The role of two spacial suffixes in the formation of rare derivatives in farzona's poetry Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 80 ББК 81.2-3

НАЦШИ ДУ ПАСВАНДИ МАКОНСОЗ ДАР ТАШАККУЛИ ВОЖАХ^ОИ СОХТАИ НОДИР ДАР АШЪОРИ

ФАРЗОНА

РОЛЬ ДВУХ ПРОСТРАНСТВЕННЫХ СУФФИКСОВ В ОБРАЗОВАНИИ РЕДКИХ ПРОИЗВОДНЫХ СЛОВ В ПОЭЗИИ ФАРЗОНЫ

THE ROLE OF TWO SPACIAL SUFFIXES IN THE FORMATION OF RARE DERIVATIVES IN FARZONA'S POETRY

Хоцаева Марворид,

унвонцуи кафедраи забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)

Ходжаева Марворид, соискатель кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

Khodjayeva Marvorid, claimant for candidate degree of the department of the Tajik language under KhSU named after acad.B. Gafu-rov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL:[email protected]

Калидвожа^о: калимауои сохта, вожауои нодир, пасванд, унсуруои калимасоз, таркиби лугавй, ицтибосуо, осори асримиёнаги

Дар мацола сухан дар бораи нацши шоираи тавоно Фарзона дар эцоди калимауои сохта бо ёрии ду пасванди вожасоз: -истон ва -зор рафтааст. Муаллиф дар заминаи маводи аз ашъори шоира гирдоваринамудааш ба хулосае омадааст, ки дар у баробари истифода аз калимауои сохтаи маъумули бо ёрии пасвандуои -истон ва -зор бунёдёфта инчунин худ уамчун донандаи беназири забони тоцики вожауое низ сохтааст, ки назири ощо на тануо дар забони адабии уозираи тоцики, балки дар осори ниёгон низ дучор намеоянд. Дар ашъори шоира уолатуои уамроугардии пасвандуои -истон ва -зор ба цуз исмуо инчунин ба уиссауои дигари нутц, мисли сифат, цонишин баос зиёд ба мушоуида мерасанд.

Ключевые слова: производные слова, редкие слова, суффиксы, словообразовательные элементы, заимствования, лексический состав, средневековое наследие

Статья посвящена роли известной поэтессы Фарзоны в создании производных слов со словообразовательными суффиксами -истон и -зор. На основе анализа фактологического материала из творчества поэтессы обосновывается вывод, что наравне с использованием распространенных производных слов, образованных с участием суффиксов -истон и -зор, Фарзона как прекрасный знаток таджикского языка также создает слова, не имеющие аналогов не только в современном литературном таджикском языке, но и не встречающиеся в языке письменного наследия предков. В творчестве Фарзоны встречаются случаи добавления суффиксов -истон и -зор не только к существительным, но и к словам других частей речи, в том числе к прилагательным и местоимениям.

Key words: derivatives, rare words, suffixes, word-building elements, borrowings, lexical stock,

mediaeval heritage

The article dwells on the role of renowned poetess Farzona in a creation of derivatives with word-building suffixes -iston and -zor. Proceeding from the analysis of the factological materials from the poetess' creation, the author substantiates the inference that on a par with using widely spread derivatives formed by means of the suffixes -iston and -zor, Farzona as a splendid connoisseur of the Tajik language creates also the words having no analogues not only in modern Tajik literary language, but not occurring even in the language of ancestors' written heritage either. In Farzona's poetic productions we come across the cases of added suffixes -iston and -zor building not only nouns, but such parts of speech as adjectives and pronouns either.

Забон, ки аз чумлаи ходисаи чамъиятй аст, хамвора баробари тараккии чамъият инкишоф меёбад, захирахои лугавии он тадричан зиёд мешавад, калимахои дар он мавчуда илова ба маънохои доштаашон дорои семантикаи нав мегарданд. Вале азбаски тамоми навигарихои дар забон руйдодаро танхо бо ёрии захирахои дар тули асрхо дар ихтиёри он вучуддошта ифода намудан гайриимкон аст, аз ин ру, зарурате пеш меояд, ки чунин тагйироти бавукуъомада тавассути сохташавии калимахои нав баён карда шавад, яъне махз ба воситаи калимахои нави сохтаву мураккаб, ки онхо тибки талаботи конуниятхои дохилии забон ба вучуд меоянд, дигаргунихои ичтимой, инкишофи хочагй, илму маданиятро метавон инъикос намуд. Ин аст, ки аз замонхои кадим то имруз шоиру нависандагон баробари истифодаи калимахои дар таркиби лугавии забон мавчуда боз худ вожа ва ибораву ифодахои камназир сохтаанд. Дар ин хусус мухаккикони алохида ишорахои муфид кардаанд. Масалан, олими эронй М.Бахор хангоми дар бораи баъзе вижагихои забонии «Сияр-ул-мулук» ё «Сиёсат-нома»-и Низомулмулк мулохизаронй кардан овардааст, ки дар асари номбурда «таркиботи тозае аз порсию тозй» ба назар мерасад (1, 299). Х,амин мухаккик доир ба забони «Асрор-ут-тавхид»-и Шайх Абусаид низ таваккуф намуда овардааст, ки «.. .як даста луготу таркиботи порсй аст, ки дар кутуби таъриху адаб ва гайра наметавон ба назоири онхо дастрасй хосил кард» (1, 321). Х,амин тавр, М. Бахор хангоми рочеъ ба забони осори дигар ахли илму адаб андешаронй намудан эчодкорихои онхоро дар масъалаи сохтани калимаву иборахо ё ифодахо махсус таъкид карда навиштааст, ки «...луготе аз мусталахот ва талаффузоти авом дар ин китоб дида мешавад, ки дар китобхои кадим ва дар адабиёти форсй назири онхоро наёфтаем» (1, 305), «луготе форсй ё таркиботе аз форсй дорад, ки кутуби кадим камтар овардаанд» (1, 341).

Забоншиносони точик низ дар чараёни тахлили забони осори бархе аз адибон ба ин масъала таваччухи алохида равона кардаанд. Чунончи, проф. Ш. Рустамов хангоми тахлили забони ашъори шоири тавоно Лоик Шералй овардааст, ки «Лоик дар мавридхои зарурй худ калима месозад ва калимахои сохтаи номаълум ва ё камистеъмолро низ истифода мекунад» (9, 218). Баъдан у ба сифати далел як катор вожахои сохтаеро, мисли хамсанг, нобигзод, хушкистон, шарористон, соидгох, хаволагох, ноёр, фалаксо меорад.

Мухаккики номбурда боз аз хусуси дар ашъори Лоик дучор гардидани калимахоеро, монанди хамсоядил, хамсоядар, хамбас, хамандеша, гурхамсоя низ ёдовар мешавад, ки онхоро аз лугатномахо ёфтан душвор аст (9, 220).

Ба хама маълум аст, ки шоиру нависандагони тавоно дар инкишофи таркиби лугавй, нигохдории кудрати пешинаи забон накши сазовор доранд. Фарзона аз

^yMiau xaMHH ryHa moupoHe 6a myMop MepaBag, kh So amtopu HoSam gap Sapou raHH rapgugaHH TapuKSu jyraBHH, HKTHgopu HaB nango HaMygaHH oh gap acpu ^axoHHmaBH xH3MaTH SexaMToepo 6a ^o OBapgaacT. flap hh xycyc npo$. A. X,acaH3oga HaBumTaacT, kh «ffloupau xaiKHH To^hkhctoh (atHe Oap3OHa - M.X.) TaBaccyTH ocopu xem Ha TaHxo gacTau KaiOHH BO^axou ho6h KiaccuKupo 3HHga MeKyHag, SaiKH 603 Ba3H$axou coShkh Sapxe a3 yHcypxou maKico3po эxe MeHaMoag, kh gap ry3amTa 6y3yprTapuH axiu agaSu to^hk OHxopo MaBpugu HCTH^oga Kapop gogaaHg» (14, 207).

Bo By^ygu BH^arux,0H HaMoeHe gomTaHH 3a6oHH amtopu Oap3OHa to HMpy3 goup 6a xycycHATx,0H oh ocopu Ta^KHKHH SamyMop aH^OM goga mygaacT. Max3 6a xaMHH ^uxaTH Mactaia TaBa^yxampo paBOHa Kapga 3a6oHmHHOC M. Oihm^ohob TatKHg KapgaacT, kh «HMpy3 60 By^ygu Kacoguu MatHaBH khtoSh amtopu hh moupapo gape^T HaMygaH aMpu Maxoi acT, kh hh xaM gaieiH Max6y6uaTH Ha3MH Oap3OHa acT. Ammo a^cyc, kh ocopu moupa a3 Maggu Ha3apu axiH TaxKHK Ba Saxycyc 3a6oHmuHocoH to aHg03ae gyp MOHgaacT Ba 6a hcthchoh 6at3e HuromTaxo gap MaBpugu 3a6oHy SaeHH Oap30Ha Kope 6a aH^oM HapacugaacT» (7, 246-247).

HyHHH xoiaTH TagKHKH 3a6oHH amtopu amtopu moupa Mopo Bogop coxt, kh gap mhcoih TamaKKyiu BO^axou Hogup 60 epuu gy nacBaHgu hcmh MaK0HC03: -hctoh Ba -30p xugMaTH Oap3OHapo gap SonrapguH TapKuSu jyraBHH 3a6oHH to^hkh HumoH guxeM. Hogup myMopuga mygaHH hh ryHa KaiHMaxo xaMHH acT, kh ohxopo mo a3 xe^ aK ^apxaHrHOMau SapoaMOH gacTpac (xaTTO jyraraoMau flexxygo) nango Kapga HaTaBOHHCTeM.

A3 TagKHKOTH 3a6oHmHHOCOH MyanaH mygaacT, kh -hctoh aKe a3 yHcypxou KagHMH KaiHMaco3H to^hkh 6a myMop pa^Ta, capnamMaam 6a *-stana-H эpoннн KaguM Mepacag Ba gap 3a6oHxou aBecroH Ba nopcuu KyxaH hh3 gap maKjiu stana gynop Meoag (8, 75).

flap «rpaMMaTHKau 3a6oHH agaSuu xo3upau to^hk» TamaKKyiu BO^axou coxTa 6o epuH nacBaHgu Ma3Kyp nyHHH HumoH goga mygaacT: a) a3 hcmxoh H^ogaKyHaHgau xaiKy MHiiaT homxoh ^yrpo^H Meco3ag (To^hkhctoh); 6) a3 hcmh maxc hcmh Myaccuca SyHeg Merapgag (SeMopucTOH); b) 6o hcmxoh Mymaxxac OMaga, MaKOH Ba ^apoBOHHH npegMeTH acocuampo H^oga MeHaMoag (HaxiHCTOH); r) 6o By^ygu hcmxoh aroHa SygaHH KaiHMaxoH Saxop Ba ma6 ohxo -hctoh KaSyi MeHaMoaHg (SaxopucTOH, maSucTOH); r) 6o CH^aTxoH HCMmygau paBmaH Ba tophk hh3 Meoag (tophkhctoh, paBmaHHCTOH); g) a3 hcmh MatHH HCMe Meco3ag, kh MaKOHpo Me^axMOHag (aHgyxucTOH, kophctoh) (2, 114115).

MaBogu amtopu moupa hcSoth oh 6yga MeTaBOHag, kh moupa gap amtopam 6o epuH nacBaHgu -hctoh aK KaTop KaiHMaxou coxTae э^og KapgaacT, kh ohxo HaTH^au Ta6t capmopy $HTpa™ ryxapSopam acT:

OypyeucmoH:

Eeuapoee 6ydaH, aMMO 6euapoeoHu d^appo

Eap fiypyeucmom HonauMydae da-beam HaMydaH (c.89).

XoMywucmoH:

^apac-MayHym maH^ou 6ue6oH, Eace $aped 3ad dap xoMywucmoH (c.119).

ffypymmucmoH:

HawMe 3u dypywucmoH mawxuc HaKapd oxup Hh hk гynu HO3yKpo dap 3epu ;a6ouMaH(c.214).

Аз байтной зикршуда аён аст, ки чунин калимадои дар таркибашон -истон дошта на тандо дамчун унсури зарурии лугавй ба кор рафтаанд, балки бадри образнок баромадани сухани Фарзона низ накши шоиста ба чо овардаанд. Сабаби чунин хусусият доштани ин гуна водиддои лугавй шояд ба он вобаста бошад, ки пасванди -истон дар чунн мавриддо ба исмдои гайримушаххас дамрод шудааст. Мисолдои зерин низ метавонанд далели чунин гуфтадо бошанд, ки унсури калимасози зикршуда барои офаридани лугату образ ва дусну таъсири калом истифода гардидааст:

Нишебистон:

Чи мецуи, ало, эй ошно, аз ин нишебистон, Бирав, бар авцуо парвоз деу чашми уцобиро (с.280).

Гафлатистон:

Мард бошу зи, эй дил, бедарегу бешеван,

Кавми гафлатистонро пурс, чист таъми субу (с.53).

Дар баъзе мавриддо дар доираи як шеър Фарзона силсилаи чунин вожадои нодирро истифода намудааст. Чунончи, дар шеъре, ки бо байти «Кай маро барандозад санги лаънати душман» огоз мешавад, вожадои нодири гафлатистон, шабистон, марямистон, шабнамистон ба мушодида мерасад (с.53).

Ба ин тарик, шоира пасванди мазкурро год бо исмдои ифодакунандаи замон, год бо исмдои хос, год бо номи гулу гиёд, год бо сифатдо дамрод намуда, унсурдои лугавие сохтааст, ки назири ондо ба тахмини мо на дар осори гузаштагон ва на имрузиён (ба истиснои Лоик) дучор намеоянд. Унсурдои лугавии сауаристон (тарчума кун шаъшааи субдро, баршав аз ин шаб, садаристон бигу-с.97; инон даловати садаристон надидаанд, дигар кучо ба суи шакархона мераванд-с.223), лолаистон (ба дазор лолаистон биравам, туро наёбам, ки ту лолаофтобй ба фарози кудсорон-с.189), хушкистон (бигуяндам, ки камтар гу сухандои китобиро, ки хушкистони руди мо биходад ладни обиро-с.280), абристон, сабристон (шафак чуям зи абристони имон, барам худро ба сабристони имон-с.381), марямистон (гунад нокарда дам дар Марямистон, ба зудй фасли истигфор омад-с.377), хиёнатистон (дар ин хиёнатистон, дар баргрези имон, бар марги хештан дам розй шудем, розй-с.245), юсуфистон (кадаме нед ба юсуфистонам, чуши гул мекунад зимистонам-с.249), губористон (чун туеву чун манеро бар губористони куфр, мефиристад осмон бар шустани пиндордо-с.301), садаристон (сад сол шуд, ки дар сакаристони чурми худ, афтодаи дамоилам, аммо наомадй-с.306), шафацистон (боз расид осмон бар дабашистони шаб;...то шафакистони ишк, фикри паропар кашем-с.312) ва даддои дигар аз кабили дамин гуна вожадо ба шумор мераванд.

Ба назар чунин мерасад, ки сабаби асосии истифодаи Фарзона аз чунин калимадо ба он вобаста аст, ки у меходад пайваста сухани нав гуяд, аз гуфтадои такрор пардез намояд, таваччудаш дамвора ба гуфтани ногуфтадост, у суханони колабиро намепарастад. Дар як байти худ худи шоира майлашро ба истифодаи сухани нав ба таври равшан чунин ифода кардааст:

Ман низ ууруфи тоза бояд гуям,

То чанд ба бозор барам меваи пор (с. 258).

Шоираи халкии Точикистон Фарзона бо пасванддои дигар низ силсилаи калони калимадоеро сохтааст, ки дар забони точикй камназир дастанд. Яке аз чунин унсури калимасоз пасванди -зор ба шумр меравад, ки сарчашмааш ба -1аг ё -саг-и забони

порсии миёна расида, дар даврадои ашконй ва сосонии ин забон аз чумлаи пасванддои каммадсул дисоб меёфт (5, 221).

Мувофики навиштаи муаллифони «Грамматикаи забони адабии дозираи точик» имруз бо ёрии ин пасванд: а) аз исмдои ифодакунандаи растанию наботот исми макон ва фаровонии асоси калима ташаккул меёбад; б) аз исмдои ифодакунандаи предмет-дои шумурдашавандава ё шумурданашон аз имкон дур исмдои макон сохта мешавад (2, 114). Дар осори тадкикии забоншиносон бо вучуди нишон дода шудани имкони васеи калимасозй доштани пасванди мазкур ба сифати мисол вожадое оварда шудаанд, ки доло дар забони точикй серистеъмоланд. Тандо чо-чо дар бораи васли ин пасванд ба калимадои сохтаи нодир ишора гардидааст. Чунончи, дар «Грамматикаи забони адабии дозираи точик» дар баробари долатдои дигари ташакули вожадои сохта бо ёрии ин пасванд омадааст, ки «калимаи хандазор, ки бо суффикси -зор сохта шудааст, номи долат аст, ки ба ниятдои услубй сохта шудааст» (2, 114)

Проф. Ш. Рустамов низ дангоми тадлили калимадои эчоднамудаи Лоик Шералй навиштааст, ки «дар калимаи уайкалзор дам, ки бо колаби сангзор сохта шудааст, суффикси -зор мисли суффикси -истон образи барчаста офаридааст» (9, 218).

Тадлили забони ашъори Фарзона нишон медидад, ки у дар эчоди ин гуна унсурдои лугавй низ дасти боло доштааст. Мисоли зайл метавонанд далели чунин пиндор бошанд: Ишцзор:

Холо, ки цони мурдаи мо ишцзор шуд. Цоно, бауор шуд (с.26) Аз тадлили далелдои аз ашъори шоира чамъомада маълум мегардад, ки у пасванди -зорро на тандо ба исмдо дамрод намудааст, балки бо роди ба диссадои дигари нутк васлнамоии он низ калимадои нодиреро эчод кардааст. Чунин вижагии ашъори шоира аз назари баъзе пажудишгарон пиндон намондааст. Масалан, забоншинос М. Олимчонов овардааст, ки «дар мавриди пасванди дигари исмсоз—зор ашъори Фарзона бо он тафовут дорад, ки вазифаи ин пасванд дар шеъри Фарзона васеъ буда, на факат ба исмдо, балки бо сифатдо, чонишиндо низ корбаст гардидааст...» (7, 251). Муаллиф чун намуна вожадои кууназор ва уецзорро мисол меорад. Вокеан, Фарзона на тандо ду калимаи фавкуззикр, балки водиддои дигари нодиреро низ эчод намудааст: Беуудазор:

Мебурам аз уалцаи бемоягон, Меравам то худ аз ин беуудазор. (с. 136) Хецзор:

Эй рузуои рафта, аё бенишонакон, Дар уецзори уарзаву гафлат ниуонакон. (с.237) Чунонки дар боло ишора гардид, баъзан шоира дар доираи як шеър чунин вожадои нодирро силсилавор меорад. Масалан, дар шеъри бо байти «Субд омад бар муборакбодии бедордо» огозшаванда вожадои нодири бо пасванддои -истон ва -зор сохташудаи губористон ва гунаузор ба назар мерасанд: Чун туеву чун манеро бар губористони куфр, Мефиристад осмон бар шустани пиндоруо. Эй тамомият савоб андар гунаузори шубоб, Аз чй хоуй тавба кардан фасли истигфоруо. (с.301)

Дар ашъори шоира бештар ба вожахои аслии точикй хамрохшавии пасванди -зор ба назар мерасад, вале холатхои бо ин унсури калимасоз якчоя омадани калимахои иктибосии арабй низ кам нестанд. Дар «Мухри гули мино» дар баробари унсурхои лугавии хуршедзор (биё аз тангно бар вусъати хуршедзори ман, дилат дар орзуи бекарона метапад ё не-с.72), кууназор (чанд навчуй кунам дар кухназори фикри худ, ишк мехохад, ки, эй дил, мову ту дигар шавем-с.182), орзузор (ту фикри охират бахшо, ки ман дар фикри огозам, вучудам орзузор аст, мебахшй, намебахшй-с.197) инчунин калимахои навъи тацаллизор (духтарони навсабз навчавонии хуррами худро мебаранд имшаб ба маркази шахр. Ба чарогистон, ба тачаллизори зебой-с.4), лацанзор (ишк гуфтам дар лачанзори касиф, ёр, ишки кибриёятро фирист-с.52), куфрзор (Дар куфрзор гум шуда лахни намозиям, оташ наяфканад ба чахон худгудозиям-с.299), фисцзор (хазидаам ба кунчи ту зи фискзори ичтимоъ, маро ичозати сафар ба офтобу мох дех-с.204), фитназор (агар нурам, чаро дар байни норам, Худоё, баркун аз ин фитназорам-с.373) низ мушохида мешаванд.

Х,амин тавр, ашъори шоираи мумтози точик Фарзона як лугати беназири вожа-хои ноби нодирро мемонад, ки хонанда бо мутолиаи онхо гизои маънавй мегирад, бо имконоти бехудуди забони модарияш ошно мешавад, иктидори ин забонро ба таври равшан дарк менамояд ва вокеан забони асилу пурвусъат будани онро эхсос мекунад.

Пайнавишт:

1. Бауор М. Сабкшиносй. Баргардони Ш.Р. Исрофилниё, Н.Саркоров. -Душанбе: Бухо-ро, 2012. - 570 с.

2. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Цилди 1. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1985. -349 с.

3. Деухудо А. Лугатнома. Цилдуои 1-14. -Теурон, 1373.

4. Доро Нацот. Фаруанги Доро. Баргузидаи тафсирии беш аз панц уазор вожа, исти-лоу, таркиб ва иборауои забони форсии тоцикй. -Душанбе, 2012. - 599 с.

5. Ефимов В. А., Расторгуева В. С., Шарова Е. Н. Персидский, таджикский, дари /В. А. Ефимов, В. С. Расторгуева, Е. Н. Шарова // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. - М.: Наука, 1982. -446 с.

6. Муин М. Фаруанги форсй. Цилдуои 1-4. -Теурон, 1375.

7. Олимцонов М. Сухан аз гавуариёни сухан. -Хуцанд: Нури маърифат, 2017. -435 с.

8. Расторгуева В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык// Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки / В.С.Расторгуева, Е.К.Молчанова. -М.: Наука, 1981. - 544 с.

9. Рустамов Ш. Забон ва замон. -Душанбе: Ирфон, 1981.- 255 с.

10. Фарзона. Муури гули мино. -Хуцанд: Ношир. 2006. Хамаи мисолуо аз уамин мацмуаанд.-400 с.

11. Фаруанги забони тоцикй. Цилдуои 1-2. -М.: Советская энсиклопедия, 1969. Цилди 1.951 с;цилди 2.949с.

12. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Цилдуои 1-2. -Душанбе, 2008.

13. Фаруанги тоцикй ба русй. -Душанбе, 2006.

14. Хасанов А. Тауаввули таърихии вожауои тоцикй. -Хуцанд: Ношир, 2017.275с.

Reference Literature:

1. Bakhor M. Stylistic Knowledge. Transposition by Sh, R. Isrofilniyo, N. Sarkorov. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570 pp.

2. Grammar of Modern Tajik Literary Language: V. 1. Phonetics and Morphology. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 349 pp.

3. Dehhudo A. Persian Language Dictionary. VV. 1-14. - Tehran, 1373 hijra

4. Doro Najot. Doro's Dictionary. Interpretation of over five thousand Words, Terms, Phrases and word-combination of Tajik-Persian Language. - Dushanbe, 2012. - 599 pp.

5. Yefimov V. A. Rastorguyeva V. S, Sharova Ye. N. Persian, Tajik, Dari // V. A. Yefimov, V. S. Rastorguyeva, Ye. N. Sharova // Foundations of Iranian Linguistics. New Iranian Languages. - M. : Science, 1982. - 446pp.

6. Muin M. The Persian Language. VV. 1-4. - Tehran, 1375 hijra

7. Olimdjohnov M. A Word from Masters' Mouths. - Khujand: Light of Enlightenment. 2017. -435 pp.

8. Rastorguyeva V. S., Molchanova Ye. K. The Middle Persian Language // Foundaitons of Iranian Linguistics. Middle Iranian Languages // V. S. Rastorguyeva, Ye. K. Molchanova. - M. : Science, 1981. - 544 pp.

9. Rustamov Sh. Language and Epoch. - Dushanbe: Cognition, 1981. - 255pp.

10.Farzona. Aster-Flower Print. - Khujand: Publisher, 2006. All Patterns from one and the same Collection.

11.Tajik Language Dictionary. VV. 1-2. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969; V.1. -951 pp.; V.2. -949 pp.

12.Tajik Language Interpretation Dictionary. VV. 1-2. - Dushanbe, 2008

13.Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe, 2006

14.Hasanov A. Historic Evolution of Tajik Words. - Khujand: Publisher. 2017. - 275 pp.