasi naqd pulsiz hisobkitoblar va to'lovlarning an'anaviy tizimini o'zgartirish zarurati ko'rsatkichiga aylandi, bu esa elektron bank tizimlari naqd pulsiz hisobkitoblar va to'lovlarga bo'lgan ehtiyojlarni qondira
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
olmasligini ko'rsatdi. Biz pul nazariyasi yondashuvi doirasida, raqamli aktivlarni pulning mohiyatiga ko'ra bugungi kunda uch xil yondashuvi mavjud: naqd pul ekvivalenti (M.P. Berezina, S.V. Anureev, P.Sh. Egiazaryan, S.S. Kvashnin, AA. Shangin va boshqalar); naqd pulsiz mablag'lar vakillari (A.S. Selihev, V.M. Usoskin, V.M. Yurovitskiy va boshqalar); yangi pul shakli (V.S. Aksenov, E.V. Goryukov, M.E. Isaev, G.S. Narikov va boshqalar).
Birinchi talqin raqamli aktivlarga naqd pulning analogi sifatida quyidagi parametrlar xos deb taxmin qilinadi: nominal qiymatga ega bo'lish; anonim mulkning mavjudligi; to'lovlarni amalga oshirishda bank hisobvarag'ining yo'qligi. Shuni ta'kidlash kerakki, nominal qiymat nafaqat naqd pulni identifikatsiya qilish xususiyati, shu bilan birga naqd pul, balki naqdsiz pullar, shuningdek naqd pul siymosidagi (surrogat) nominal qiymatga ham egadir. Biz hozirda raqamli aktivlar har doim ham anonim emasligini ta'kidlaymiz. Ko'pchilik raqamli banklar, kriptovalyuta birjalari va birja xizmatlari raqamli tizimlar bilan ishlash uchun shaxsiylashtirilgan hisob ochilishini talab qiladi. Raqamli aktivlarni raqamlashtirish davri bilan tartibga solingan pul shakli bilan aniqlashda, raqamli hamyon bank hisobvarag'ining funktsionalligini o'zida mujassamlashtirayotganini tushunish kerak, undagi raqamli aktivlarni aks ettirish va hisobga olish raqamli makonda operatsiyalar imkoniyatini ta'minlash bilan xarakterlanadi.
Yuqoridagi farqlardan tashqari, raqamli aktivlar va naqd pullar o'rtasida ularni taqqoslab hisobga olinishi kerak bo'lgan farqlari ham mavjud:
naqd puldan farqli o'laroq, raqamli aktivlar aniq shaklga ega emas;
naqd pul harakati jismoniy shaklda faqat uning operatsiya ishtirokchilari tomonidan bir-biriga "qo'ldan qo'lga" ko'chirilganda mumkin bo'ladi, raqamli aktivlarning harakati raqamli hamyonlardagi yozuvlar bilan aks ettiriladi, operatsiya ishtirokchilari o'zlari o'rtasida joylashgan masofaning qanchaligi ahamiyatga ega emas;
raqamli aktivlarning egasi raqamli tizimga kirish uchun maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan bo'lishi kerak, bu naqd pul egasi uchun zarur emas;
naqd to'lovlarni amalga oshirishning muhim sharti-bu bitimning barcha tomonlari bir joyda bo'lishi, raqamli aktivlar bilan operatsiyalarni amalga oshirganda esa raqamli tizimning uzluksiz ishlashi, shu jumladan abonent qurilmalari, aloqa kanallari va tegishli dasturiy ta'minotlarning mavjud bo'lishi lozim.
Raqamli aktivlar va naqd pullarning xususiyatlari o'xshash bo'lishiga qaramay (bank hisob mablag'lari harakatiga jalb qilinmagan; anonimlikning mavjudligi; nominal qiymati; pul qiymati haqida ma'lumot "jihozi" bilan uzviy bog'liq ekanligi (pul moddiy tashuvchisi hisoblanadi, ya'ni raqamli aktivlarning tarqalgan reestri nazarda tutilmoqda)), ularning identifikatsiyasi etarlicha asoslangan emas.
Pul shakllarini talqin qilish tarafdorlarining pozitsiyasi yuqoridagi qarama-qarshiliklarga asoslanadi (Andryushin, S.A.,2017), unga ko'ra raqamli aktivlar axborotlashtirish davrida yaratilingan naqd pulsiz pul shaklidir, uni o'tkazish maxsus elektron qurilmalar yordamida maxsus aloqa kanallari orqali amalga oshiriladi. Ushbu talqin doirasida raqamli aktivlar (kriptovalyutalar va steyblkoinlar) elektron pul bilan aniqlanadi.
Bu pozitsiyaning bir qator talqinlari bilan kelishish qiyin. Moliyaviy sohada ilmiy va texnologik taraqqiyotning joriy etilishi yozuvlarni qog'ozdan kompyuter xotirasiga o'tkazishga yordam berdi, shuningdek to'lov usullari va to'lovlarni yanada takomillashtirishga turtki bo'ldi. Natijada, texnologik komponentga asoslangan naqd pulsiz pullar va naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirishning tubdan yangi texnologiyalari paydo bo'ldi: naqd pulsiz pul mablag'larini aks ettirish va pul o'tkazmalari buyurtmalarini bajarishning qog'oz usuli avtomatlashtirilgan axborotni qayta
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
ishlash bilan to'ldirildi (ba'zi hollarda almashtirildi)- hujjatlar elektron shaklda qayta ishlandi va maxsus xavfsiz aloqa kanallari yordamida bank hisobvaraqlarida hisob - kitoblar amalga oshirildi. Bank hisobvarag'i qoldiqlari endi texnik qurilma xotirasida saqlanadigan va qog'oz yozuvlari shaklida takrorlanadigan ma'lumotlar bitlari bilan ifodalanadi. E'tibor bering, bank reestori va texnik qurilma pul ayirboshlash qiymatining tashuvchisi emas, balki unga kirish vositasi sifatida ishlaydi (hamyonga o'xshash yoki naqd pul kabi xavfsiz), ular o'rtasida yaqin munosabatlar mavjud emas, bu esa naqd pulsiz pul o'tkazishda, kirish vositalari pul uzatuvchisi tomonida qoladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda naqd pulsiz pullar deganda bir bank hisobvarag'idan boshqasiga o'tkazish yo'li bilan to'lov va o'zaro hisob-kitoblar uchun foydalaniladigan bank hisobvaraqlaridagi pullar tushuniladi. Shunday qilib, agar ilgari bank reestrlaridagi yozuvlar naqd pulsiz pul deb hisoblangan bo'lsa, endi ular bank kompyuterlarida yuritiladi. Aslida, bu bir xil narsa. 'Pulni dematerializatsiya qilish naqd pulsiz (moddiy bo'lmagan) pullardan (moddiy shaklga ega bo'lmagan) pullardan (moddiy shaklga ega bo'lmagan) ularning bank reestrlaridagi hisobvaraqlari yozuvlari shaklida va zamonaviy sharoitda kompyuter xotirasida foydalanishni anglatadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, raqamli aktivlarning ushbu yo'nalishdagi talqini faqat bank hisobvaraqlariga qo'yilgan mablag'lar to'g'risidagi ma'lumotlarni saqlash va uzatishning nomoddiy shaklini aks ettiradi. Bu raqamli aktivlarning mohiyatini to'liq ochib berishga va ularning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon bermaydi. Shu nuqtai nazardan, raqamli aktivlar va naqdsiz pullar o'rtasidagi quyidagi farqlar hisobga olinmagan, bu bizning fkrimizcha, ular o'rtasida o'xshashlik yaratishga imkon bermaydi:
raqamli aktivlar va naqdsiz pullar har xil turdagi hisob-kitob va to'lov tizimlarida aks etadi; raqamli aktivlar markazlashmagan blokcheyn texnologiyalaridan foydalangan holda birlik shaklida, naqdsiz pul esa markazlashgan tizimda elektron titul birliklari shaklida mavjud bo'ladi; raqamli aktivlar bilan ishlashda vositachi yo'q;
raqamli aktivlarni hisoblashda ularning jo'natuvchidan oluvchiga o'tishi har doim raqamli tizimda bir zumda sodir bo'ladi, naqd pulsiz pullardan foydalangan holda hisob -kitoblar uzoqroq vaqtni talab qiladi ba'zan osilib qolishlar bilan kechadi. Shu bilan birga, bugungi kunda bank hisob-kitob va to'lov tizimlari allaqachon ishlayotganligini hisobga olish kerak, unda pulni jo'natuvchidan oluvchiga o'tkazish darhol amalga oshiriladi, ammo bunday o'tkazmalarga sezilarli cheklovlar qo'yiladi. Bu farq asta-sekin yo'qolib bormoqda, lekin hali ham cheklovlar bor;
raqamli aktivlar faqat bitta raqamli tizim doirasida ishlaydi, ya'ni naqdsiz pullardan farqli o'laroq, ularni bir tizimdan boshqasiga o'zgarishsiz va yo'qotishlarsiz holda o'tkazish mumkin emas; raqamli aktivlar axborot ombori sifatida tarqatilgan ro'yxatga olish reestri bilan ajralmas aloqaga ega va naqdsiz (elektron) pullar pul qiymati va uning tashuvchisi haqidagi ma'lumotlar o'rtasida bunday aloqaga ega emas.
Shunday qilib, naqdsiz pullarga ham, raqamli aktivlarga ham xos bo'lgan umumiy xususiyatlar mavjudligiga qaramay (moddiy tartibga solinmaganligi; maxsus texnik qurilmalardan foydalanish zarurati; naqd pulga aylantirish imkoniyati), bu iqtisodiy toifalar bir xilemasligini ko'rsatadi. Raqamli aktivlarni pul shaklida talqin qilishning ikki yo'nalishi kesishmasida so'nggi yillarda yana biri paydo bo'ldi, bu raqamli aktivlarni ham naqd, ham naqd pulsiz mablag'larning xususiyatlarini birlashtirgan yangi pul shakli sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi. Yangi yondashuv vakillarini ta'kidlashicha raqamli aktivlar naqd yoki naqdsiz pul o'rnini bosmaydi va ularni pul surrogatlari deb tan olishmaydi. Ularning fikriga ko'ra, raqamli aktivlar pulning barcha
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
asosiy funktsiyalarini to'liq bajarishi mumkin (qiymat o'lchovi, muomala vositasi, jamg'arish va tejash vositasi, to'lov vositasi, jahon pullari) hamda naqd va naqdsiz pullarning xususiyatlarini (barqarorlik, bo'linish, abadiylik, tanib olish, chidamlilik, portativlik, xavfsizlik), shu bilan birga pulning tubdan yangi shakli sifatida o'rganiladi.
Pul shakllarining rivojlanish bosqichlari jarayonida ularning eng qulay shakllari va harakati jihatidan xavfsizlari tanlanadi, shu bilan birga xarajatlarni kamaytirish va pul aylanish tezligini oshirish imkoniyatlari ko'rib chiqiladi. Pulning rivojlanish tarixi davomida har bir yangi pul shakli mavjud shakl asosida paydo bo'lgan va astasekin rivojlanib, uning o'rnini egallagan. Shunday qilib, mavjud pul shakllari zamon talablariga javob bermasa, ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonini sekinlashtirganda pulning yangi shakllari paydo bo'ladi. Biroq, A. Yu. Gribovning yondashuvlarini inobatga olmaslik mumkin emas: "naqd pulning har bir shakli uning naqdsiz shakli bilan taqqoslanishi mumkin". "Raqamli shakl sifatida (texnologiya sifatida emas) naqdsiz shakldan sezilarli farqlarga ega emas, bu uni mavjud bo'lganlarga nisbatan yangi shakl sifatida aniq belgilab beradi". Raqamli aktivlardan foydalanganda mablag'larni o'tkazishning yangi usuli va ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlash, saqlash, qayta ishlash va uzatishning yangi texnologiyasi paydo bo'ldi, ammo yangi pul shakli emas.
"Elektron pul" va "raqamli aktivlar" tushunchalarini aniqlash va mazkur tushunchalarni asossiz almashtirish, shuningdek, ularning asosiy farqlarini ko'rsatib berish, ishtirokchilarining o'zaro ta'sir shakli bo'lgan hisob-kitob maydonining tubdan farq qiladigan formatlarini tashkil qilishni taqazo qiladi. Transformatsiya jarayoni ilmiy, texnik va kommunikatsiya taraqqiyoti ta'siri ostida sodir bo'lgan jismoniy shaxslar, tijorat banklari hamda xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zaro ta'siridagi mavjud shakllarini hisobga olgan holda, biz hisob-kitob operatsiyasi to'rtta bosqichdan iborat ekanligini ta'kidlaymiz:
o'tkazish yoki oluvchiga o'tkazish uchun mablag'larning mavjudligini ta'minlash (hisob G' hamyonda);
mablag'lar harakatini boshlash bilan bog'liq jarayonni tartibini (algoritmini) ta'minlash; operatsiyani bajarish (pul mablag'larini o'tkazish, jo'natish); bitimni tasdiqlash. Tarixan, naqd pulsiz to'lovlarni oddiy yo'l bilan qayta ishlash nuqtai nazaridan, qolaversa, moddiy ta'minoti (shakli) bor bo'lgan moliyaviy hisob - kitoblarni o'tkazish paytida, jo'natuvchi va pul mablag'larini qabul qiluvchi o'rtasidagi o'zaro munosabat o'rnatilganda shaxsiy aloqa muhim hisoblanadi (masalan, bir chek, veksel yoki kvitantsiya) (2-rasm).
r 1 Jonatuvchi Molivaviv instrument r 1 L.
(bosqichlar 1,4) (bosqich 3)
2 - rasm. Naqd pulsiz to'lovlar ishtirokchilarining shaxsiy aloqasi (Andryushin, S.A.,2017)
2-rasmga ko'ra, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zaro munosabatlari quyidagi bosqichlarga mos keladi:
qabul qiluvchiga o'tkazish yoki jo'natish uchun mablag'ning mavjudligini ta'minlash (hisobvaraqda G' hamyonda) - mablag'larni depozit qilish va hisobkitob vositasini olish uchun jo'natuvchining moliyaviy vosita emitenti bilan shaxsiy aloqasi o'rnatilishi;
NOVEMBER 17
2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
hisob-kitob operatsiyasini boshlaydigan buyruq mavjud emas, chunki emitentdan shaxsan olingan va moddiy shaklga ega bo'lgan hisob-kitob va moliyaviy vosita ham qabul qiluvchi tomonidan mablag' olish huquqini aktseptlaydi, ham jo'natuvchining o'z to'lovlarini tashuvchiga qabul qiladi;
naqd pulsiz hisob-kitob - pul mablag'larini jo'natuvchi tomonidan hisob-kitob moliyaviy vositasini oluvchiga "qo'ldan qo'lga" o'tkazish;
naqd pulsiz to'lovlarni tasdiqlash - jo'natuvchi hisob-kitob va moliyaviy vositani qaytargandan keyin shaxsan tasdiqini oladi.
Vaqt o'tishi bilan ijtimoiy rivojlanishning ma'lum bir bosqichida hisob-kitob va to'lov operatsiyalari nafaqat naqd pulda, balki naqd pulsiz pul bilan ham xizmat qila boshladi. Naqdsiz pullarning muomalada paydo bo'lishi hisob - kitob ishtirokchilarining o'zaro munosabatlari shaklining o'zgarishiga yordam berdi - shaxsiy aloqa munosabatlarini o'rnatgan moliyaviy tashkilotlarni vositachi sifatida jalb qilish orqali hisob-kitob operatsiyalari bo'yicha iqtisodiy munosabatlar sub'ektlarining real dunyosida bilvosita o'zaro ta'sir bilan to'ldirildi (3 -rasm).
3-rasm. Hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishda real dunyoda jo'natuvchining qabul qiluvchi bilan bilvosita o'zaro ta'siri (Andryushin, S.A.,2017)
Mazkur holatda, jo'natuvchi va mablag' oluvchi operatsiya davomida bevosita bir-biri bilan muloqotga (kontakt) kirishmaydi, ular orasidagi bog'liqlik bankdagi pul o'tkazmalari operatori vakili tomonidan amalga oshiriladi (agar avtoprovodka yoki avtotranzaktsiya funktsiyasi bo'lmasa), operator shaxsan jo'natuvchining joyida (ofisida) unga xizmat qiladi, shu bilan birga, uning funktsional vazifasiga naqd pul olinganligi, pul mablag'larini jo'natish, hisob-kitobni tasdiqlashdan oldin jo'natuvchi tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni kiritish ham kiradi.
3-rasmda bilvosita aloqa bilan naqd pulsiz hisob-kitob qilish tartiblari aniq ko'rsatilgan: oluvchiga o'tkazish uchun mablag' mavjudligini ta'minlash (hisobvaraqda)-naqd pulsiz to'lovlar uchun mablag' etishmasa, bank hisobvarag'ini yuboruvchining shaxsan o'zi yoki vakili naqd yoki naqd pulsiz mablag'lar bilan to'ldirish;
hisob-kitob operatsiyasini boshlash tartibini ta'minlash-jo'natuvchi tomonidan pul o'tkazmalari operatorining vakiliga qabul qiluvchining tafsilotlarini topshirish va operatsiya joyida pul o'tkazmasini shaxsiy tasdiqlash;
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
naqd pulsiz hisob-kitob-jo'natuvchining ishtirokisiz tijorat banki operatori tomonidan pul mablag'larini o'tkazish; naqd pulsiz to'lovlarni tasdiqlash-pul o'tkazmalari operatorining vakili jo'natuvchi hamda mablag'ni oluvchi bilan shaxsiy aloqada bo'lib, naqd pulsiz to'lov bitimi to'g'risida tasdiqlovchi hujjatni uzatadi yoki aloqa kanallari (SMS, elektron pochta, xat va boshqalar) orqali ogohlantirish yuboradi.).
Shuni ta'kidlash kerakki, dastlab pul o'tkazmalari operatori siyoh-qog'oz usuli yordamida bank hisobvaraqlarida pul haqidagi ma'lumotlarni aks ettirgan. Biroq, vaqt o'tishi bilan moliya sohasiga axborot texnologiyalarini joriy etish natijasida mablag'lar va ularning harakati to'g'risidagi ma'lumotlarni yozib olish va saqlash usuli o'zgardi: bank kitoblaridagi yozuvlar elektron ommaviy axborot vositalarida, pul harakati esa moliyaviy tashkilotlarning ma'lumotlar bazasidagi yozuvlar shaklida yuritiladi. Bugungi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblar ishtirokchilarini o'zaro ta'sirining ushbu shakli front ofisdagi xodimlar orqali markazlashtirilgan elektron hisob -kitob va to'lov tizimida mablag'lar harakati jarayonini boshlashda qo'llaniladi (aksariyat tashkilotlarda ma'lumotlar moddiy ommaviy axborot vositalarida takrorlanadi).
Keyingi bosqich masofaviy bank tizimlarida va elektron pul tizimlarida bankomatlar orqali boshlangan hisob-kitoblarning paydo bo'lish davri bo'lib, bu hisob-kitoblar shakllarini yanada rivojlantirishga va naqd pulsiz hisob-kitoblar ishtirokchilarining elektron makonda bilvosita aloqalarini hisobga olgan holda elektron o'zaro ta'sirini taqsimlashga yordam berdi. Bunday holda, jo'natuvchi va mablag' oluvchi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri o'zaro ta'sir mavjud emas, ular orasidagi bog'lanish pul o'tkazmalari operatori tomonidan bo'lib, u markazlashtirilgan elektron hisob-kitob va to'lov tizimida front ofisga shaxsiy tashrifisiz hisobkitob operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatini beradi, unda bitimlar kursi, hisoblarning holati, shu jumladan roziligisiz va hisob egasining ishtirokisiz uchinchi tomon pul o'tkazmasiga ta'sir qilishi mumkin. Transferni boshlash funktsiyasi mablag'larni jo'natuvchi tomonidan to'liq amalga oshiriladi (qabul qiluvchining rekvizitlarini kiritadi, shakllantiradi va mablag'larning harakati to'g'risida buyruq yuboradi) (4-rasm).
i Rekyizitlar L Jo natuvchi Qabul qiluvchi
Naqd pulsiz to lovlami tasdiqlash (mablag" lam i hispbdan chiqarish)
(bosqich 4)
Elektron iiiakon
NOVEMBER 17
2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
4 - rasm. Naqd pulsiz to'lovlar vaqtida jo'natuvchining oluvchi bilan elektron o'zaro aloqasi (Aksenov, D.A.,2018)
Pul mablag'larini jo'natuvchi va oluvchi o'rtasida o'zaro elektron aloqa, 4-rasmda keltirilgan naqd pulsiz to'lovlarning har bir bosqichi davomida ularning o'zaro ta'siri quyidagi shaklga ega:
mablag'ni oluvchiga (hisobvaraqda) o'tkazish uchun mablag' mavjudligini ta'minlash -hisobni naqd yoki naqd pulsiz mablag'lar bilan to'ldirish, jo'natuvchining shaxsiy aloqasi orqali kassada pul o'tkazmalari operatorining vakili bilan yoki bankomat, terminal, birja xizmatlari va hokazolarning operatorlarini ishtirokisiz amalga oshirish;
hisob-kitob operatsiyasini boshlash to'g'risida buyruq berish-jo'natuvchi tomonidan an'anaviy elektron to'lov tizimiga mablag' oluvchining tafsilotlarini mustaqil ravishda kiritish va uchinchi shaxslarning ishtirokisiz o'tkazmani tasdiqlash;
naqd pulsiz hisob-kitob - bu jarayon operator tomonidan mablag'larni jo'natuvchining ishtirokisiz amalga oshiriladi (avtomatlashtirilgan yoki qo'l rejimda);
naqd pulsiz to'lovlarni tasdiqlash - tasdiqlash an'anaviy elektron hisob-kitob tizimining shaxsiy hisobida (elektron shaklda) amalga oshiriladi.
Naqd pulsiz to'lovlar shakllarini ishlab chiqishda raqamli aktivlarda qo'llaniladigan texnologiyalarning ta'siri beqiyos, unda mablag'larni jo'natuvchi va oluvchi raqamli makonda vositachilar ishtirokisiz va bir-biri bilan shaxsiy aloqasiz moliyaviy ma'lumot almashadilar (5 -rasm).
5-rasm. Naqd pulsiz to'lovlar ishtirokchilarining raqamli o'zaro aloqalari(Andryushin, S.A.,2017)
Raqamli to'lovlar tarqatilgan reestr texnologiyasi asosida tashkil etilgan markazlashtirilmagan raqamli tizimda to'g'ridan to'g'ri jo'natuvchining raqamli hamyonidan qabul qiluvchining raqamli hamyoniga mablag' o'tkazish orqali amalga oshiriladi. Naqd pulsiz
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
hisob-kitob sub'ektlarining raqamli o'zaro ta'siri uchinchi tomonning raqamli aktivlarni o'tkazish tartibiga, hamyonlarning holatiga asossiz o'zgartirishlar kiritishga imkon bermaydi.
5-rasmda virtual maydonda har bir hisob-kitob tartibi davomida mablag'larni jo'natuvchi va oluvchi o'rtasidagi o'zaro ta'sir shakli ko'rsatilgan:
jo'natuvchining raqamli hamyonida oluvchiga o'tkazish uchun mablag' mavjudligini ta'minlash-to'ldirish operatsiyasi hozirda faqat masofadan turib raqamli aktivning birliklarini qazib olish (mayning) yoki boshqa korrespondentdan sotib olish orqali amalga oshiriladi (raqamli hamyondan raqamli hamyonga o'tkazish);
hisob-kitob operatsiyasini boshlaydigan buyurtmani taqdim etish an'anaviy shaklda mavjud emas (jo'natuvchining raqamli tizimda raqamli aktivlarining harakatini 'mablag' yuborish" tugmachasini bosish orqali boshlashi, mazkur buyurtma elektron pul tizimlarida yoki tezkor pul uzatish tizimlarida uzatiladigan buyurtmaga teng);
naqd pulsiz hisob-kitob - innovatsion raqamli tizimda mablag'larni o'tkazish ishtirokchilar tomonidan mustaqil ravishda, shaxsiy aloqasiz, to'g'ridan-to'g'ri jo'natuvchi tomonidan qabul qiluvchiga uchinchi shaxslarni jalb qilmasdan faqat raqamli hamyon raqamini kiritish orqali amalga oshiriladi, raqamli tizim esa jo'natuvchining o'tkazish ko'rsatmalari yoki tasdiqlarini bermaydi;
naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirishni tasdiqlash - operatsiyani taqsimlangan reestrga
kiritish.
Shunday qilib, mablag'larni o'tkazish ishtirokchilarining turli texnologiyalardan foydalanganda o'zaro ta'sir shakllarini o'zgartirish bosqichlarining ketma-ketligi hisobkitoblar va to'lovlarni rivojlantirishning texnologik profilini tasdiqlaydi, bu hisob-kitob maydonini qurishda elektron va raqamli format o'rtasidagi tub farqni namoyish etadi: taqdim etishning boshqa formati axborot tizimlarining tubdan farq qiladigan texnologiyalaridan foydalanilganligi bilan xarakterlanadi.
Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytganda, raqamli aktivlarning mohiyati hisob-kitoblar va yangi texnologiyalarga to'lovlar sohasidagi funktsiyalarni topshiradigan huquqiy jihatlar bilan belgilanadi.
Rivojlanish kontseptsiyasiga qarab, ular hisob-kitob va to'lov maydoniga qo'shilishi mumkin, buning uchun birinchidan naqd pulsiz hisob-kitob vositalarining (masalan, ba'zan e-aktiv) yangi avlodi sifatida ularning egalari raqamli tizim operatori uchun pul majburiyatini bajarilishini talab qilish huquqini berish, qolaversa, oldindan to'lovi olingan moliyaviy mahsulotlar va amalga oshmagan operatsiyalariga xizmat qilish uchun mo'ljallangan tarqatiladigan reestrni ro'yxatga olish, naqd pulda chiqarish imkonining mavjudligi, ya'ni ko'p maqsadli foydalanish xususiyatiga ega bo'lishi lozim.
Ikkinchidan to'lov rasmiy raqamli vosita sifatida (raqamli pul birligi yoki raqamli so'm), naqdsiz puldagi kabi bir xil vazifani bajarishi, ya'ni pul muomalasida naqd va elektron pul bilan birga teng qiymatga ega va tarqatilgan reestr texnologiyasi asosida rasmiy raqamli tizimning mavjud bo'lishi zarur, sababi uning ta'minoti va barqaror faoliyati O'zbekiston Respublika si Markaziy banki tomonidan tartibga solinadi va tijorat banklari tomonidan taqdim etiladi.
REFERENCES
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
1. Central bank digital currencies for cross-border payments. Report to the G20. 2021 [Electronic resource] // The Bank for International Settlements, International Monetary Fund, World Bank Group. - URL:
2. https://www.bis.org/publ/othp38.pdf (access date 14.07.2021)
3. Consultative Document Prudential treatment of cryptoasset exposures. 2021 [Electronic resource] // Basel Committee on Banking Supervision. - URL: https://www.bis.org/bcbs/publ/d519.pdf (access date 13.06.2021).
4. Агеев, А.И. Криптовалюты, рынки и институты / А.И. Агеев, Е.Л. Логинов // Экономические стратегии. - 2018. - Т. 20. - № 1. - С. 94-107.
5. Аксенов, Д.А. Направления и особенности применения блокчейнтехнологии в экономике / Д.А. Аксенов, А.П. Куприков, П.А. Саакян // Научнотехнические ведомости Санкт-Петербургского государственного Политехнического университета. Экономические науки. - 2018. - Т. 11. - № 1. - С. 30-38, [4,26].
6. Андрюшин, С.А. Биткойн, блокчейн, файл-деньги и особенности эволюции денежного механизма / С.А. Андрюшин, В.К. Бурлачков // Финансы и кредит. -2017. - Т. 23. - № 31. - С. 1850-1861. [5, 19, 24, 25, 27].
7. Андрюшин, С.А. Смена парадигмы денежной системы: от централизации к децентрализации / С.А. Андрюшин // Актуальные проблемы экономики и права. - 2018.
- Т. 12. - № 2. - С. 204-220. [6].
8. Анохин, Н.В. Криптовалюта как инструмент финансового рынка / Н.В. Анохин, А.И. Шмырева // Идеи и идеалы. - 2018. - Т. 2. - № 3 (37). - С. 39-49. [7].
9. Ануреев, С.В. Проблема сущности безналичных денег / С.В. Ануреев // Бизнес и банки.
- 2002. - № 24. - C. 1-3. [8].
10. Бабкин, А.В. Криптовалюта и блокчейнтехнология в цифровой экономике: генезис развития / А.В. Бабкин, Д.Д. Буркальцева, В.В. Пшеничников и др. // Научно-технические ведомости Санкт Петербургского государственного Политехнического университета. Экономические науки. - 2017. - Т. 10. - № 5. - С. 922. [9].
11. Байгулов, Р.М. Где искать обеспечение криптовалют? / Р.М. Байгулов // Интеллект. Инновации. Инвестиции. - 2017. - № 10. - С. 4-9. [10]
12. Бауэр, В.П. Конкуренция криптовалют в современной экономике / В.П. Бауэр, В.В. Еремин, В.В. Смирнов // Экономика. Налоги. Право. - 2020. - Т. 13. - № 5. - С. 100-109. [11].
13. Муаллиф томонидан ишлаб чикилди. [12, 46, 47,48, 49].
14. Бауэр, В.П. Проблемы на пути создания унифицированной цифровой платформы цифровой экономики / В.П. Бауэр. - Москва: РАЕН, 2017. - 39 с. [13]
15. Беломытцева, О.С. О понятии криптовалюты биткоин в рамках мнений финансовых регуляторов и контексте частных и электронных денег / О.С. Беломытцева // Проблемы учета и финансов. - 2014. - № 2 (14). - С. 26-29. [14.].
16. Белых, В.С. Криптовалюта как средство платежа: новые подходы и правовое регулирование / В.С. Белых, М.А. Егорова // Вестник университета имени О.Е. Кутафина (МГЮА). - 2019. - № 2. - С. 139-146. [15].
0 n 0 O IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
17. Варнавский, А.В. Токен или криптовалюта: технологическое содержание и экономическая сущность / А.В. Варнавский // Финансы: теория и практика. - 2018. - Т. 22. - № 5. - С. 122-140.
18. Винья, П. Эпоха криптовалют. Как биткоин и блокчейн меняют мировой экономический порядок /П. Винья, М. Кейси; Пер. с англ. Э. Кондуковой; Науч. ред. А. Форк. - 2-е изд. - Москва: Манн, Иванов и Фербер, 2018. - 432 с. [17,23].
