CC BY
41РАЗДЕЛ 2. ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА
УДК 821.512.19«15/17»
Абдужемилев Р.Р.
КЪЫРЫМ ХАНЛЫГЪЫНА МЕНСЮП ТАРИХЛЕРДЕ БЕДИИЙ ИФАДЕ
Аннотация. Макъаледе Къырым ханлыгъына аит теварихлердеки бедиий ифаде мевзусы бакъыла. Муэллиф орта асырлар къырымтатар эдебияты контекстинде эдебий тасвирлернинъ ерини къайд эте. Ог сыралы оларакъ «беян» анъламыны саймакъ лязим, чюнки къырымтатар эдебиятшынаслыгъы ве метин талили назарында Къырым ханлыгъынынъ менсур эдебиятында беян хусусиетлери турмакъта. Къырым ханлыгъы тарихлери диван эдебияты яхуд сарай эдебияты нумюнелери оларакъ сайыла. О себептен XVI—XVIII аа. Къырым эсерлери османлы эдебияты ве башкъа шаркъ эдебиятлары иле умумий хасиетлерге маликтир. Бу хасиетлерининъ аспектлеринден бири — диван эдебия-тынынъ огренюви черчивесиндеки терминологисясыдыр: меджаз, тешбих, тешхис, исти-аре, кинае, тельмих, темсиль, мубалягъа, тезат. Мюверрихлернинъ эдебий къабилиетлери иле багълы эки аспектлер — муэллифлернинъ озьлерини танытмасы ве муэллифлеринъ окъуйыджыларгъа хитабы.
Анахтар сёзлер: тарих/теварих, Къырым ханлыгъы, беян, тасвир, ифаде васталары, муэллиф.
Абдужемилев Р.Р.
ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ВЫРАЖЕНИЕ В ХРОНИКАХ КРЫМСКОГО ХАНСТВА
Аннотация. В статье рассматривается тема художественного воплощения в хрониках Крымского ханства. Автор отмечает место литературных образов в контексте средневековой крымскотатарской литературы. Приоритетным следует считать понимание термина «беян» («повествование»), поскольку в поле зрения крымскотатарского литературоведения и анализа текста находится специфика повествования в прозаической литературе Крымского ханства. Хроники Крымского ханства считаются образцами диванной литературы или придворной литературы. Поэтому крымские произведения периода XVI—XVIII вв. имеют общие с османской литературой и другими восточными литературами характеристики. Один из аспектов этих характеристик - терминология в рамках изучения диванной литературы: меджаз, тешбих, тешхис, истиаре, кинае, тельмих, тем-силь, мубаляга, тезат; два аспекта связаны с литературными способностями хронистов -авторская самопрезентация и авторское обращение к читателям.
Ключевые слова: хроника, Крымское ханство, беян, тасвир, средства выразительности, автор.
Abduzhemilev R.R.
THE ARTISTIC EXPRESSION IN THE CHRONICLES OF THE CRIMEAN KHANATE
Summary. in the article the theme for consideration is artistic embodiment in the Chronicles of the Crimean Khanate. The author points out the place of the literary images in the context of Medieval Crimean Tatar literature. The priority should be given to the understanding of the term «beyan» («narration»), since in the view of the Crimean Tatar literature study and text interpretation stands the specificity of narration in Crimean Khanate's prose literature. The Chronicles of the Crimean Khanate are considered as the pieces of the Divan Literature or Court Literature. Therefore the Crimean writings of the period from XVI-th to XVIII-th century have all distinctive features common for the Ottoman and other Oriental Literatures. One of the aspects of these features is the terminology used in the study of the Divan Literature: mejaz, teshbikh, teshkhis, isti-
are, kinaye, telmih, temsil, mubalyaga, tezat. Two aspects connected by the Chroniclers literary skills are the author's self-representation and the author's address to the readers.
Key words: Chronicle, Crimean Khanate, beyan, tasvir, expressive means, author.
Меселенинъ къоюлмасы. Ханлыкъ заманында язылгъан тарихий несирни беддийлик тарафындан шекиллендирген васта - тасвир. Тасвир эдебий эсерлерде вакъиалар ве бар-лыкъларнынъ анълатувында вазгечильмез бир ёлдыр. Тасвирлерни ерли-ерине ве кениш къуллангъан муэллифлер уста сайыла. Бунынъ иле эсерлерге джанлылыкъ бериле, метин-лерге окъуйыджыларнынъ мерагъы арта. Шаркъ халкъларнынъ эдебиятларында киби, къы-рымтатар мюверрихлеринъ эсерлеринде де тасвир терен мананы ифаде эте. Тасвир объект-нинъ озюне махсус олгъан ве башкъаларына ошамагъан хусусиетлерни косьтермек, айры васыфларны белли этмектир.
Эдебиятнынъ талили. Макъалемизде назарымыз бир сыра белли эсерлернинъ бедиий севиесине ташланыладжакъ: «Тарих-и Сахиб Герай хан [1] (муэллиф - Реммаль Ходжа); «Теварих-и Дешт-и Къыпчакъ» [2] (муэл. - Абдуллах ибн Ридван), «Тарих-и Ислям Герай Хан» [3] (муэл. - Мехмед Сенайи), «Тарих-и Мехмед Герай Хан» [4] (муэл. - Дервиш Мехмед бин Мубарек Герай). Классик эдебиятлары, хусусан фарс ве араб эдебиятлары-нынъ назариеси, бедиийлик меселенинъ огренювинде бир къылавуз киби хызмет эте биле
[5; 6].
Макъаленинъ макъсады - ханлыкъ деври къырымтатар эдебиятынынъ тарихий несир категорияына аит эсерлерде бедиийлик акъкъында малюмат бермектир.
Эсас мундеридже. Эдебий сёз назариеси («ильм-уль беян») баягъы эмиет алгъан саа-дыр, чюнки меджаз ве башкъа тасвирий васталарнынъ къулланылмасыны къаплап ала [5, c. 3]. Беян «сёйлемек, икяе этмек, анълатмакъ» маналарына келе ве къадимден берли техник ма-насында ишлетилип, арап, фарс ве тюркий эдебиятларда белягъат (риторика) ильми иле багълыдыр. Гузель ве натыкълы ифаделерге коре, муэллифнинъ усталыгъына къыймет ке-силе. Беян эдебият назариенинъ эсас анъалмларындандыр. Ильм-уль беяннынъ илькинги макъсады бир сыра шекиль ве ифаделер арасындан энъ гузель, уйгъун сойларны сайлама-сындадыр. Ильм уль-беяннынъ къысымларындан бири - ильм-и бедии я да бедиият. Лязим олгъан алгъа уйгъун бир келямнынъ лафыз ве мана тарафындан даа да гузеллештирильме-сининъ къаиделеринден анълата. Бу къаиделернинъ башкъа бир ады эдебий санатлардыр.
Орта асырлар къырымтатар эдебиятында инкишаф эткен беян санатынынъ ашкяр ми-саллери - бугуньде метинлери чешит ёллар иле сакъланып къалгъан ве мевджут олгъан та-рих/ теварихлердир. Тарих муэллифлернинъ макъсады - муим вакъиаларны беян этмек. Сюжетни шекиллендирген шей беяндыр. Тарихлерде чокъ микъдарда эдебий санатлар ко-рюльмектедир. Айрыджа, «беян», «накъль» (анълатмакъ, икяе этмек), «зикр» (анъмакъ), «такърир» (эйи ифаде этмек, бильдирмек), «васыф» (тариф этмек, сыфатыны анълатмакъ) келимелери эсерлернинъ мухтевасында къулланылгъандыр. Дженклерни анълаткъанда Мехмед Герай шойле язгъан: «..inhizam-i ekber vuqu' bulmu§dur ki, vasfina lisanimiz varmaz. in§a'Allahu Te'ala a§agida mahalli ile ale'l-ihtisar zikr и beyan olunur...» [4, c. 73] - «...буюк бир уруш олгъандыр, васфына тилимиз бармаз. Иншаллаh ашагъыда сырасы иле къыскъадан анъылыр ве беян олуныр...». Даа бир мисаль «Тарих-и Ислям Герай»дан диван ве зияфетлернинъ косьтерильмесинде: «...Bir meclis-i iy§ u i§ret ve bir divan-i saadet quruldi ki, vasfinda zeban-i natiqa lal u hayran idi...» [3, c. 196] - «...бир зияфет меджлиси ве диван-и саадет къурулды ки, васфында натыкънынъ тили тутула ве айранлыкъ ола...».
Базы эсерлердеки бабларнынъ серлевалары «беян», «зикр», «хикяет» сёзлеринден иба-реттир. Меселя, Кефели Ибрахимнинъ «Теварих-и татар хан ве Дагъыстан ве Москов ве Дешт-и Къыпчакъ улькелерининъдир» [7] деген эсери мевзуларны айырмакъ себеби иле «дер беян» сёзлеринден башлагъан къысымларгъа болюнгендир: «Der beyan-i Devlet-i Tatar-i Garbi», «Der beyan-i Vilayet-i Uqraniyye», «Der beyan-i Han-i Qirim ve Quban Tatari ve Taife-i Nogay» ве башкъалары. Айны беян манасыны анълаткъан башкъа бир сёз - «хикяет». Хусусан, «Тарих-и Мехмед Герай» да базы эсер бабларны адландырдрмакъ ичюн бу келиме къулланылгъан [4]: «Hikayet-i Haci Geray Han ibn-i Qirim Geray Sultan», «Hikayet-i el-Hac Selim Geray Han bin Bahadir Geray Han» ве иляхре. Серлеваларны изхар эткен даа
бир унсур - «вакь^» («вакъиа») келимеси: «Vaq'a-i asr-i Sultan Ahmed bin ibrahim Han» [4].
Мюверриxлер (тарик муэллифлери) озюнинъ барлыгъыны бильдирмек ичюн окъуйы-дыжларгъа xитап эте эдилер. Шу джиэттен эсерлерге «джанлылыкъ» берильгендир. Вакъиаларны анълаткъан инсан (вакъаинювис) санки окъуйджы иле субет кечире, яни муэллиф «перде» артында къалмайып, озюни таныта. Саxиб Герай, Ислям Герай xан ве Дешт-и Къыпчакъ акъкъында тариxлерини бирлештирген усул литотадыр (эксильтюв, азлаштырув), о учюнджи шаxыстан айтыла: «...bu faqir-i na-tüvan el-muhtac il-allahi'l-meliki'l-mennan 'Abdullah ibn Ridvan...» [2, c. 20] - «...бу факъыр, къудретсиз (чаресиз), мyxтадж ве Aллаhнынъ иxсаны ве ниметлеринде му^тадж Aбдyллаh ибн Ридван.»; «...bu faqir-i füru-maye vü hakir-i zaifu'd-diraye, ya'ni bende-i dirine El-Hac Mehmed...» [3, c. 172] -«.бу факъыр ве сою алчакъ, итибарсыз ве зайыф зекялы, яни эскиден къуллукъ эткен Эль-Хадж Меxмед...»; «... bufaqir ve miskin...» [1, c. 10S] - «...бу факъыр ве заваллы...».
Бакъылгъан тевариxлерде бедиийликни шекиллендирген тасвирий васталарны, яни эдебий санат yнсyрларsны айырып анълатайыкъ.
Меджаз - сёзлернинъ керчек анълайышлары тышында къулланма санатыдыр. Aнъла-тувны даа тесирли этмек ве сёзге джанлылыкъ бермек макъсады иле япылыр. Меджаз, сёзге гузеллик, кучь, джан, зерафет, теренлик ве кенишлик бермек ичюн къулланылыр [8]. Тева-риxлерден мисаллер: Меxмед Сенайиде xаннынъ белягъат (гузель сёйлеме) усталыгъыны костьтерген меджаз - «.nice kelimat-i dürer-bar u nesayih-i bi-§ümar ile üzerine dürr u gevherler nisar itdikden soñra...» [3, c. 197] - «...нидже инджи ягъдыргъан келимелер ве эс-апсыз насиxатлар иле узерине инджи ве джевxерлер сачкъанындан сонъра.»; кене де мез-кюр муэллифте xаннынъ къалгъасына берильген вазифелери акъкъындаки парча - «.. .inan-i ihtiyari yed-i pür-cuduna teslim...» [3, c. 197] - «.. .идаре этме иxтиярыны къавий ве джумерт къолларына теслим тип.»; «....on be§ gün içinde 'asker Çerkes taglariñ elekden eler gibi etdiler...» [1, c. 80] - «...он беш кунь ичинде аскерлер Черкес дагъларны элекден киби кечи-рип тешкердилер...».
Тешхис (кишилештирме) - джансыз барлыкъларны, я да айванларны кишилер киби даврандырма, джанландырма, оларгъа дуйгъу ве арекет киби xасиетлер берюв санатыдыр [9]. Тешxис мисаллери: «...Güne§ Qaf qullesinden ba§ götürdi...» [1, c. 76] - «...Кунеш Къаф къуллесинден баш котерди...»; «.gece oldi. Alem siyâh libasa bürindi...»» [1, c. 77] -«... гедже олды, алем къара либас кийди».
Тешбих (бенъзетме) - араларында тюрлю ёнелишлериден бенъзерлик багъы олгъан эки шейден, бенъзерлик бакъышындан кучьсюз алда олгъанны даа устюн олгъангъа бенъзет-мектир [9]. Дёрт маддеси бардыр: 1) мюшеббеxюн-бин (бенъзетильген) - озюне бенъзе-тильген, бири-бирине бенъзетильген несне я да анъламлардан xyсyсиетлерине коре даа кучьлю, даа устюн олгъан; 2) мюшеббеx (бенъзеген) - бири-бирине ошагъан несне я да анъламлардан даа кучьсюз, ашагъы олгъан; 3) веджx-и шебеxс (бенъзетме ёнелиши) - би-ри-бирине бенъзетильген несне ве анъламлар арасындаки умумий xyсyсиет; 4) эдат-ы тешбиx - несне ве анъламлар арасында ошама нисбетини къургъан ярдымджы сёз.
Тешбиxлернинъ мисаллери: «...merd-i meydan pehlivan-i cihan...» [1, c. 46] - «...дженк мейданынынъ мерди ве джиxаннынъ батыры...»; «asakir-i derya-misal» [3, с. 207] - «...дерья киби аскерлер...»; «...Belgrad-i behi§t-abad...» [4, c. 17] («...дженнетдайын абадан Белград.»); «.Han dahi le§keriñ ardinca çoban qoyunuñ sürer gibi, aheste-aheste gelüb Or'a yetdiler...» [1, c. 95] - «...Хан исе аскерлернинъ артында, чобан къойларыны сюрер киби, яваштан келип Оргъа еттилер.»; «..Andan Han, dünyádan ümidi qat edüb, ehl-ü evlâdina hasret gitdügine ah edüb, g0zleriniñ yaçini irmaq gibi aqdurdi.» [1, c. 140]; «.Qat ender qat qonaq yerine varinca, yigirmi otuz qat tatar dizilmiç qarinca gibi qaynar.» [1, c. 29] - «...къат-къат къонакъ ерине баргъандже, йигирми-отуз къат татар тизильген, къарынджа киби къай-нар...»; «.Dilâveran-i Tatar-i aduvv-gûzâr bad-var esip gitdiler.» [4, c. 60] - «...душман артындан къувалагъан джесюр татарлар ельдайын эсип кеттилер...»; «...asakir-i derya-misal...»» [3, c. 187] - «.дерья киби аскерлер..»; «.ol cennet-abad bilâd.» [2, с. 22] - «.о дженнет киби шеэр..»; «.ol diyar-i celilü'l-i'tibar. » [2, c. 23] - «.итибаргъа ляйыкъ улу дияр.»; «.asker-i saba-reftar»» [2, c. 25] - «ельдайын чабукъ ве xафиф кеткен аскерлер.»;
«...asker-i cur'et-^i'ar-i Tatar du§man-§ikar...» [4, c. 33] («джесюр аскерлер, душман авджы-лары»); «...darul-maqarrlari olan Bag9esaray...» [4] - «.. .къараргях ери олгъан Багъчаса-рай.»; «...Merci'-i maqam-i aliyyeleri olan Bag9esaray-i dil-ara..» [4, с. 16] - «...юксек ве сыгъыналаджакъ макъам, гонъюль сюслеген Багъчасарай...».
Истиаре - араларында бенъзерлик алякъасы олгъан эки сёз вея ифадеден бирини диге-рининъ ерине къулланма санатыдыр; яни сёз озь анъламы тышында къулланаракъ, башкъа бир шейни ифаде этер ве меджазий манасында къулланылыр: везирни анъгъанда «mu§ir» (бильдирген, ишар эткен), «nizamu'l-mulk» («мюлькке низам берген») денильген; батырлар -«§ir» (арслан), хан ве султанлар - «humayun» (хумаюн, бахт кетириджи), «alem-penah» («алемнинъ сыгъынагъы»).
Кинае (аллегория) - бир сёзню айны заманда эм керчек, эм де меджазий анъламы иле къулланма санатыдыр: аскерлернинъ джесарини ве котеринки рухуны ифаде эткен мисаль -«.nice-nice sava§a girmi§ du§mana gogus germi§ yigirmi bin er Qirim 'askerinin on bolukde bir bolugu olur...» [1, c. 73] - «.. .нидже-нидже дженкке кирген, душмангъа кокрек керген йигирми бинъ эр Къырым аскерининъ он болюгинде бир болюги олур...».
Мубалягъа (къабартма, гипербола) - бир сёзнинъ тесири кучьлендирмек макъсады иле бир шейни я олмайджакъ бир шекильде анълатмакъ, я да олгъанындан пек чокъ вея пек аз косьтермектир. Мубалягъанынъ макъсады - окъуйджыгъа тесир этмек, эеджанлы тарзда онынъ акълында теэссурат къалдырмакътыр. «Тарих-и Сахиб Герай хан»дан къырымтатар аскерленинъ микъдарыны зиядеси иле косьтерген орьнек: «..Han Hazretleri Or'a yetmi§lerdir. Ol gun le§ker atlanup U9 gunde Or'a yetdiler. Yer ve gok goturmez 'asker cem' oldi...» («.Хан хазретлери Оргъа еткенлердир. О куню аскерлер атланып, учь кунь де Оргъа. Ер ве кок ко-термез аскер топланды...») [1, c. 61].
Тельмих (хатырлатма) - сёз арасында эр кеске билинген кечмиштеки бир вакъиагъа, намлы бир кишиге, бир инанчкъа, я да яйгъын бир ата сёзюне ишарет этмек, оны анъмакътыр; тельмих этильген шей узун анълатылмаз, бир-эки сёз иле айтылыр [9]. Чокъусы алларда, «мефхум» (мана, ифаде) сёзю иле къулланылгъан. «Тарих-и Мехмед Ге-рай»дан: «Yaygaradan qurd olmez» [4, c. 47] («Яяйгъарадан къашкъыр ольмез»); «Lisanu'l-halq aqlamu'l-Haqq» [4, c. 36] («Халкънынъ тили, Хакънынъ къалемлеридир»); «El-abdu yudebbiru va'llahu yuqaddiru» [4, c. 123] («Къул тедбир алыр, Аллаh такъдир этер); Къуран-дан ает-и керимелер - «inallahe basirun bi'l-ibad» [4, c. 24] («Шубесиз, Аллаh къулларыны чокъ эйи коредир», эль-Муминин, 40/44). Манзур эсерлерде кечмиштеки шанлы инсанлар-ныънъ адлары анъылгъандыр. Оларнынъ арасында - пейгъамберлер, ханлар, тарихий шахыслар, класик эсерлернинъ къараманлары. Герайларнынъ шеджереси догърудан дюнья тарихында мешур олгъан Дженгиз Хан иле багъына ишарет эткен парчалар сыкъ-сыкъ расткеле. Реммаль Ходжанынъ эсеринден орьнеклер: «.Kefe halqi bu askerin tertibin gorub, Han Hazretlerine du'alar edub dediler ki, ta Qengiz Handan beru bu vechle 'ayin ve ziynet ve tertib sahibi padi§ah gelmi§ degildir dediler.» [1, c. 74]; «.Ve yaninda §unin gibi dilaverler vardir ki, biri Rustem-i destandir...» [1, c. 46] - «..ве янында шунынъ киби диляверлер бардыр ки, бириси дестандаки Рустемге бенъзер.».
Темсиль (аналогия, символ) - бир шейнинъ айнысыны, бенъзерини япма; мисаль ке-тирме: «.Or qal'asi cezire-i Qirimin seddu'l-babidur...» [4, c. 24] - «..Ор къалеси Къырым адасынынъ кириш къапусыдыра.»; «.Bizim vilayetimiz serhadd-i islamdur...» [4, c. 43] -«..Бизим виляетимиз Ислямнынъ сынъыр мемлекетидир.».
Тезат (антитеза) - эки анъламнынъ бири-бирине къаршылыгъы, зыддиети: «.Hazret-i padi§ah-i du§man-suz u dost-nuvaz.» [3] («.хазрет падишах, душманларнынъ гъазабы ве достларнынъ имаеджиси»).
Адет узьре, тарих муэллифлери Османлы девлетинде тасиль корьген ве улема та-бакъасына аит ол^ан мюневверлердир. Бу себептен мюверрихлер язувда бая^ы бир теджрибеге малик олгъан сонъ, эсерлернинъ шекилленмесинде кямиллик иле сёз уста-лыгъыны къулландылар. Ислям Герай ханнынъ тарихыны мевзу алгъан эль-хадж Мехмед Сенайи хан диваннынъ мюншилериден эди. Мюнши ресмий кягъытларнынъ язувы ве азы-рланмасы иле огърашкъан хызметчидир. Къайсуни-заде Нидаи Сахиб Герайнынъ сарайын-
да мюнеджимлик (астрология) эткен ве муаллимлик сыфатында Реммаль Ходжа деп та-нылгъан. Шу джумледен, онынъ тыббиет ильмине багълы эсерлери де белли. Муэллифле-нинъ джумлесини бирлештирген нокъта - оларнынъ диний бильгилерге саип омасындадыр. Эсерлернинъ мундериджеси ве къурулышындан бу ачыкъ корюнмектедир.
Эсерленинъ эдебий кучюни арттыргъан васталардан хитап ве насихатны да къайд этмек мумкюн. Реммаль Ходжа озь тарихнынъ мукъаддеме къысмында, тарихы не макъсат иле язылгъаныны илям этип, окъуйыджыларгъы шойле бир хитап эте: «...Bu sözlerden nice dürlü nasihat ahz edüb, cane qudret ve gönle hikmet hasil olub faidemend olasin. Zira her nefsin gidasi bilmek iledir. Bu hikayeti dinlemekle iki dürlü faide hasil olur. Biri bidur kim, söz olunur, anlari bilüb nice faideler olur. Ve biri dahi budur kim, bu kitabdan oquyub ol padi§ah-i 'adilin ruh-i revanina hayir du'a etsen, nice dürlü sevablar hasil olur...» / «.Бу сёзлерден баягъы тюрлю насит къабул этип, джанынъда къудрет ве гонълюнде икмет асыл олып, файда къазанырсынъ. Зира, эр нефиснинъ гъыдасы бильмектедир. Бу икяени динълемектен эки тюрлю файда асыл олур. Бири будыр ки, сёз олуныр, оларны билип нидже файдалар олур. Ве бири даа будыр ки, бу китапны окъуп, о адалетли падишахнынъ чыкъкъан рухуна хайыр дуа этсенъ, нидже тюрлю саваплар асыл олур.» [1, с. 19].
Къырым ханлыгъы заманына аит тарихий эсерлер юксек бедиий услюпте язылгъан эдилер. Бунынъ себеби - муэллифлернинъ башкъа мусульман вея тюркий халкълары эдебиятлары иле таныш олмасыдыр. Хусусан, къырым эдебиятына Османлы эдебиятнынъ тесири пек буюктир. Османлы эдебиятында кениш къулланылгъан усуллар ве базы мо-тивлер Къырым ханлыгъы эдебиятында расткеле. Медресе тасилини корьген ве сарай чеврелериде топлангъан инсанлар эдебиятны махсус бир санат алына кетирдилер. Эсерлер тарих олгъаны себебинден кечмиш заманда олгъан вакъиалар арды-сыралыкънен беян этиле. Базы вакъытлары муэллифлер бир мевзудан башкъа бир мевзугъа кечип, сонъ кене де эвельде беян этильген шейлерге къайталар, эм де окъуйыджыларгъа буны бильдирелер: «.imdi gerü biz sözümize gelelüm.» [1, c. 102] - «.Энди кери биз сёзюмизге къай-тайыкъ...».
Нетидже. Орта асырлар къырымтатар эдебиятына кирген эсерлернинъ бедиийлик се-виеси эдебиятшынаслар ичюн гъает муим бир меселедир. Тарихий мевзуларны бедиий чер-чивелер ичинде шекиллендирген мюверрихлер асырларнен окъуныладжакъ сёз санатнынъ ядикярлыкъларны яраттылар. Бедиийликнинъ темелинде олгъан шей сёз санатында ер ал-гъан тасвирдир. Эсерлернинъ беян къурулышы муэллифлерге аит олгъан сёз усталыгъы-нынъ косьтергичидир. Фаркълы усуллар, тюрлю-тюрлю янашувлар тарихий эсерлерни эстетика тарафындан зияде зенгинлештирелер.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Tarih-i Sahib Giray Han (Histoire de Sahib Giray, Khan de Crimee de 1532 a 1551) / Dr. Ö. Gökbilgin. -Ankara: Baylan Matbaasi, 1973. - 313 s.
2. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kip?ak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De§t-i Kip?ak / Erdogru, M. Akif (ed.), Uysal, Selfuk (ed.). - Izmir: Ege Üniversitesi, 2012. -80 s.
3. Туранли Ф.Г. Л^описш твори М. Сена'1 та Г. Султана як юторичш джерела / Ф.Г. Туранли. - К., 2000. - 311 с.
4. Demir U. Tarih-i Mehmed Giray (Degerlendirme - £eviri metin). Yüksek Lisans Tezi / U. Demir. -Istanbul: Marmara Üniversitesi, 2006. - 163 s.
5. Seyyed-Gohrab A. Metaphor and Imagery in Persian Poetry / A. Seyyed-Gohrab. - Leiden-Boston: Brill, 2012.
6. Encyclopedia of Arabic Literature: Volume 2. L - Z / edited by Julie Scott Meisami & Paul Starkey. -London & New York: Routledge, 1998. - 857 p.
7. Kefeli Ibrahim Efendi, Tevarih-i Tatar Han ve Dagistan ve Moskov ve De§t-i Kip?ak Ülkelerinindir (Tatar Hani, Dagistan, Moskof ve Kip?ak Ovasi Ülkelerinin Tarihleridir) / ed. Ismail Otar. - Eski§ehir, 2005. - 184 s.
8. Edebi sanatlar (Divan Edebiyati) [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.turkcebilgi. com/edebi sanatlar.
9. Türk edebiyatinda dönemler [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.dilimiz.com/ edebiyat/turk_edebiyati.htm.
