CC BY
12ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
ՀԱՅԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԶՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՅՍՐԿՈՎԿԱՍՈՒՄ (XI-XX ԴԴ.)
(Գ ՄԱՍԻ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ) * * 1
ՀՏԴ 94 (479.25); 343.412 DOI: 10.52063/25792652-2022.2.13-25
ԳԵՎՈՐԳ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի հայ գաղթօջախների և Սփյուռքի պատմության բաժնի վարիչ, պատմագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, ք. Երևան, Հայաստանի Հանրապետություն sasun-07@mail. ru
Հոդվածի նպատակն է տարաբնույթ սկզբնաղբյուրների (արխիվային փաստաթղթեր, վիճակագրական նյութեր, պարբերական մամուլ, թեմային առնչվող գրականություն) հենքի վրա ներկայացնել Արևելյան Այսրկովկասում՝ Կուրի դաշտավայրից մինչև Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում, XI-XX դարերի ընթացքում տեղաբնիկ հայ բնակչության նկատմամբ իրականացված էթնիկ զտումների և ցեղասպանական քաղաքականության պատճառներն ու իրագործման փուլերը:
Աշխատանքը շարադրված է փաստերի համադիր քննությամբ, պատմաքննական ու պատմահամեմատական վերլուծության մեթոդների կիրառմամբ: Աղբյուրների հավաստիության ու վավերականության աստիճանը ճշտել ենք դրանց համակողմանի ուսումնասիրության միջոցով:
Փաստերի համադրմամբ տրվում է հիմնահարցի պատմության հետևյալ փուլայնացումը. Արևելյան Այսրկովկասում տեղաբնիկ հայերի էթնիկ զտումներն ու կոտորածները տակավին իրականացվել են XI-XVIII դարերում, երբ երկրամասը պարբերաբար հայտնվում էր այլևայլ նվաճող, վաչկատուն ցեղերի ու պետությունների արշավանքների և տիրապետության տակ (թուրք-սելջուկներ, մոնղոլ-թաթարներ, Լանկ-Թեմուր, կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու թուրքմենական քոչվոր ցեղեր և ղզլբաշների արշավանքներ, դրանց հաջորդած թուրք-պարսկական պատերազմներ, սուննի լեզգիներ, Նադիր շահի ու Աղա Մուհամմադ խանի արշավանքներ)։ Դրա հետևանքով հայ բնակչության մի որոշ մասը բռնագաղթեցվեց և լքեց հայրենի տարածքները կամ հարկադրաբար ընդունեց նվաճողների մահմեդական դավանանքը։ Էթնիկ զտումների ու կոտորածների հաջորդ փուլը հայ-թաթարական ընդհարումների շրջանն էր (1905-1906 թթ.)։ Հետագայում ցեղասպանական քաղաքականությունը պետական մակարդակով է իրականացվել՝ արդեն արհեստածին «Ադրբեջան» կազմավորման մուսավաթական (1918-1920 թթ.) և վերջում՝ Ադրբեջանի խորհրդային վարչակարգերի ժամանակաշրջաններում (1920-1990 թթ.)։
Հոդվածում հիմնավորված է այն իրողությունը, որ երկրամասի տեղաբնիկ հայ բնակչությունը էթնիկ զտումների ու ցեղասպանության
* Հոդվածը ներկայացվել է 05.03.2022թ., գրախոսվել' 22.03.2022թ., տպագրության ընդունվել' 10.07.2022թ.:
1 Հրատարակվում է ՀՀ գիտության կոմիտեի 21T-6A163 թեմատիկ ծրագրի շրջանակներում:
25
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
ենթարկվեց իր բնօրրանում այնպես, ինչպես երիտթուրքերն իրագործեցին արևմտահայերի բնաջնջումը: Հետևաբար այդ քաղաքականությունը պետք է որակել որպես հայերի ցեղասպանության շարունակություն և բաղկացուցիչ մաս, քանզի Հայոց ցեղասպանությունն իր աշխարհագրական ընդգրկմամբ (Արևմտյան Հայաստանից ու Օսմանյան կայսրության հայաբնակ այլ տարածքներից մինչև Բաքու) համաթուրքականության ամբողջական ծրագրի իրականացման հետևանք էր: Պատմագիտական գրականության մեջ թեև խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ անդրադարձները բազմաթիվ են, սակայն առանձին քննության առարկա չի դարձել Արևելյան Այսրկովկասում՝ Կուրի դաշտավայրից Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում, հայերի էթնիկ զտումների ու ցեղասպանության քաղաքականության ամբողջական ուսումնասիրությունը:
Հիմնաբառեր' Արևելյան Այսրկովկաս, Բաքվի նահանգ, Կուրի ձախափնյակ, համաթուրքականություն, էթնիկ զտումներ, այլատյացություն, ցեղասպանություն, բռնագաղթ:
Ռազմաճակատը հայաշատ գավառների բնակավայրերից հեռու պահելու մտադրությամբ Բաքվի կոմունայի զորքը հունիսի 5-ին Եվլախ-Գանձակի ուղղությամբ անցավ հարձակման: Հունիսի 10-ին սկսվեցին ռազմական գործողությունները: Հունիսի 12-ին' համառ մարտերից հետո, Բաքվի կոմունայի զորքը գրավեց Քյուրդամիր կայարանը (Кавказское слово», 1918 г.): Կարամարյան գյուղի մոտ հունիսի 16-18-ը տեղի ունեցած ճակատամարտերն ավարտվեցին Կոմունայի զորքի փայլուն հաղթանակով (Հայաստանի Ազգային արխիվ, [ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 6]; «Անթել հեռագիրներ»): Սակայն հունիսի 27-30-ը Գյոքչա ավանի մոտ տեղի ունեցած ծանր մարտերից հետո Կոմունայի զորքը բանակի գերագույն հրամանատարության թույլ տված մարտավարական սխալների, թիկունքի անկազմակերպ վիճակի և թուրքական մեծաքանակ զորքի հակահարձակման պատճառով նահանջեց (Ստեփանյան, Գյոքչայի ճակատամարտի նշանակությունը նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության համատեքստում 528): Բաքվի զորքի կրած ռազմական պարտությունը զրկեց Բաքվի նահանգի հայ բնակչությանը թուրք-թաթարական միացյալ ուժերից պաշտպանվելու կայուն երաշխիքից: Նահանջի հետևանքով փաստորեն ձախողվեց Բաքվի պաշտպանությունը: Նահանջը ճանապարհ հարթեց թուրք-թաթար հրոսակների նորանոր բարբարոսությունների համար: Զորքը նահանջում էր' իր հետ տանելով նաև գավառների 50.000-ից ավելի տեղահանված հայությանը: Մոտենում էր քաղաքի պաշտպանության վերջին օրը' սեպտեմբերի 14-ը, երբ պետք է վճռվեր ինչպես ինքնապաշտպանության, այնպես էլ քաղաքի հայ բնակչության հետագա ճակատագիրը (Շահումյան 225):
Հայկական զորամիավորումների չորսամսյա հերոսամարտերից հետո մեծաթիվ թուրք-թաթարական զորամասերը Բաքվի մատույցներում համառ մարտերից հետո' 1918 թ. սեպտեմբերի 15-ին' առավոտյան ժ. 10-ին, թուրքական զորամասերը Նուրի Քուլղուլ փաշայի գլխավորությամբ ներխուժեցին քաղաք (Ա. Հ. Գ., Բագուի անկումը). Բաքուն բռնազավթվեց Կոստանդնուպոլսի՝ 1453 թ. մայիսի 29-ի նվաճման և յուրացման օրինակով: Քաղաքը նորաթուխ «Ազերբայջան» հորջորջված կազմավորման վարչական կենտրոն դարձնելու միտումով երիտթուրքերը նվիրաբերեցին Ապշերոն-յան թերակղզու, մասնավորապես՝ Բաքվի էթնոհոգևոր ակունքների և, առհասարակ, քաղաքակրթական գործընթացների հետ բացարձակապես որևէ աղերս չունեցած և ցայսօր էթնիկ ինքնության և պատկանելության փնտրտուքի մեջ խարխափող անդ-րալթայան տափաստաններից արշաված վաչկատուն թյուրք-օղուզական ցեղերի հետնորդներին՝ կովկասյան թաթարներին: Զավթելով Բաքուն' երիտթուրքերն այն հանձնեցին իրենց հետ Գանձակից բերած մուսավաթական կառավարությանը (նա-
26
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
խագահ' Ֆ. Խան-Խոյսկի) և Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային բնաջնջման ծրագիրը մուսավաթականների հետ շարունակեցին արևելահայերի կոտորածներով: 1918 թ. սեպտեմբերի 15-17-ին թուրքական բանակը մուսավաթական կառավարության ակնհայտ համաձայնությամբ ու աջակցությամբ, ի դեմս եղեռնագործության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկի՝ ներքին գործոց նախարար Բեհբուդ խան-Ջի-վանշիրի ու քաղաքի ոստիկանապետ նշանակված իթթիհադական տեսաբաններից արևմտահայերի ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկի' Բեհաեդդին Շաքիրի (Дадрян 450), թուրք–թաթարական մեծաթիվ խաժամուժի հետ Բաքվում կոտորածի մատնեցին ավելի քան 30.000 հայի՝ կողոպտելով նրանց ունեցվածքը (Իշխանե-ան 185; Հայաստանի ազգային արխիվ [ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 96-99]; Геноцид армян в Османской империи 524): Եվ եթե արևմտահայերի բնաջնջումն իրականացնում էր «Թեշ-քիլաթը մահսուսա»-ն իր թափթփուկներով, ապա Բաքվի նահանգում այդ նպատակով ե-րիտթուրքերի հանգույն ստեղծված և «Մուսավաթ»-ի անմիջական հրահանգավորմամբ և ուղղորդմամբ գործում էր «Ջաւլադլարը քոմիթեսի» (“Calladlan komitasi” - Դահիճների կոմիտե) կազմակերպությունը (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 245, ց. 1, գ. 12, թ. 7]): Այս ամենը մեկ անգամ ևս փաստում է, որ 1918-1920 թթ. արևելահայերի կոտորածների ժամանակ երիտթուրքերի, հետագայում նաև քեմալականների և մուսավաթականների միջև գոյություն ուներ գաղափարական ու գործնական սերտ համագործակցություն:
Բաքվի հայության եղեռնագործության անմիջական կազմակերպիչն ու ոգեշնչողը Ադրբեջանի ներքին գործոց նախարար Բեհբուդ-խան Ջիվանշիրն էր: Ահա մի քանի մեջբերումներ հայերի մասին Ջիվանշիրի արտահայտած հայատյաց մտքերից. «Երբ ես խոսում եմ հայերի հետ, իմ մեջ այնպիսի չարություն է բարձրանում, որ ինձ կորցնում եմ... Ես մինիստր եմ դարձել միայն նրա համար, որ հայերի հախիցը գամ» (Արզումանյան 190): Ջիվանշիրի այս խոսքերը դարձյալ պարզորոշ վկայում են այն մասին, որ հայերի ցեղասպանությունը կանխամտածված էր երիտթուրք-մուսա-վաթականների կողմից, և այն եղել է պետական քաղաքականության հետևանք: Արյունարբու Ջիվանշիրը երիտթուրքական ու մուսավաթական «բարոյականության» կերտվածք էր: Այդ նկատի ունենալով' զուր չէ, որ հայերի դեմ գործած այս ոճրագործությունների համար նա ձեռք էր բերել «Ադրբեջանի Թալեաթ» տխրահռչակ անունը (Աւօ 65):
Սպանդ, կոտորած, սրածվող երեխաներ, պատշգամբներից նետվող այրվող մարդիկ, գերեվարում. ահա սա էր 1918 թ. սեպտեմբերյան ջարդերի օրերի եղեռնադժոխք Բաքուն1: Ընդ որում, ինչպես արևմտահայերի ցեղասպանության ժամանակ, այս անգամ
1 Պատմական վավերագրերի փաստական նյութի հիման վրա համառոտակի ներկայացնենք այդ եղեռնագործության իրական պատկերը: Համընդհանուր էր կոտորածը, ավերն ու թալանը: Քաղաքի ոչ մի հայ ընտանիք զերծ չմնաց ջարդերից ու կողոպուտից: Բնակչության մի մասը կոտորվեց տեղում հարազատ օջախներում, մյուս մասը' փողոցներում և ապաստանած վայրերում: Լիովին ավերվեց հատկապես Հայկավանը, որտեղ անխնա կոտորեցին ծերերին և մինչև անգամ ծծկեր երեխաներին (Բագւի մասին): Դեպքերին ականատես Բ. Բայկովը գրում է, որ թուրքական հրամանատարությունը որևէ կերպ չփորձեց կանխել հայերի կոտորածները, որոնք սոսկա[ի էին հատկապես Հայկավանում (Байков, 132): Բաքվում հայերի ջարդերի վերաբերյալ առկա են առանձնակի վայրագությամբ իրականացված սպանությունների բազմաթիվ վկայություններ: Գեներալ-մայոր Լ. Բիչերա-խովի բանակի սպաներից մեկի' «Մշակի» խմբագրությանը հայտնած մի վկայության համաձայն' «...ինքն իր բնակարանի պատուհանից ականատես է եղել թէ ինչպես թիւրքերը ութ հայի մի տեղ հաւաքելով' թրերով կտրտել են նրանց լեզուները, և ինչպէս վեր են նետել մի երեխայի ու սուինի ծայրը անցրել նրան» (Բագւում): Չխնայվեցին նույնիսկ հիվանդանոցներում գտնվողները (Հայաստան ըստ Ռօհրպախի 1919-ի տեսութեան, 55): Միայն Բալախանի հիվանդանոցում սրախողխող արվեց 360 հիվանդ, իսկ Կոմենդանտսկի փողոցում գտնվող որբանոցի 63 երեխաներին փողոց էին նետել չորրորդ հարկից («Ժողովուրդ», Երևան, 1918, հոկտեմբերի 18, № 20; «Հորիզոն», Թիֆ[իս, 1918, հոկտեմբերի 13, № 208): Մ. Թորլաքյանի դատավարության ընթացքում հայկական որբանոցի տնօրեն Ա. Խանեդյանի տված վկայությունում ասվում է, որ կոտորածին զոհ են գնացել շուրջ 500 որբեր
27
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
ևս հայերի ջարդերին ներգրավվել էին նաև թուրքերի ձեռքին հայերին ոչնչացնող գործիք դարձաձ 2000-ի հասնող քրդական ջոկատները (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 1267, ց. 1, գ. 2, թ. 98]; «Աշխատաւոր» [Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 25, № 140]; «Աշխատաւոր» [Թիֆլիս, 1918, հոկտեմբերի 16, № 157]; Բագուի կոտորածը), որոնք «...երեք օր իրադրության տերերն էին» (ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի արխիվ «Աշխատաւոր» [Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 25, № 140])' մեղսակցելով ցեղասպան թուրք-մուսավաթականներին: Զանգվածային կոտորածների հետքերը ծածկելու նպատակով զանազան թաղամասերից հավաքված հայերի դիակների մեծ մասը թուրքական հրամանատարության կարգադրությամբ թափեցին ծովը կամ էլ հրկիզեցին («Աշխատաւոր» [Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 25, № 140]): Արյունահեղությունը շարունակվեց հետագայում ևս: Հայերի կոտորածի 4-րդ օրը Բ. Խան-Ջիվանշիրի հրամանով արևմտահայերին գաղթի ճանապարհներին կոտորելու քողարկված մեթոդով Մուղանի անապատ' տաժանակիր աշխատանքի քշվեց 9000 հայ երիտասարդ, որոնց մեծ մասը ճանապարհին մահացավ սովից, ծարավից, ուժասպառությունից: Նրանց, ովքեր այլևս անկարող էին առաջ շարժվել, անմիջապես գնդակահար կամ սվինահար էին անում. հազիվ 400-ը կարողացավ փրկվել (Պէհպուտ խան ճիվանշիրի սպանիչ Միսաք Թորլաքեանի դատավարութիւնը 21; Աւօ 80):
Վերոբերյալ փաստերից միանգամայն ակներև է, որ ռազմական գործողությունների քողի տակ Բաքվում հայերի նկատմամբ երիտթուրքերն ու մուսավաթականներն իրականացրել են ցեղասպանություն, ինչը մեկ անգամ ևս վկայում է, որ արևելահայության ցեղասպանության քաղաքականությունը ոճրագործ Օսմանյան կայսրության հայասպան ուղեգծի անմիջական շարունակությունն էր (Ստեփանյան, Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Բաքվի նահանգում 31-48): Նպատակը մեկն էր' զավթած Բաքուն «Ադրբեջան» արհեստածին կազմավորման կազմում պահելու և այն որպես զուտ թուրք-թաթարական քաղաք դարձնելու միտումով ցեղասպանության ճանապարհով հայրենազրկել Ապշերոնի թերակղզու տեղաբնիկ ժողովուրդներից մեկին' հայերին, տիրանալ նրանց' Բաքվի հարստության առանցքը կազմող հարստությանը (Ստեփանյան, Հայերի կոտորածները Բաքվի նահանգում և թուրք-ադրբեջանական իշխանությունների պատասխանատվությունը 125-146): Հայ բնակչության կրած միայն նյութական վնասների գումարը անցնում էր 1 միլիարդ ռուբլուց (Իշխանեան 185): Կոտորելով, ունեզրկելով հայության մի հատվածին, թալանելով նրա ունեցվածքը' երիտթուրքերն ու մուսավաթականները, ի հաշիվ հայերի, կարողացան լցնել պետական դատարկ գանձարանը, հոգալ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում առաջացած մեծ ծախսերը:
Ի թիվս այլ վավերագրերի' բերված փաստերն առավել քան անհերքելիորեն վկայում են, որ ներկայիս «Ադրբեջան» անվամբ կազմավորումը ստեղծվել է տեղաբնիկ ժողովուրդների, մասնավորապես' հայերի արյան և նրանցից բռնազավթված անբավ հարստության, հատկապես շահութաբեր կապիտալի' նավթարդյունաբերության վրա: Հարկավ, այս իրողությունը նկատի ուներ Ադրբեջանի «պատմության» ինստիտուտի նախկին տնօրեն, հայատյացության անզուսպ մոլուցքով տառապող վայ-ակադեմիկոս
(Պէհպուտ խան Ճիվանշիրի սպանիչ Միսաք Թորլաքեանի դատավարութիւնը, 22): Բաքվի հայերի կոտորածները փաստել են գերմանացի բարձրաստիճան սպաները: Դեպքերի ականատես փոխգնդապետ Պարակեն հայերի դեմ կատարված ոճրագործությունների մասին գեն. լեյտենանտ ֆոն Զեք-թիին 1918 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրել է. «Գազանությունները մեծ մասամբ կատարվում էին տների ներսում: Այդ պատճառով փողոցներում համեմատաբար քիչ դիակներ կային: Դրանք գերազանցապես անկյուններում էին դարսված, այնպես որ հաճախ միայն հոտից կարելի էր իմանալ: Մի տեղում ես իրար վրա դարսած 7 դիակ տեսա, այդ թվում մի քանի երեխա. Գրեթե բոլոր դիակները ծածկված էին կապտուկներով, որոնք առաջացել էին հրացանների խզակոթների հարվածներից և խողխողումներից: Նկուղներից դիահոտ էր փչում» (Մանուչարյան, 84):
28
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
Յաղուբ Մախմուդովը, երբ 2019 թ. սեպտեմբերի 10-ին «Агенство Азери-Прес^-ին տված հարցազրույցում բացեիբաց հայտարարում էր. «Բաքվում պետք է կանգնեցնել թուրքական բանակի հրամանատար Նուրի փաշայի հուշարձանը՝ Ադրբեջանին մատուցած մեծագույն ծառայությունների համար» (Махмудов Я., Надо поставить в Баку памятник Нуру Паше)։
Այսպիսով' Բաքվի հայության ինքնապաշտպանության ընթացքում, թեև Բաքվի կոմունայի զորքին չհաջողվեց իրագործել նախապես մշակված ռազմական ծրագիրը, սակայն աներևակայե[ի քաջագործություններով առլեցուն 4-ամսյա ինքնապաշտպա-նական կռիվների արդյունքում մեծաթիվ զոհերի գնով թուրքական զորամասերը մինչև սեպտեմբերի 15-ը գամված մնացին Բաքվի շրջանում, երբ Օսմանյան կայսրության անձնատվությանը հաշված օրեր էին մնացել: Դրանով իսկ թուրքական զորքերը չկարողացան օղակել Հայաստանի Հանրապետությունը և իրագործել արևելահայությանը իսպառ բնաջնջելու ճանապարհով «Մեծ Ադրբեջան» պետություն ստեղծելու համաթյուր-քական ծրագրերը (Ստեփանյան Գ., Բաքվի 1918 թ. ինքնապաշտպանական մարտերի դերը Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման գործում 53-64): Կանխելով Արցախի, Սյունիքի ու Երևանի հանդեպ ծրագրվող թուրքական ագրեսիան՝ Բաքվի հերոսամարտը վճռական դեր խաղաց նորաստեղծ Հայաստանի առաջին Հանրապետության պաշտպանության գործում: Բաքվի հայությունն ինքնապաշտպանական այդ ամիսները վերածեց հայ ժողովրդի պատմության ամենահերոսական էջերից մեկի: Ինչպես իրավացիորեն գրում է Միք. Վարանդյանը. «Այդ վիթխարի ծրագիրը վիժեցաւ գխաւորապէս շնորհիւ հայերու, որոնք ամիսներ շարունակ պարտիզանական կռիւ-ներ մղեցին թուրք-թաթարներու դէմ, Բագուէն մինչեւ Գեօքչա եւ Շամախի, մինչեւ Պարսից Ատրպատականը...» (Վարանդեան 327):
Բաքվի նահանգում հայահալած քաղաքականությունը շարունակվեց Ադրբեջանական Հանրապետության գոյության (1918 թ. մայիսի 28-1920 թ. ապրիլի 28) ամբողջ ընթացքում (Հովսեփյան 5-29; Ղուսան 3-14): Պետք է նշել, որ ազգային խտրական քաղաքականության մեջ մուսավաթականները հատուկ տեղ էին հատկացրել հատկապես հայերին: Որ թիրախը հայ բնակչությունն էր, փաստում է Բաքվում այդ տարիներին բնակվող ռուս հասարակական-քաղաքական ճանաչված գործիչ Բորիս Բայկովը: Նա վկայում է, որ մուսավաթական կառավարությունը բռնությունները դարձրեց նպատակային և «պատերազմ հայտարարեց հայությանը» (Байков 143): Պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից և թուրքական զորքերի' Այսրկովկասից հեռան-ալուց հետո մուսավաթականները շարունակեցին հայահալած քաղաքականությունը: Եռյակ դաշինքի պետությունների պարտությունից հետո հեռանալով Բաքվից' թուրքական հրամանատարությունն այնտեղ թողեց մեծ թվով սպաներ, զենք ու զինամթերք (Ավետիսյան 62): Այսպիսով' արևելահայերին բնաջնջելու երիտթուրքերի քաղաքականությունը որպես «ժառանգություն» փոխանցվեց մուսավաթականներին:
Բաքվի հայերի 1918 թ. սեպտեմբերյան կոտորածներից հետո մուսավաթականները Նուխի և Արեշ գավառներում և Բաքվի նահանգի տասնյակ հայկական գյուղերում հայ բնակչության նկատմամբ իրագործեցին նորանոր ոճրագործություններ' կոտորած, կողոպուտ, տեղահանություն և այլն (Ստեփանյան, Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Նուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ. 2328; Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ. (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու): Թուրքական հրամանատարությունը ծրագրել էր կոտորել նաև Շամախի, Գյոքչա և Նուխի քաղաքներում ու հայկական գյուղերում մնացած հայերին (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 276, ց. 1, գ. 14, թ. 60]): Այն, ինչ կատարվեց Բաքվում, կրկնվեց նաև գավառների բոլոր հայաբնակ բնակավայրերում: «Բագուի դէպքերէն յետոյ, - գրում է ՀՅԴ անդամ, ազգային գործիչ Արսեն Միքա-յեսանը, - սկսեցին (մուսավաթականները - Գ. Ս.) «վրէժ» լուծել հայերէն եւ գաւառնե-րու մէջ' Շամախի, Նուխի եւ Գանձակ, ուր մահմետական տարրը մեծամասնութիւն է կազմում» (Միքայէլեան 158): Ավստրո-Հունգարիայի դիվանագիտական ծառայութ-
29
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
յունների' արտաքին գործոց նախարար Շ. Բուրիանիին հղած հեռագրում թուրք-թա-թարների ոճրագործությունների մասին ասվում էր. «Հայերի վերջին հալածանքների ժամանակ թաթարներն իրենց դաժանությամբ մրցում էին թուրքերի հետ» (Ավետիսյան, Հայկական հարցը 1918 թ. 285): Ընդհանուր առմամբ, 1918 թ. մարտից 1919 թ. հունիս ընկած ժամանակահատվածում Բաքվում և գավառներում հայ զոհերի թիվը, ոչ լրիվ տվյալներով անցնում էր 50.000-ից (Ստեփանյան, Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Բաքվի նահանգում 1918-1920 թթ. 46): Այսպի-սով' երիտթուրքերի կիսատ թողածը նույն թուրքերի օգնությամբ լրացրին մուսավաթականները:
Հարկ է նշել, որ մուսավաթական իշխանությունների հայահալած քաղաքականությանը նպաստեց նախկին երիտթուրք Մուստաֆա Քեմալ փաշայի գլխավորությամբ 1919 թ. գարնանից սկսած «ազգայնական» (միլլի) շարժումը (Ամատունի 107111): Քեմալական շարժումը ժառանգեց երիտթուրքերի հայասպան քաղաքականության գաղափարական ծրագիրը: Լավ հասկանալով այն դերը, որ կարող են ունենալ մուսավաթականները Հայաստանի և հայերի դեմ սկսված պայքարում՝' Մ. Քեմալը Կա-րինի (Էրզրում) առաջին (1919 թ. հուլիս 23-օգոստոս 6) և դրան հաջորդած Սեբաս-տիայի (Սվաս) երկրորդ (1919 թ. սեպտեմբեր 4-11) համաժողովների աշխատանքներին մասնակից էր դարձրել Ադրբեջանական Հանրապետության զինվորական ներկայացուցիչներին (Կիրակոսյան 262): Նպատակ ունենալով Ադրբեջանական Հանրապետությունը հենակետ դարձնել Այսրկովկասում լայնածավալ գործունեության համար' համաժողովներից անմիջապես հետո քեմալականների կողմից մի պատվիրակություն ուղարկվեց Բաքու, որն առաջադրանք ուներ՝ ամենուրեք մահմեդականներին ոտքի հանել հայերի դեմ և համաձայնության գալ մուսավաթականների հետ' նրանցից ֆինանսական օժանդակություն ստանալու նպատակով: Բաքվում սկսեց ծավալվել քեմա-լականությունը պաշտպանող լայն շարժում: Տակավին 1919 թ. ամռանը թուրքական 15-րդ բանակի հրամանատար Քյազըմ Կարաբեքիրի պատվիրակները մշտական կապ էին պահպանում մուսավաթական կառավարության հետ: Բաքու ուղարկվածների մեջ էր երիտթուրքական նախկին գործիչ, Էրզրումի համաժողովի կազմակերպիչ դոկտ. -Ֆուաթ Սաբիթը (Աղաջըք), որն ավելի ուշ' 1920 թ.-ին, իրեն հայտարարեց Բաքվում -Օսմանյան Թուրքիայի գլխավոր ներկայացուցիչ (Սարգսյան 23): Բաքվում իր գործունեությունն էր ակտիվացրել նաև համաիսլամականության դիրքերում կանգնած «Իթթիհադ» կուսակցությունը, որն անթաքույց ուներ հակահայկական ուղղվածություն (Միքայէլեան 165): Օսմանյան կայսրության և Բաքվի կապն ամրապնդելու նպատակով 1919 թ. հոկտեմբերի 29-ին Կ. Պոլսում Ադրբեջանական Հանրապետության ներկայացուցիչ Քերիմովի և Մ. Քեմալի ներկայացուցիչ, թուրքական գլխավոր շտաբի պետ Ջևադ բեյի միջև կնքվեց ռազմաքաղաքական համագործակցության գաղտնի մի դաշնագիր, որն առաջին հերթին ուղղված էր Հայաստանի և հայ ժողովրդի դեմ (Զա-րեւանդ 169): 1919 թ. վերջերից Բաքվում իր գործունեությունն էր վերսկսել Խալիլ -փաշան: Այդ ժամանակ Ադրբեջանական Հանրապետությունում ազատ գործողության իրավունքից օգտվում էր նաև Նուրի փաշան, որը ղեկավարում էր մուսավաթականների հետ սերտորեն շաղկապված «Թուրքական ժողովրդի պատվիրակություն» կոմիտեն (Սարգսյան. 23): Քեմալականների և մուսավաթականների սերտ համագործակցության մասին Բաքվում լույս տեսնող «Իթթիհադ» լրագիրն այդ օրերին գրում էր. «...Տաճիկ ժողովրդի բախտը այսօրվանից կապված է Ադրբեջանի մահմեդականների բախտի հետ» («Յառաջ», 1920):
Անշուշտ, այս ազդակները ոգևորեցին թուրք-մուսավաթականներին' հայ բնակչության նկատմամբ վերսկսելու հալածական քաղաքականությունը: Բաքվում սկսեցին մշակվել հայասպան նոր ծրագրեր, որքան էլ որ Ադրբեջանի խորհրդարանը, որը լեցուն էր համաթյուրքական, համաիսլամական գործիչներով ու երբեմնի մարդասպաններով (Մ. է. Ռասուլզադե, Ալի Մարդան-բեկ Թոփչիբաշև, Կարա-բեկ Կարաբեկով, Ալի-բեկ Զի-զիկսկի և ուրիշներ), 1919 թ. սեպտեմբերի 6-ին ընդունել էր օրենք' Ադրբեջանի քաղա-
30
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
քացիության վերաբերյալ: Դրա համաձայն' «Ազերբայջանի քաղաքացիներ համարւում են' առանց ազգի և կրօնի խտրութեան' նախկին ռուսաց կայսրութեան այն բոլոր հպատակները, որոնք իրանք, կամ նրանց ծնողները ծնւել են Ազերբայջանի Հանրապե-տութեան սահմաններում» (Ազերբայջանի քաղաքացիութեան (հպատակութեան) օրէնքը, 3): Սակայն հայ բնակչությանը օրենքից դուրս համարելով՝ ադրբեջանական իշխանությունները պետական մակարդակով երկրամասով մեկ իրականացրին հայատյաց քաղաքականություն, որի հետևանքով զոհ գնացին հարյուրավոր հայեր: Այլ խոսքով՝ սարքովի «Ադրբեջան» կազմավորման անունից ադրբեջանական ինքնություն էր կառուցվում այլատյացության, առաջին հերթին հայատյացության հենքի վրա։ Հայ բնակչության կոտորածները նոր թափով սկսվեցին 1920 թ. սկզբներից: 1920 թ. ապրիլի 11-ին թաթարական 200 զինված հրոսակախմբեր իշխանությունների ցուցումով հարձակվեցին Շամախիի գավառի Գյուրջևան, Հնղար, Քոհլուճ, Քարքանջ ու շրջակա հայկական գյուղերի վրա և կոտորեցին 500 հոգու (Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 2053, թ. 2): Կոտորածը զարհուրելի կերպարանք ստացավ հատկապես Գյուրջևան գյուղում: 300 զինված հրոսակներ, ապրիլի 10-ին շրջապատելով գյուղը, սպանում են ավելի քան 120 հոգու (“Наше время”, 1920 [22 апреля, № 29, Баку]): Հայ խաղաղ բնակչության սպանությունները, կողոպուտն ու ավերումները շարունակվեցին նաև հայկական մյուս գյուղերում: Կոտորածները շարունակվում են նաև Գյոքչա գավառի Քեշխուրդ, Թուբիշեն, Գիրք և Քալբանդ հայկական գյուղերում: Հայերի ջարդը զարհուրելի էր հատկապես Գիրք գյուղում, որտեղ գյուղի քահանա Ալեքսանդր Աբրահամյանցին մորթազերծ անելուց հետո ռուսական Իվանովկա գյուղում ապաստանած գիրքեցիներից 50 հոգու, որոնք հիմնականում կանայք ու երեխաներ էին, գավառի պրիստավի պահակազինվորները գյուղի ծայրին գտնվող առվի մեջ մորթոտում են (”Наше время”, 1920 [22 апреля, № 29, Баку]):
Մուսավաթական իշխանության գործադրած բարբարոսական քաղաքականության հետևանքով Կուրից մինչև Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում զգալիորեն փոխվեց էթնոժողովրդագրական պատկերը' ի վնաս հայերի: Թուրք-
մուսավաթականների՝ 1918-1920 թթ. գործադրած ցեղասպան քաղաքականության հետևանքով Կուրից մինչև Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում զգալիորեն փոխվեց էթնոժողովրդագրական պատկերը' ի վնաս հայերի: Այս ոճրագործությունների պերճախոս վկայություններն են ստորև բերվող հետևյալ թվական տվյալները: Այսպես՝ ընդհանուր առմամբ 1918-1920 թթ. Գանձակ-Ելիզավետպոլի նահանգի Նուխի և Արեշ գավառների 50.000-ից ավելի հայերից կոտորածի ենթարկվեց շուրջ 40.000-ը (Ստեփանյան, Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Նուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ. [պատ. գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն, 1996]): Ջարդերից հետո կտրուկ նվազեց նաև Բաքվի նահանգի հայերի թիվը: 1921 թ. մարդահամարի տվյալներով Գյոքչայի, Շամախիի, Ղուբայի, Բաքվի, Լենքորանի և Ջավատի (Ջեվատ) գավառներում հայ բնակչության թիվը կազմում էր 50.212 (Закавказье 152-153): Այդ թիվը համադրելով հայ բնակչության' նախքան կոտորածներն արձանագրված թվի՝ 127.318 (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 149, ց. 1, գ. 46, թ. 2-8; գ. 133, թ. 19, ֆ. 57, ց. 3, գ. 512, թ. 1-2; ֆ. 409, ց. 1, գ. 2634, թ. 1-2]; Ստեփանյան, Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Բաքվի նահանգում 1918-1920 թթ. 31-48) հետ' պարզորոշ երևում են փաստացի կորուստների այն մեծ չափերը, որ պատճառել էին երիտթուրքերն ու մուսավաթականները: Ըստ այդմ կոտորածներին զոհ էր գնացել շուրջ 77.106 մարդ, որից միայն 49.927-ը Բաքու քաղաքում (նախքան կոտորածները Բաքվում, ներառյալ ար-դյունաբերական-գործարանային շրջանները, հայ բնակչության թիվը 88.673 (Իշխանեան 17) էր, իսկ 1921 թ. տվյալներով կազմում էր 38.746 (Закавказье 152-153): Այսպիսով՝ ընդհանուր առմամբ Կուրից մինչև Ապշերոն ընկած տարածքում (Գանձակ-Ելիզավետպոլի նահանգի Նուխի և Արեշ գավառներ, Բաքվի նահանգ) 19181920 թթ. ցեղասպանության էր ենթարկվել շուրջ 117.106 հայ: Զորօրինակ, եթե 1914
31
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
թ. Շամախիի, Գյոքչայի, Նուխիի և Արեշի գավառներում հայերը կազմում էին 73.526 մարդ, ապա Ադր. ԽՍՀ-ում 1921 թ. օգոստոսին անցկացված գյուղատնտեսական վիճակագրության տվյալների համաձայն' մնացել էր մոտ 12.716 հայ (Карапетян 4): Որպեսզի պարզ լինի կոտորածների ահռելի չափերը, վկայաբերենք միայն Ղուբա քաղաքի օրինակը։ Այսպես՝ եթե քաղաքում նախքան կոտորածները հայերի թիվը 500 էր, ապա 1921 թ. օգոստոսի դրությամբ մնացել էր ընդամենը 9 հոգի (Закавказье 152)։
Քաղաքակրթության ոչնչացումը, որ համարվում է վայրենի' քոչվոր հիմքի վրա ստեղծված արհեստածին «Ադրբեջան», ըստ էության՝ ավազակապետության անբաժան մասը, թուրք-մուսավաթականները իրագործեցին նաև մշակութային եղեռն՝ կողոպտվեցին և ավերվեցին հազարամյակներով ստեղծված հայկական բազմաթիվ խաչքարերը, մատուռները, եկեղեցիներն ու վանքերը։ Այսինքն' թուրք-մուսավաթա-կանները իրագործել են նաև մշակութային եղեռն: Հայ բնակչության կոտորածներն -ու բռնի մահմեդականացումը զուգորդվել էր եկեղեցիների ոչնչացումով, ավերումով կամ մզկիթների վերածումով: Ընդ որում' Շամախու գավառում ավերվել էր 11, իսկ -Գյոքչայի գավառում' 9 եկեղեցի (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 57, ց. 3, գ. 512, թ. -4; ֆ. 458, ց. 1, գ. 104, թ. 19-22]): Կողոպտվել և ավերվել էր նաև Շամախու թեմի երբեմնի առաջնորդանիստ Սաղիանի Ս. Ստեփաննոս Նախավկա վանքը, որտեղից դուրս էին տարվել բազմաթիվ խաչեր և արծաթեղեն (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 149, ց. 1, գ. 43, թ. 8]):
Ադրբեջանում հայերից թալանված անշարժ ու շարժական գույքի, մասնավորապես տնտեսության հիմքը կազմող նավթարդյունաբերական ձեռնարկությունների հարստությունների կորուստը և այլ ասպարեզներում հասցված վնասներն անցնում էին տասնյակ միլիոններից: Մանկավարժ, գրող ու հասարակական գործիչ Գաբրիել Տեր-Հովհաննիսյանը (Քաջբերունի), որ շրջագայել է Բաքվի նահանգի հայկական բնակավայրերում, «Բազմամիլիոն ժառանգութիւնե խորագիրը կրող ճանապարհորդական նոթերում 1920 թ. մարտի 26-ին ցավով նշում էր. «... խնդրում եմ մի ակնարկով յետ նայել և հաշուի առնել թէ ինչ խոշոր ժառանգութիւն է թողել արտաքսուած հայը իր հետնորդներին: Մենք տեսնում ենք, որ նա թողել է ամուր, քարաշէն տներ և այլ շի-նութիւններ: Մենք տեսնում ենք, որ նա թողել է քարապատ' ծորակահոս աղբիւրներ -և, որ գլխաւորն է, թողել է բոլորովին պատրաստի հազարաւոր այգիներ... Մի հանգամանք միայն կարծես հաստատ է, այդ այն է, որ եկեղեցիների խաչերը շուտով կիսալու-սնի կփոխուին, եկեղեցիները ու վանքերը անմիջապէս մէչիտ կդառնան, մօտերը կցցուին ազանի մինարէթներ» (Քաջբերունի):
Կոտորածներից հետո հայաթափված ու կողոպտված հայկական գյուղերում, ինչպես նաև Նուխի, Շամախի ու Բաքու քաղաքներում ադրբեջանական իշխանությունները բնակեցրին քրդերին ու կովկասյան թաթարներին (Հայաստանի Ազգային արխիվ [ֆ. 223, ց. 1, գ. 75, թ. 58]): Շամախի քաղաքի օրինակով բացահայտվում են ադրբեջանական իշխանությունների՝ հայ բնակչության նկատմամբ գործադրած բռնությունների ու կամայականությունների քաղաքականությունը (“Наше время”, 1919 г. [25 апреля, № 75, Баку]): Ադրբեջանի կառավարությունը նպատակադրվել էր այդտե-ղից դուրս մղել կոտորածներից մազապուրծ սակավաթիվ հայերին և բռնությամբ տիրանալ նրանց տներին ու ունեցվածքին: Այդ նպատակով կառավարությունը որոշել էր քաղաքի ներքին թաղում բնակվող կովկասյան թաթարներին վերաբնակեցնել վերին -թաղում' ավելի բարեկարգ վիճակում գտնվող հայկական թաղամասում: Գ.
Քաջբերունին այս առիթով ցավով նշում էր, որ եթե հայերի տներն ընկնեն «...անընդունակ, երբէք այգու երես չտեսած, երկյարկանի տներում չապրած, գոմեշների ու ոչխարների հետ կեանք վարած մարդկանց ձեռքեր, այդպիսիները իհարկէ, եղածն էլ -քարուքանդ կանեն» (Քաջբերունի): Մոսկվայում լույս տեսնող “Жизнь национальностей” ամսագիրը 1921 թ. գրել է. «Ադրբեջանում, այնտեղ, որտեղ նախկինում բնակվել են հայերը, մնացել են բաց տարածություններ կամ բնակեցվել են ադրբեջանցիներով և
32
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
քրդերով: Հայ բնակչությունը կենտրոնացել է այն տեղերում, որտեղ չէին թափանցել մուսավաթականները» (Волкова 10):
Ադրբեջանական իշխանությունների այս գործելաոճի համար նույնպես որպես օրինակ էր ծառայել Արևմտյան Հայաստանի բնակավայրերը քրդերով և Բալկաններից ու Հյուսիսային Կովկասից տեղափոխված մահմեդական վերաբնակիչներով' մուհաջիր-ներով, բնակեցնելու՝ թուրքական իշխանությունների քաղաքականությունը: Ակնհայտ է, որ մուսավաթական Ադրբեջանն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918-1920 թթ.), Օսմանյան կայսրության օրինակով, երկրի տեղաբնիկ ժողովուրդների, այդ թվում հայերի նկատմամբ իրականացվող ցեղասպանության, էթնիկ զտումների, տեղահանման և ուծացման քաղաքականության ճանապարհով նպատակադրվել էր Արևելյան Այսրկովկասում ստեղծել միատարր՝ շիա կովկասյան թաթարներով բնակեցված «սեփական հայրենիք»:
Այսպիսով' ինչպես ակներև է դառնում ՄԱԿ-ի 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ի «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և դրա պատժի մասին»՝ տվյալ հանցագործության միջազգայնորեն ճանաչված սահմանումից, այն ամենը, ինչ տեղի է ունեցել Կուրի ձախափնյակի հայության հետ 1918-1920 թթ.-ին, անառարկելիորեն վկայում են, որ հայերի նկատմամբ կատարվածը ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ իսկական ցեղասպանություն: Հատկանշական է այն իրողությունը, որ Բաքվի նահանգի տեղաբնիկ հայ բնակչությունը ցեղասպանության ենթարկվեց իր բնօրրանում այնպես, ինչպես երիտթուրքերն իրագործեցին արևմտահայերի բնաջնջումը 1915-1916 թթ.-ին Արևմտյան Հայաստանում: Ուստի երիտթուրքերի և մուսավաթականների կիրառած քաղաքականությունը պետք է որակել որպես արևմտահայերի ցեղասպանության շարունակություն, քանզի Հայոց ցեղասպանությունն իր աշխարհագրական ընդգրկմամբ (Բաքվից մինչև Արևմտյան Հայաստան և Օսմանյան կայսրության հայաբնակ այլ տարածքներ) համաթուրքականության ամբողջական ծրագրի իրականացման հետևանք էր:
Թուրք-մուսավաթականների կողմից 1918-1920 թթ.-ին իրագործված ցեղասպանությունն իր էությամբ համարվում է ոչ միայն պատմական, այլև քաղաքական ու իրավական հարց: Ուստի բոլոր երեք հարթություններում էլ պահանջվում են հստակ ու որոշակի գնահատականներ: Շարունակելով այս միտքը՝ պետք է արձանագրել, որ անկախ վարչակարգից՝ Արևեսան Այսրկովկասի հայության ցեղասպանության պատասխանատուն ներկայիս թուրքական և ադրբեջանական պետություններն են: Հայտնի է, որ միջազգային իրավահաջորդությունը որևէ պետության իրավունքների և պարտականությունների փոխանցումն է մեկ այլ պետության: Ուստի հիմք ընդունելով պետությունների ու կառավարությունների իրավահաջորդության վերաբերյալ միջազգային իրավունքի չափանիշները՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը, համարվելով Օսմանյան կայսրության ժառանգորդը, լիիրավ պատասխանատվություն է կրում վերջինիս կատարած հանցագործությունների, մասնավորապես' Հայոց ցեղասպանության համար (Մելքոնյան 212; Մարուքյան 38-42)։
Ադրբեջանական Հանրապետության պարագայում այդ պատասխանատվության համար որպես իրավական հիմք է ծառայում Ադրբեջանի նախագահ Ա. Մութա-լիբովի կողմից 1991 թ.-ի հոկտեմբերի 18-ին ստորագրված «Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախությունը վերականգնելու մասին սահմանադրական ակտը»: Փաստաթղթի «Ընդհանուր դրույթներ» բաժնի երկրորդ հոդվածում պարզորոշ ասված է. «Ադրբեջանի Հանրապետությունը հանդիսանում է 1918 թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920 թ. ապրիլի 28-ը գոյություն ունեցած Ադրբեջանի Հանրապետության ժառանգորդը» (Манасян 97):
Իրավական նշանակություն ունեցող այդ փաստաթղթով, ըստ էության հիմնավորվում է 1918-1920 թթ. և ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության ժառանգական կապը, պետականության իրավահաջորդ լինելու հանգամանքը, որը սկզբունքորեն իր հետ բերում է իրավաքաղաքական պատասխանատվություն: Այս փաստաթուղթը
33
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
նույնպես հայ ժողովրդի համար հիմք է ծառայում Ադրբեջանական Հանրապետությունից պահանջելու Բաքվի նահանգում 1918-1920 թթ. հայերի ցեղասպանության փաստի ճանաչումը և հատուցումը նյութական ու բարոյական այն վնասի, որ նա կրել է: Հաստատված է նաև, որ հայերը բնաջնջման են ենթարկվել իրենց ազգային պատկանելության և հայրենի բնօրրանից դուրս մղվելու համար, որոնք նույնպես ցեղասպանության հանցագործության հանցակազմի բնորոշ բաղադրատարրեր են:
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
1. Ա. Հ. Գ., Բագուի անկումը, «Մշակ», Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 17, № 187։
2. Ազերբայջանի քաղաքացիութեան (հպատակութեան) օրէնքը, Բագու, 1919:
3. Ամատունի, Յակոբ. Թուրք Միլիի շարժումը, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1941, ԺԹ տարի, փետրվար, № 4, էջ 107-111:
4. Անթել հեռագիրներ: Համազասպի հաղորդագրութիւնը, «Արեւ», Բագու, 1918, յունիս 21 (8), № 107-111:
5. «Աշխատաւոր», Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 25, № 140:
6. «Աշխատաւոր», Թիֆլիս, 1918, հոկտեմբերի 16, № 157:
7. Ավետիսյան, Հրանտ. Երիտասարդ թուրքերի և Մուսավաթի համաթուրքա-կան գործակցությունը և հակահայկական ոճրագործությունները 1918 թ., ՊԲՀ, Երևան, 1991, № 1, էջ 62:
8. Ավետիսյան, Հրանտ. Հայկական հարցը 1918 թ. Երևան, 1997:
9. Արզումանյան, Մակիչ. Արհավիրքից վերածնունդ. Երևան, 1973:
10. Աւօ, Միսաք Թորլաքեան (Յեղափոխական ալպոմ: Ազատագրական պայքարի յուշամատեան), Դ շարք, Պէյրութ, 1970, թիւ 1-4, էջ 8-109 :
11. Բագուի կոտորածը, «Մշակ», Թիֆլիս, 1918, սեպտեմբերի 26, № 194:
12. Բագւի մասին, «Արձագանք», Եկատերինոդար, Ա տարի, 1918, հոկտեմբերի 7, № 7:
13. Բագւում, «Մշակ», Թիֆ[իս, 1918, հոկտեմբերի 19, № 213:
14. Զարեւանդ, Միացեալ Անկախ Թուրանիա կամ ի՞նչ կը ծրագրեն թուրքերը, Բոստոն, 1926:
15. «Ժողովուրդ», Երևան, 1918, հոկտեմբերի 18, № 20:
16. Իշխանեան, Բախշի. Բագուի մեծ սարսափները: Անկետային ուսումնասիրութիւն սեպտեմբերեան անցքերի 1918 թ. Թիֆլիս, 1920:
17. Կիրակոսյան, Ջոն. Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ (1915-ից մինչև մեր օրերը), գիրք Բ. Երևան, 1983:
18. «Հորիզոն», Թիֆլիս, 1918, հոկտեմբերի 13, № 208:
19. ՀԱԱ, ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 6:
20. --- ֆ. 1267, ց. 1, գ. 2, թ. 98:
21. --- ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 96-99:
22. --- ֆ. 149, ց. 1, գ. 43, թ. 8:
23. --- ֆ. 149, ց. 1, գ. 46, թ. 2-8 :
24. --- ֆ. 223, ց. 1, գ. 75, թ. 58։
25. --- ֆ. 245, ց. 1, գ. 12, թ. 7։
26. --- ֆ. 276, ց. 1, գ. 14, թ. 60։
27. --- ֆ. 409, ց. 1, գ. 2634, թ. 1-2:
28. --- ֆ. 458, ց. 1, գ. 104, թ. 19-22:
29. --- ֆ. 57, ց. 2, գ. 2053, թ. 2:
30. --- ֆ. 57, ց. 3, գ. 133, թ. 19:
31. --- ֆ. 57, ց. 3, գ. 512, թ. 1-2:
32. --- ֆ. 57, ց. 3, գ. 512, թ. 4:
33. Հայաստան ըստ Ռօհրպախի 1919-ի տեսութեան, Կ. Պոլիս, 1919:
34
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
34. Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ. (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), գիրք I: Կազմողներ' Ս. Միրզոյան, Ա. Ղազիյան, պատ. խմբագիր' Ա. Վիրաբյան, Երևան, 2003:
35. ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի արխիվ, Լեոյի անձնական ֆոնդ, ց, 1, գ. 235, թ. 5:
36. Հովսեփյան, Յուրա. Հայերի ցեղասպանությունը Աղրբեջանում (1918-1920 թ-թ.), «Հայոց ցեղասպանություն. պատճառներ և ղասեր», № 2, Երևան, 1995, էջ 5-29:
37. Ղուսան, Յուրի. Աղրբեջանի հակահայկական քարոզչությունը 1918-1920 թթ., ԼՀԳ, Երևան, 2008, № 3, էջ 3-14:
38. Մանուչարյան, Ա. 1918 թ., Բաքվի հայկական ջարդերը (ԳՖՀ-ի արտաքին գործերի մինիստրության քաղաքական արխիվի փաստաթղթերը), ԼՀԳ, Երևան, 1990, -№ 6, էջ 77-88:
39. Մարուքյան, Արմեն. Հայոց ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման հիմ-նախնղիրներն ու պատմաիրավական հիմնավորումները. Երևան, 2014:
40. Մեւքոնյան, Ա.շոտ. Հայոց պատմության ղասերը. Երևան, 2003:
41. Միքայէլեան, Արսէն. Ղարաբաղի վերջին ղէպքերը. «Հայրենիք», Պօսթըն, 1923, Ա տարի, մայիս, № 7, էջ 158:
42. «Յառաջ», Երեւան, 1920, հունիսի 19, № 127:
43. Շահումյան, Ստեփան. ԵԼԺ, հ. 5 (1918 թ. մայիսի 29-սեպտեմբերի 20), Երևան, 1978:
44. Պէհպուտ խան Ճիվանշիրի սպանիչ Միսաք Թորլաքեանի դատավարութիւնը անգ. Զինւորական ատեանին առջեւ, Աթէնք, 1936:
45. Սարգսյան, Երվանդ. Քեմալականների 1920-1921 թթ. արշավանքն Անղրկովկաս և 1921 թ. մարտի 16-ի Մոսկովյան պայմանագիրը, ԼՀԳ, Երևան, 1992, № 1, էջ 19-34:
46. Ստեփանյան, Գևորգ. Բաքվի 1918 թ. ինքնապաշտպանական մարտերի ղերը Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման գործում. «Հանրապետական գի-տաժողովի նյութեր», Վանաձոր, 2009, էջ 53-64:
47. Ստեփանյան, Գևորգ. Գյոքչայի ճակատամարտի նշանակությունը նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության համատեքստում. «Ազդակ», Պէյրութ, 2018, էջ 63-83։
48. Ստեփանյան, Գևորգ. Համազասպ Սրվանձտյանց. Երևան, 2016:
49. Ստեփանյան, Գևորգ. Հայերի կոտորածները Բաքվի նահանգում և թուրք-աղր-բեջանական իշխանությունների պատասխանատվությունը (1918 թ. սեպտեմբեր-1920 թ. ապրիլ), էջ 125-146:
50. Ստեփանյան, Գևորգ. Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Բաքվի նահանգում 1918-1920թթ., ՊԲՀ, Երևան, 2008, № 3, էջ 31-48:
51. Ստեփանյան, Գևորգ. Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Նուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ. պատ. գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն, Երևան, 1996:
52. Ստեփանյան, Գևորգ. Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը Նուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ. «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», հ. 5, Երևան, 2002, էջ 23-28:
53. Վարանդեան, Միքայել. Մուրատը (Սեբաստացի ռազմիկին կեանքն ու գործը). Պոսթըն, 1931:
54. Քաջբերունի, Գաբրիել. Բազմամիլիոն ժառանգութիւն. ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 439, թ. 69:
55. Байков, Борис, Воспоминания о революции в Закавказье (1917-1920 гг.). «Архив русской революции», издаваемый И. В. Гессено, м, т. IX. Берлин, 1923.
35
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
56. Волкова, Натадия. Этнические процесы в Закавказье в XIX-XX вв. «Кавказский этнографическый сборник». Москва, 1969, № 4, с. 3-54.
57. Геноцид армян в Османской империи. Сборник документов под редацкий М. Г. Нерсисяна. Ереван, 1982.
58. Дадрян, Ваагн. История армянского геноцида (этнический конфликт от Балкан до Анатолии и Кавказа). Ереван, 2007.
59. Закавказье. Советские республики (Статистико-экономический сборник). Тифлис, 1925.
60. Карапетян, Меружан. Этническая структура населения Нагорного Карабаха в 1921 г. (По сельско-хозяйственной переписи Азербайджана 1921 г.). Ереван, 1991.
61. «Кавказское слово», Тифлис, 1918, 19 июня, № 124.
62. «Кавказское слово», Тифлис, 1918, 3 декабря, № 262.
63. Манасян, Александр. Карабахский конфликт. Ракурсы правового подхода. Ереван, 1998.
64. «Наше время», Баку, 1919, 25 апреля, № 75.
65. «Наше время», Баку, 1920, 22 апреля, № 29.
66. Махмудов, Ягуб. «Надо поставить в Баку памятник Нуру Паше». https://apa.az/ru/vnutrennvava-politika/-142390. Доступно: 10.09.2019.
WORKS CITED
1. A. H. G., Bagui ankumy' [Fall of Bagu], «Mshak», T'iflis, 1918, septemberi 17, № 187։
2. Amatuni, Yakob. T'urq Milii sharjhumy' [The Turk Milli Movement], «Hayreniq», Post'y'n, 1941, JhT' tari, p'etrvar, № 4, e'j 107-111:
3. Ant'el her'agirner: Hamazaspi haghordagrut'iuny' [Telegrams without Threads. The Message of Hamazasp], «Arew», Bagu, 1918, yunis 21 (8), № 107-111:
4. Arzumanyan, Makich. Arhavirqic verac'nund [Rebirth from Disaster], Erevan, 1973:
5. «Ashxatawor», T'iflis, 1918, hoktemberi 16, № 157:
6. «Ashxatawor», T'iflis, 1918, septemberi 25, № 140
7. Avetisyan, Hrant. Haykakan harcy' 1918 t'. [Armenian Issue 1918], Erevan, 1997:
8. Avetisyan, Hrant. Eritasard t'urqeri ev Musavat'i hamat'urqakan gorc'akcut'yuny' ev hakahaykakan otwragorc'ut'yunnery' 1918 t'. [General Turkish Cooperation and AntiArmenian Crimes of Young Turks and Musavat in 1918.], PBH, Erevan, 1991, № 1, e'j 62:
9. Awo', Misaq T'orlaqean (Yeghap'oxakan alpom: Azatagrakan payqari yusha-matean) [Revolutionary Albom: The Memory Book of Liberation Struggle], D sharq, Pe'yrut', 1970, t'iw 1-4, e'j 8-109:
10. Azerbayjani qaghaqaciut'ean (hpatakut'ean) o're'nqy', [The Law on Citizenship (Citizenship) Azerbaijan] Bagu, 1919.
11. Bagui kotorac'y' [The Bagu Massacre], «Mshak», T'iflis, 1918, septemberi 26, № 194:
12. Bagwi masin [About Bagu], «Ard'aganq», Ekaterinodar, A tari, 1918, hoktemberi 7, № 7:
13. Bagwum [In Bagu], «Mshak», T'iflis, 1918, hoktemberi 19, № 213:
14. Bajkov, Boris. Vospominanija o revoljucii v Zakavkaz'i (1917-1920 gg.), “Arhiv russkoj revoljucii” [Memories of the Revolution in Tran scaucasia (1917-1920). “Archive of the Russian Revolution”], izdavaemyj I. V. Gesseno m, t. IX, Berlin, 1923.
36
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
15. Dadrjan, Vaagn. Istorija armjanskogo genocida (jetnicheskij konflikt ot Balkan do Anatolii i Kavkaza) [The History of the Armenian Genocide (Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia and the Caucasus)], Erevan, 2007.
16. Genocid armjan v Osmanskoj imperii. Sbornik dokumentov pod redackij M. G. Nersisjana [The Armenian Genocide in the Ottoman Empire. Collection of Documents edited by M. G. Nersisyan], Erevan, 1982.
17. Ghulyan, Yuri. Adrbejani hakahaykakan qarozchut'yuny' 1918-1920 t't'. [AntiArmenian Propaganda of Azerbaijan in 1918-1920], LHG, Erevan, 2008, № 3, e'j 3-14:
18. HAA , f. 1267 c. 2, g. 94, t'. 6:
19. --- f. 1267, c. 1, g. 2, t'. 98:
20. --- f. 1267, c. 2, g. 94, t'. 96-99
21. --- f. 149, c. 1 , g 43, t'. 8:
22. --- f. 149, c. 1 , g . 46, t'. 2-8,
23. --- f. 223, c. 1 , g . 75, t'. 58։
24. --- f. 245, c. 1 , g . 12, t'. 7։
25. --- f. 276, c. 1 , g . 14, t'. 60։
26. --- f. 409, c. 1 , g . 2634, t'. 1-2:
27. --- f. 458, c. 1 , g 104, t'. 19-22:
28. --- f. 57, c. 2, g. 2053, t'. 2:
29. --- f. 57, c. 3, g. 133, t'. 19:
30. --- f. 57, c. 3, g. 512, t'. 1-2:
31. --- f. 57, c. 3, g. 5 512, t'. 4:
32. Hayastan y'st R'o'hrpaxi 1919-i tesut'ean [Armenia according to the Rorpach Theory of 1919], K. Polis, 1919:
33. Hayeri kotorac'nery' Baqvi ev Elizavetpoli nahangnerum 1918-1920 t't'. (p'astat'ght'eri ev nyut'eri jhoghovac'u) [Pogroms of Armenians in Nakhichevan and Elizavetpol in 1918-1920 (documents and materials)], girq I: Kazmoghner՝ S. Mirzoyan, A. Ghaziyan, pat. xmbagir՝ A. Virabyan, Erevan, 2003:
34. HH GAA patmut'yan instituti arxiv, Leoyi and'nakan fond [Archive of the Institute of History of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia, Leo's personal fund], c, 1, g. 235, t'. 5:
35. «Horizon», T'iflis, 1918, hoktemberi 13, № 208:
36. Hovsep'yan, Yura. Hayeri ceghaspanut'yuny' Adrbejanum (1918-1920 t't'.), «Hayoc ceghaspanut'yun. pattwar'ner ev daser» [The Armenian Genocide in Azerbaijan (1918-1920)), "The Armenian Genocide. Reasons and Lessons"], № 2, Erevan, 1995, e'j 5-29:
37. Ishxanean, Baxshi. Bagui mec' sarsap'nery': Anketayin usumnasirut'iwn septemberean ancqeri 1918 t'. [The Great Horrors of Bagu. A Questionnaire Study of September holes in 1918.], T'iflis, 1920:
38. «Jhoghovurd», Erevan, 1918, hoktemberi 18, № 20:
39. Karapetjan, Meruzhan. Jetnicheskaja struktura naselenija Nagornogo Karabaha v 1921 g. (Po sel'sko-hozjajstvennoj perepisi Azerbajdzhana 1921 g.) [Ethnic Architecture of the Population of Nagorno-Karabakh in 1921 (According to the Rural-Armenian Census of Azerbaijan in 1921))], Erevan, 1991.
40. “Kavkazskoe slovo” [The Caucasian Word], Tiflis, 1918, 19 ijunja, № 124.
41. “Kavkazskoe slovo” [The Caucasian Word], Tiflis, 1918, 3 dekabrja, № 262.
42. Kirakosyan, Jon. Eritt'urqery' patmut'yan datastani ar'aj (1915-ic minchev mer o'rery') [The Young Turks before the Court of History (since 1915 BC)], girq B, Erevan, 1983:
37
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
43. Mahmudov, Jagub. «Nado postavit' v Baku pamjatnik Nuru Pashe» ["It is
Necessary to Erect a Monument to Nur Pasha in Baku"].
https://apa.az/ru/vnutrennyaya-politika/-142390. Dostupno: 10.09.2019.
44. Manasjan, Aleksandr. Karabahskij konflikt. Rakursy pravovogo podhoda [The Karabakh conflict. Perspectives of the Legal Approach], Erevan, 1998.
45. Manucharyan, A. 1918 t'., Baqvi haykakan jardery' (GFH-i artaqin gorc'eri
ministrut'yan qaghaqakan arxivi p'astat'ght'ery') [Armenian Pogroms in Baku
(Documents of the Political Archive of the Ministry of Foreign Affairs of Germany)], LHG, Erevan, 1990, № 6, e'j 77-88:
46. Maruqyan, Armen. Hayoc ceghaspanut'yan hetevanqneri haght'aharman himnaxndirnern u patmairavakan himnavorumnery' [Problems and Historical and Legal Grounds for Overcoming the Consequences of the Armenian Genocide], Erevan, 2014:
47. Melqonyan, Ashot. Hayoc patmut'yan dasery' [The Lessons of Armenian History], Erevan, 2003:
48. Miqaye'lean, Arse'n. Gharabaghi verjin de'pqery' [The Last Events in Karabagh], «Hayreniq», Po'st'y'n, 1923, A tari, mayis, № 7, e'j 158:
49. «Nashe vremja» [Our Time], Baku, 1919, 25 aprelja, № 75.
50. «Nashe vremja»[Our Time], Baku, 1920, 22 aprelja, № 29.
51. Pe'hput xan Twivanshiri spanich Misaq T'orlaqeani datavarut'iwny' ang. Zinworakan ateanin ar'jew [The Trial of the Murderer of Chivanshir Misak Torlakyan before the Military Court of England], At'e'nq, 1936:
52. Qajberuni, Gabriel. Bazmamilion jhar'angut'iwn [Multimillion legacy], HAA, f. 57, c. 1, g. 439, t'. 69:
53. Sargsyan, Ervand. Qemalakanneri 1920-1921 t't'. arshavanqn Andrkovkas ev 1921 t'. marti 16-i Moskovyan paymanagiry' [The Kemalist Invasion of 1920-1921 in Transcaucasia and -1921 and the Moscow Treaty of March 16], LHG, Erevan, 1992, № 1, e'j 19-34:
54. Shahumyan, Step'an., ELJh, h. 5 (1918 t'. mayisi 29-septemberi 20), Erevan, 1978:
55. Step'anyan, Gevorg. Baqvi 1918 t'. inqnapashtpanakan marteri dery' Hayastani Hanrapetut'yan steghc'man gorc'um, «Hanrapetakan gita-jhoghovi nyut'er» [Baku in 1918. The Role of Self-Defense Battles in the Creation of the Republic of Armenia; "Materials of the State Conference"], Vanad'or, 2009, e'j 53-64:
56. Step'anyan, Gevorg. Gyoqchayi twakatamarti nshanakut'yuny' norankax Hayastani Hanrapetut'yan pashtpanut'yan hamateqstum [The Significance of the Battle of Gokce in the Context of the Defense of the Newly Independent Republic of Armenia], «Azdak», Pe'yrut', 2018, e'j 63-83։
57. Step'anyan, Gevorg. Hamazasp Srvand'tyanc, Erevan, 2016:
58. Step'anyan, Gevorg. Hayeri kotorac'nern u inqnapashtpanakan mar-tery' Nuxi ev Aresh gavar'nerum 1918-1920 t't'., pat. git. t'eknac'ui gi-takan astitwani haycman atenaxosut'yun [The Massacre of Armenians and Self-Defense Battles in the Provinces of Nuh and Aresh in 1918-1920. dissertation of a candidate for an academic degree], Erevan, 1996:
59. Step'anyan, Gevorg. Hayeri kotorac'nern u inqnapashtpanakan martery' Baqvi nahangum 1918-1920 t't'. [Pogroms of Armenians and Self-defense Battles in Baku Province 1918-1920], PBH, Erevan, 2008, № 3, e'j 31-48:
60. Step'anyan, Gevorg. Hayeri kotorac'nern u inqnapashtpanakan martery' Nuxi ev Aresh gavar'nerum 1918-1920 t't'., «Hayoc ceghaspanut'yan patmut'yan ev patmagrut'yan harcer» [The Massacre of Armenians and Self-defense Battles in the Provinces of Nuh and Aresh in 1918-1920. "Questions of the History and Historiography of the Armenian Genocide"], h. 5, Erevan, 2002, e'j 23-28:
38
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
61. Step'anyan, Gevorg. Hayeri kotorac'nery' Baqvi nahangum ev t'urq-adrbejanakan ishxanut'yunneri patasxanatvut'yuny' (1918 t'. september-1920 t'. april) [The Massacre of Armenians in Baku Province and the Responsibility of the Turkish-Azerbaijani Authorities (1918). September-1920 April),], e'j 125-146:
62. Varandean, Miqayel. Muraty' (Sebastaci r'azmikin keanqn u gorc'y') [Murat (The Life and Work of the Warrior Sebastian)], Post'y'n, 1931:
63. Volkova, Natadija. Ztnicheskie procesy v Zakavkaz'e v XIX-XX vv., «Kavkaz-skij jetnograficheskyj sbornik» [Ethnic Processes in Transcaucasia in the XIX-XX Centuries. "Caucasian Ethnographic Collection"], Moskva, 1969, № 4, s. 3-54.
64. «Yar'aj», Erewan, 1920, hunisi 19, № 127:
65. Zakavkaz'e. Sovetskie respubliki (Statistiko-jekonomicheskij sbornik) [Transcaucasia. Soviet Republics (Statistical and Economic Collection)], Tiflis, 1925.
66. Zarewand, Miaceal Ankax T'urania kam i°nch ky' c'ragren t'urqery' [United Independent Turania or What the Turks are Planning], Boston, 1926:
THE STAGES OF IMPLEMENTATION OF THE POLICY OF ETHNIC CLEANSING AND GENOCIDE OF ARMENIANS IN THE EASTERN CIS-CAUCASUS (11TH-20TH CC.) (CONTINUATION OF THE THIRD PART)
GEVORG STEPANYAN
NAS RA Institute of History, Department of History of Armenian Colonies and Diaspora, Head, Doctor of Sciences in History, Professor,
Yerevan, the Republic of Armenia
The aim of the article is to present the motives and implementation stages of ethnic cleansing and genocidal policy perpetrated towards the indigenous Armenian population during the 11th-20th centuries in the Eastern Cis-Caucasus – in the territory stretching from the Kur Valley to the Apsheron Peninsula, on the basis of various primary sources (archival documents, statistical materials, periodical press, theme related literature).
The work is written by a combined examination of facts, applying the principles of historical investigation and historical-comparative analysis. The level of reliability and validity of the sources through their comprehensive study has been verified.
Through the combination of facts the following phases of the history of the main issue are presented: the policy of ethnic cleansing and genocide of Armenians in the Eastern Cis-Caucasus were still implemented in the 11th-18th centuries when the region regularly appeared under the invasions and dominion of various conquering nomadic tribes (Turk-Seljuks, Mongol-Tatars, Tamerlane, nomadic Turkmen tribes of Kara-Koyunlu and Ak-Koyunlu, Kizilbash invasions followed by the Turkish-Persian wars, Sunni Lezgins, invasions of Nader Shah and Agha Mohammad Khan). As a result, some part of the Armenian population was deported and left native lands or forcedly accepted the Muslim religion of the conquerers. The next phase of ethnic cleansing and atrocities was the period of the Armenian-Tatar clashes (1905-1906). Later, the policy of ethnic cleansing and genocide was implemented at state level already during the Musavat regime of the artificial “Azerbaijan” formation (1918-1920), and finally during the Soviet regime (1920-1990).
The article substantiates the fact that the indigenous Armenian population of the region was subjected to ethnic cleansing and genocide in its cradle, just as the Young Turks carried out the extermination of the Western Armenians in 1915-1916 in Western
39
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
Armenia. Therefore, that policy should be qualified as the continuation and a constituent part of the Armenian Genocide, because the Armenian Genocide with its geographical coverage (from Western Armenia and other Armenian-inhabited territories of the Ottoman Empire to Baku) was a consequence of the implementation of the complete program of Pan-Turkism.
There are numerous references to the issue in the historical literature, though the comprehensive study of ethnic cleansing and genocidal policies of Armenians in the Eastern Cis-Caucasus - in the territory stretching from the Kur Valley to the Apsheron Peninsula, has not been the subject of a separate study.
Key words: Eastern Cis-Caucasus, Baku province, left bank of Kur, Pan-Turkism, ethnic cleansing, xenophobia, genocide, deportation.
ЭТАПЫ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ЭТНИЧЕСКИХ ЧИСТОК АРМЯН И ГЕНОЦИДАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ В ВОСТОЧНОМ ЗАКАВКАЗЬЕ (XI-XX ВВ.)
(ПРОДОЛЖЕНИЕ ТРЕТЬЕЙ ЧАСТИ)
ГЕВОРГ СТЕПАНЯН
заведующий отделом истории армянских колоний и Диаспоры Института истории НАН РА, доктор исторических наук, профессор г. Ереван, Республика Армении
Цель статьи - на основе разнообразных источников (архивные документы, статистические материалы, периодическая печать, тематическая литература) представить причины и этапы осуществления этнических чисток и геноцидальной политики по отношению к коренному армянскому населению Восточного Закавказья в течение XI-XX вв. на территории, простирающейся от долины р. Куры до Апшеронского полуострова.
Работа изложена с применением принципов сравнительно-исторического анализа, сопоставительного изучения фактов. Степень достоверности и подлинности источников уточнена нами путем их всестороннего исследования. На основе сопоставления фактов история проблемы представляется через следующие этапы: политика этнических чистки и погромы по отношению к армянам Восточного Закавказья в XI-XVIII вв., когда регион подвергался захватническим набегам и установлению господства турок-сельджуков, монголо-татар, Тамерлана, кочевых туркменских племен кара-коюнлу и ак-коюнлу, кзлбашей, а также последовавшими за всем этим турецко-персидским войнам, походам суннитов лезгинов, Надир-шаха и Ага Могамед хана. Вследствие всего этого определенная часть армянского населения была насильственно депортирована от родных очагов или вынужденно приняла веру мусульманских захватчиков. Следующий этап этнических чисток и погромов армянского населения происходил в период армяно-татарских столкновений 1905-1906 гг. Затем политика этнических чисток и геноцида осуществлялась уже на государственном уровне мусаватистским режимом искусственного образования, именуемого «Азербайджан», в 1918-1920 гг., и наконец, – в эпоху советского периода в 1920-1990 гг.
В статье обосновывается факт того, что коренное армянское население края было подвергнуто этническим чисткам и геноциду на своей родине также, как
40
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(13), 2022
младотурки осуществили геноцид западных армян в 1915-1916 гг. в Западной Армении. Следовательно, эту политику следует квалифицировать как продолжение и составную часть политики геноцида армян, так как Геноцид армян в своем географическом охвате (от Западной Армении и других армянонаселенных территорий Османской империи до Баку) был следствием реализации единой программы пантюркизма.
Хотя в исторической литературе есть неоднократные обращения к рассматриваемой проблеме, однако она не становилась предметом отдельного всеобъемлющего исследования.
Ключевые слова: Восточное Закавказье, Бакинская губерния, левобережье Куры, пантюркизм, этнические чистки, геноцид, депортация.
41
