CC BY
16
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 4Т (03) Г.С.ЮНУСОВА
ББК 81.2 ТЯ 2
МУНДАРИҶА ВА САРЧАШМАҲОИ «ФТЗТ»
Вожаҳои калидӣ: Фарҳанги тафсирй, «ФТЗТ», мундарицаи фарҳанг, сарчашмаҳои фарҳанг, лугатнигорӣ, воҳидҳоилугавӣ, забонимуосир валугатимуосир.
Таҳия ва ба табъ расидани «ФТЗТ» ба ҳайси фарҳанги тафсирй дар таърихи тамаддуни имрӯзаи тоҷик, бавижа фарҳангнигории он аҳамияти беандоза калонро молик аст. Ва бо чунин мақому манзалат соҳиб гардидани ин фарҳанг аз ниёзмандии соҳибони забон ба ин қабил васоити тавонои донишандӯзию маънигузинӣ маншаъ ва мабдаъ мегирад. Ҳар каси соҳибмаърифат таваҷҷуҳ ба он дорад, ки дар ихтиёри хеш луғату фарҳанги тафсирии забони модариашро дошта бошад ва онро чун раҳнамою муфассири ғановати луғавии забонаш дар мароҳили гузаштаю имрӯза мавриди истифода қарор диҳад. Бесабаб муҳаққиқи варзида профессор Р.А.Будагов «фарҳангҳоро чун сарчашмаи улуми гуногун» таъриф накардааст (1,7).
Фарҳанг ё луғат дар идроки донишҳои андӯхта ва ё фароҳамомадаи инсоният, аз ҷумла соҳибони забонҳои муайян осори гузашта ва кунунии арзишҳои адабӣ, илмӣ, таърихию мардумии онҳо, ки дар тӯли дароз он вақт арзи вуҷуд кардаанду ба воҳидҳои муайяни луғавӣномгузорӣ шудаанд, мақоми хоса дорад. Қобили зикр аст, ки таҳия ва интишори фарҳангҳои тафсирй дар таърихи халқҳо истиқболи бавижа сурат мегирад. Масалан, чопи луғати комили забони франсавӣ аз ҷониби Э.Литтре («Луғати забони франсузӣ», ҷилдҳои 1-4, 1863-1872) дар солҳои 60-уми асри XIX боис гардид, ки Эмил Золя ин падидаи барои мардуми франсуз бесобиқаро «дорои нақши беназир дар тамаддуни франсавӣ» арзёбию арҷгузорӣ намояд. Эрнест Ренан - нависандаи маъруфи Франсия бошад, кӯшида буд, ки ба луғати Э.Литтре маъруфтарин мукофоти давлатии Франсияро муносиб ва сарфароз донанд (1,8; 9,717,114). Нависандаи дигари маъруфи Франсия Антол Франсба мақоми луғат дар таърихи тамаддуни башарият баҳои баландро муносиб дониста менависад, ки «Луғати тафсирй - ҷаҳони комилест дар низоми алифбоӣ... Гӯё тамоми кутубҳо дар луғат фароҳам омадаанд... ва танҳо онҳоро аз он ҷо берун намудан зарур аст» (11,68;2,24; 9,1423). Ба ақидаи академик В.В.Виноградов «чизи аз ҳама муҳим дар фарҳанг ин муайян кардани маънои калима маҳсуб меёбад» (3.1,209) ва дар ин замина суханҳои шоири оламшумул А.С.Пушкин, ки такя ба суханҳои ҳикматомези Рене Декарт менамояд, дорои аҳамияти бавижа мебошад: «муайян кардани маънои калима аз ҷониби шумо дунёро аз ними ғалатҳо эмин нигаҳ медоред» (8,161; 3,209).Донишманди тодик А.Турсунов низ ба чопи фарҳанги тафсирии забони тодикй таваҷҷуҳи хоса намуда, ин падидаро дар таърихи баъдиинқилобии тамаддуни тодикон беназир арзёбй мекунад. Ба андешаи А.Турсунов «аҳамияти луғатномаи мазкур («Фарҳанги забони тодикй» -Г.Ю.) бо он, ки хонда фаҳмидани осори назму насри классикиро осон мегардонад, тамом намешавад. Вай қимати хосаи илмй низ дорад. Дарвоқеъ, забои ҳамчун дузъи муҳимми тамаддуни инсонй якнавъ оинаи миллат аст, ки дар вай таърихи афкори одамй акс мешавад; этимология ва семантикаи баъзе калима, истилоҳ ва ё ибораҳоро омӯхта, мо на факат оид ба таърихи ташаккули фикр, андеша ва ақидае, балки ба андозае дар бораи диҳатҳои хоси инкишофи таърихии халқи мазкур низ маълумоте пайдо карда метавонем» (10,146-147). Аз ин рӯ, ба табъ расидани «ФТЗТ» (2008,2010) падидаи шоистаи илмиюамалй дар таърихи тамаддуни миллати тодик маҳсуб меёбад, зеро дар он то ҳадди имкон ғановати таркиби луғавии забони тодикй дар сади XX ва оғози асри ХХ1 инъикоси худро дарёфтааст. Дар ҳамин замина профессорҲ.Мадидов таъкид месозад, ки «маҳз фарҳанги тафсирии забони миллат... ҳама дузъиёту махсусиятҳои сатҳи маъноиро ба пуррагй инъикос карда метавонад. Он калиди дари олами маъноҳо, тобишу дилваҳои эҳсосотиву иродавӣ ва меъёрҳои истеъмолии забои мебошад» (6,196). Бо эътироф ва таъкиди яке аз мураттибону муҳаррирон «ФТЗТ» профессор С.Назарзода, «ин фарҳанг мутавассит буда, калимаву ибораҳо ва ибораҳои фразеологй бе овардани намуна аз осори адибону суханварон шарҳу тафсир гардидааст. Хусусияти хоси таҳияи он инъикоси вижагихои умдаи забони адабии тодикии давраи классикй то садаи XX ва дар ин замина баҳрабардории фишурда аз «Фарҳанги
183
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
забони тоҷикӣ» ва луғату фарҳангҳои давраи классикӣ бидуни овардани шоҳидҳо аз осори шоирон ва адибони давру замонҳои гуногун, истифодаи васеъ аз комёбию дастовардҳои фарҳангсозону луғатнигорони ҳамзабони хеш - Эрону Афгонистон ва дар ин замина аз фарҳангу луғатҳои ҳамзабонамон интихоби луғату вожаҳои серистеъмоли барон ҳама фаҳмову муштарак, интихоб ва истифодаи воҳидҳои луғавӣ аз забони тоҷикии муосир, аз ҷумла забони гуфтугӯӣ, ки дар фарҳангу луғатҳои пешин корбаст нашудаанд, мебошад» (7).Агар гуфтаҳои фавқро баррасӣ ва ҷамъбаст намоем, ба хулосае мерасем, ки таҳия ва ба табъ расидани «ФТЗТ» ин пеш аз ҳама тақозои давру замон ва ниёзмандии соҳибони забон ба ин қабил фарҳангҳо ба шумор меравад, зеро: а) дар садаи XX фарҳанги тафсирии мунъакиси тағйиру таҳаввули таркиби луғавии вазъи забони адабии тоҷикӣ дар садаи XX ба таври мушаххас таҳия ва тадвин нагардида буд; б) лугату фарҳангҳои ба табъ расида, аз қабили «Луғати нимтафсилӣ»-и устод Айнӣ, «Луғати русӣ-тоҷикӣ»-и соли 1934, «Луғати тоҷикию русӣ»-и соли 1954, «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ»-и солҳои 2005, 2006, «Фарҳанги забони тоҷикӣ»-и соли 1969 ва амсолашон ба таври комилу ҳамаҷониба таркиби луғавӣ ва таҳаввулоти луғавии забони адабии тоҷикии садаи ХХ-ро дар бар гирифта натавонистаанд; в) таркиби луғавии забони адабии тоҷик дар садаи XX, бахусус дар замони ҳукмронии шӯравӣ ва солҳои аввали истиқлолияти Тоҷикистон (солҳои 90-уми асри гузашта) вижагиҳои чашмрасро дорост, ки инъикос намудану маънидод кардани онҳо дар луғату фарҳангҳои тафсирӣ амри хайр аст.
Дар таърихи луғатнигории дунё луғату фарҳангҳои забонҳои гуногун таҳия гардидаанд ва миқдори калимаю воҳидҳои луғавӣ дар онҳо якнавохт нест. Агар «ФЗТ» 45 ҳазор калимаю ибораро дар бар гирифта бошад, «ФТЗТ» фарогири беш аз 80 ҳазор воҳиди луғавию ибораи ҳамсангу ҳамвазни калимаҳо мебошад. Тавре ки муҳаққиқи фарҳангшинос профессор Р.А.Будагов таъкид мекунад, «Луғатҳои муосири якҷилдаи забонҳои англисӣ, хитоӣ ва ё японӣ тахминан аз 80 то 100 ҳазор калимаро таҷаммӯъ сохтаанд. Луғати 17 ҷилдаи забони русӣ (1948-1965) 130 ҳазор калима, луғати машҳури Дал - 200 ҳазор ва «Луғати калони Оксфорд»-и забони англисӣ аз 400 ҳазор калима иборат мебошад», ки комёбии бузурги луғатнигорони дунё пазируфта шудаанд (1,26; 5,463-464). Дар ин радиф гӯшзад намудани таҳия, тадвин ва нашри «ФТЗТ» комёбии назарраси фарҳангнигорони тоҷик баҳисоб меравад.
Қобили зикр аст, ки «ФТЗТ» дар заминава идомаи анъанаҳои гузаштаю имрӯзаи фарҳангнигории форсу тоҷик арзи вуҷуд намуда, мураттибони он таҷоруби онҳоро ҳамаҷониба дар таҳияи ин луғат истифода бурдаанд. Дар баробари ин, муаллифони ин фарҳанг тавонистаанд, ки дар таҳияи он баъзе навгониҳо ворид намоянд. Баррасӣ ва кашфи навгониҳои ин фарҳанг барои муайян кардани мақому манзалати «ФТЗТ» аз аҳамият орӣ нахоҳад буд.
Дар робита ба унвони «ФТЗТ», ки намунаи луғати тафсирӣ маҳсуб меёбад, баъзе муҳаққиқон ибрози назар мекунанд, ки «дар унвони «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» калимаи «муосир» таҷассум наёфтааст, ба нисбати он ки асосан таркиби луғавӣ ва вазъи имрӯзаи система ва ё низоми луғавии забони адабии муосири тоҷикро акс намудааст, он луғати тафсирии забони адабии муосири тоҷик(таъкиди мо - Г.Ю.) аст» (6,195). Чунин афкори забоншиноси тодик дар заминай таълимоти олимони маъруфи шӯравию рус, аз думла профессор Р.А.Будагов ва ҳамтаборони он арзи вудуд намудааст, ки зикр ва баррасии он айни матлаб аст. Набояд фаромӯш кард, ки муҳаққиқони рус ва саромадони илми лексикография дар мавриди истифодаи муайянкунандаи «муосир» дар унвони луғатҳо ақидаи ягона ва ё воҳид надоранд.Умуман, масъалаи таҳияи лугат ё фарҳанги тафсирй, ки аз як дониб фарогири боигарии таркиби луғавии давраи муайяни амалкарди забои, аз дониби дигар он инъикоскунандаи ҳолати кунунй ё муосири забони муайян бошад, корест басо мушкил ва амалест сақил. Муҳаққиқон ба он ақидаанд, ки «ҳар як забони зинда, ки ба он миллионҳо одам гуфтугӯ мекунанд, барқсо рушду инкишоф меёбад ва ин раванд бавижа дар лексикаи он инъикос меёбад ва ё ба назар мерасад» ва дар ин замина саволе матраҳ мегарад, ки муносибати сифати «муосир»-ро ба луғати ба табъ расида чй хел муайян созем, зеро баъди нашр ин луғат тағйиру инкишофи лексикаи забонро «пайгирй» ё «расида» наметавонад (1,12). Воқеан, забоншиноси маъруфи олмонӣ Е.Косериу ҳалли ин масоилро дар ҳазф ё берун кашидани сифати «муосир» аз унвони луғату фарҳангҳои ба тозагӣ нашршаванда тақозо намуда, зимни он чанд далелро барои баррасӣ пешниҳод мекунад: 1) забои қодир нест, ки ба мисли техника, саноат ё адабиёт рушду нумӯ намояд. Аз ин рӯ, Е.Косериу истифодаи истилоҳи «Луғати забони муосир»-ро дар радифи «техникам муосир», «адабиёти муосир»» қобили истифода намешуморад; 2) калимаҳои нав маъмулан ба калимаҳои қаблӣ (дар марҳилаи гузашта мустаъмал)
184
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
такя мекунанд ва байни онҳо (калимаҳои нав ва қаблӣ) меросияти аниқу дақиқ ба назар мерасад, вале дар техника метавонад чунин меросияти аниқу дақиқ мавҷуд набошад (4,9; 1,12-13).
Профессор Р.А.Будагов дар заминай баррасии далелҳои Е.Косериу ба хулоса меояд, ки баъдан аз ҷониби забоншиносон дастгирӣё фтааст. Ба ақидаи вай, «ҳини гуфтани забони муосир ва инчунин луғати муосири ин ва он забони мушаххасро ном бурдан, гӯё мо мафҳуми мазкурро аз раванди инкишофи забои канда мегирем. Бидуни чунин хулоса ҷамъбасти оқилонаи ягон илм арзи вучуд карда наметавонад. Аз тарафи дигар, чунин хулоса аз худи мавод бармеояд ва ба он такя мекунад» (1,13). Бо ибораи дигар, Р.А.Будагов имконияти мавриди истифода қарор гирифтани «муосир»-ро дар унвони «Лугати муосири забои» айни муддао мешуморад.
Ҳамин тавр, таҳлили ин қазия собит месозад, ки истифодаи сифати «муосир» дар унвони фарҳангу лутатҳо, бахусус фарҳангҳои тафсирй, байни олимони фарҳангшинос афкори воҳид вучуд надошта, тарафдорону муқобилони истифодаи он далелҳои аз назарашон қотеъ ва собиткунандаро пешниҳод мекунанд. Ба назари индониб афкори профессор Р.Будагов чолиб ва қобили дастгирӣ маҳсуб меёбад. Вале аз чониби дигар, мавқеъ ва назари олими маъруф Е.Косериуро набояд аз мадди назар дур кард, зеро далелҳои мавсуф низ водор мекунанд, ки аз ин масъала набояд яктарафа баҳрабардорӣ намоем, зеро бо гузашти айём ва баъди чопи лугат дар забои таҳаввулоти чашмрас сурат гирифтанаш аз имкон дур нест ва ҳамин падидаро мо баъди истиқлолияти Точикистон, ки дар вазъи амалкарди забони тодикй тагйироти чиддй ворид намуд, хеле рӯшан эҳсос намудем. Танҳо зикри матлаби то андозае тагйир хӯрдану арзи вучуд намудани назари тоза нисбати калимаҳои русию байналмилалй, ки дар гузаштаи начандон дур ба ҳайси яке аз сарчашмаҳои такомулу инкишофи таркиби лугавии забони тоцикй дар садаи XX эътирофу пазируфта шуда буд, кифоят хоҳад кард ва мо дар ин бора дар мавриди дигар ба таври муфассалу мушаххас таваққуф хоҳем намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Будагов, Р.А. Толковые словари в национальной культуре народов / Р.А.Будагов.- М.: МТУ, 1989.- 151с.
2. Брагина, А.А. Синонимы в литературном языке / А.А Брагина. - М.: Наука, 1986.- 126с.
3. Виноградов, В.В. Избранные труды. Лексикология и лексикография /В.В. Виноградов. - М.: Наука, 1977.- 312с.
4. CoseriuE. Das Phanomen der Sprache. Sonderdruck aus Heftder Padagogischen Provinz E.Coseriu -Berlin, 1967.-S.3-17
5. Лингвистический энциклопедический словарь. - M.: СЭ, 1990.- 683с.
6. МаҷидовД. Фарҳанги тафсирй чароги ҳидояти ҳар соҳибзабон аст / Ҳ.Маҷидов, Забоншиносӣ ,2010. №1. - 196с.
7. Назарзода,С. «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» - рӯйдоде дар таърихи нави забони тоҷикӣ / С.Назарзода,Ҷумҳурият.-2011.-13 сентябр.
8. Пушкин, А.С. Полное собрание сочинений: в 6т./ А.С.Пушкин.- М.,1936.- 6т.
9. Советский энциклопедический словарь. Изд. второе. - М.: СЭ, 1983.-840с.
10. Турсунов, А. Муште аз хирвори ҳазорсола/ А.Турсунов, Садои Шарқ.-1971.- №4.- 146-147с.
11. Франс, А. Книги и люди / А.Франс. - М.Л., 1923.-69 с.
REFERENCES:
1. R. A. Budagov, Monolingual dictionaries in the national culture of people / R.A. Budagov, Moscow: MSU, 1989, - 151p.
2. A. A. Bragina, Synonyms in the literary language / A. A. Bragina, Moscow: Nauka, 1986, - 126p.
3. V. V. Vinogradov, Selecta. Lexicology and lexicography / V. V. Vinogradov, Moscow: Nauka, 1977.312p.
4. Coseriu E. Das PhanomenderSprache. Sonderdruck aus Heft der Padagogischen Rrovinz / E.Coseriu, Berlin, 1967.- 3-17p.
5. Linguistic Encyclopaedic Dictionary, Moscow: SE, 1990, - 683p.
6. H. Majidov, Farhangi tafsiri charoghi hidoyati har sohibzabon ast (Thesaurus is a guiding light to every mother-tongue speaker) // H. Majidov, Zabonshinosi (linguistics), 2010, №1, - 196p.
7. S. Nazarzoda, "Farhangi Mukammali zaboni tojikH" (The comprehensive dictionary of the Tajik language) is an outstanding event in the contemporary history of the Tajik language // S. Nazarzoda, Jumhuriyat, 2011, September 13.
185
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
8. A. S. Pushkin, Complete Works: in 6 volumes / A. S. Pushkin, Moscow, 1936, volume 6
9. The Soviet Encyclopaedic Dictionary: the second edition, Moscow: SE, 1983, p. 840
10. A. Tursunov, Mushte az khirvori hazorsola (Some bits from a thousand-year treasure house) / A. Tursunov // Sadoi Sharq, 1971, №4, - 46-147p.
11. A.Frans, Books and people, A Frans, M L 1923.-69p
Содержание и источники «ФТЗТ»
Ключевые слова: толковый словарь, «ТСТЯ», содержание словаря, источники словаря, лексикография, лексические единицы, современный язык и современный словарь.
В статье дан краткий анализ «Толкового словаря таджикского языка» («ТСТЯ») «ФТЗТ» является толковым словарем, который был подготовлен на основе материалов таджикского литературного языка ХХ-го столетия. Этот словарь является первым лексикографическим трудом, подготовленным таджикскими лексикографами. Содержание словаря очень многогранно, а источники составления словаря состоят из следующего: а) лексикографические труды классической эпохи; б) таджикские словари, изданные в XX в. (толковые, двуязычные и др. словари); в) словари, изданные в Иране («Лугатнома» - Деххуда, «Фарханги бузурги сухан» и.т.д.).
The content and sources of the "TDTL"
(Thesaurus Dictionary of Tajik Language)
Keywords: thesaurus dictionary, "TDTL", contents of the dictionary, the sources of the dictionary, lexicography, lexical units, contemporary language and modern dictionary.
The article provides a brief analysis of the "Thesaurus Dictionary of Tajik Language" ("TDTL.") The "TDTL" is a monolingual explanatory dictionary which was developed based on Tajik literary language of the twentieth century. This dictionary is the first lexicographic work generated by Tajik lexicographers in which collected entries are subjected to semantic interpretation. The content of the dictionary is multifaceted and the sources compiling the dictionary consist of the following: a) lexicographical works of the classical era; b) Tajik dictionaries published in the twentieth century (monolingual, bilingual and other dictionaries); c) dictionaries published in Iran ("Lughatnoma" - Dehkhuda, "Farhangi Buzurgi Sukhan", etc.).
Маълумот дар бораи муаллиф :
Юнусова Гулчеҳра Саидовна, сармуаллимаи кафедраи адабиёти рус ва хорицаи факултети филология, унвонҷӯи кафедраи умумидонишгоҳи забони тоцикии Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Хуцанд),
E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Юнусова Гулчехра Саидовна, старший преподаватель кафедры русской и зарубежной литературы факультета филологии, соискатель общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail:[email protected]
Information about the author:
Yunusova Gulchehra Saidovna, Senior Lecturer, Department of Russian and Foreing Literature, Researcher of aii-University Depatment of Tajik Language, Khujand State University named after B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
186
