8ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
TEXNIK SERVIS XIZMATI VA TA'MIR MINTAQASINING TEXNOLOGIK
YECHIMI
Ushbu maqolada ishlab chiqilgan tavsiyalar asosan tashish davrida tashish samaradorligini, harakat jarayonini ta'minlashdagi faoliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit so'zlar: avtomobil, harakat, xizmat ko'rsatish, tashish, samaradorlik.
This paper provides designing methodical recommendations and using there results to improve traffic safety in transport.
Keywords: car, traffic safety, traffic, traffic signs, dangerous site
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so'ng iqtisodiy islohotlar hayotga izchil joriy etila boshladi. Chunonchi, avtomobil ishlab chiqarish sanoati yo'lga qo'yildi, yo'l qurilishi sohasi jadallashtirildi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Bu borada shaxsan Respublika Prezidenti va shu soha mutaxassislari jonbozlik ko'rsatmoqdalar. Buning dalili etib shu kungacha ishlab chiqilgan hukumat qarorlarini, chop etilgan kitob va ilmiy maqolalarni aytish mumkin. Avtotransport tarmog'i korxonalarida avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish (TXK) va joriy ta'mirlash (JT) texnologik jarayonini takomillashtirish va avtomobillarning foydalanishga tayyor holda ushlab turish uchun bajarilishi zarur bo'lgan ishlarni, ya'ni korxonaning ishlab chiqarish texnik bazasini takomillashtirish (yangi loyiha, kengaytirish, qayta qurish va qayta texnologik jihozlash) ning zamonaviy yo'llarini, hamda yuk va yo'lovchi tashuvchi, sayyohlarga xizmat
Oqbuta Adilov
Jizzax politexnika instituti professori
Ozod Shokirov
Toshkent davlat transport universiteti doktaranti
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
ko'rsatuvchi hamda har xil avtomobillarga ega avtoekspluatatsion
March, 2023
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
korxonalarning bajarayotgan ishlarini bozor iqtisodiyotidan kelib chiqqan holda qayta ko'rib chiqish eng dolzarb hisoblanadi [3].
Muammo: xozirgi kunda korxonalarda ishlab chiqarish binolari bilan jihozlanish darajasi pastligi sabab xizmat ko'rsatish texnologik jarayonlarini amalga oshirishda muammolar yuzaga kelmoqda, shu sabab ularni texnlogik yechimini olish maqsadida ushbu ilmiy tadqiqot ishi bajarildi.
Mavjud ATK ni qayta qurish yoki kengaytirishni amalga oshirish bino va inshootlar bilan to'ldirilgan, mavjud qurilish konstruksiyalariga bog'lanish zaruriyati bo'lgan, keraksiz to'siqlarni oldirib tashlash, yangi binolarni barpo etish, yangi oraliqlarni ochish, tarmoq va kommunikatsiyalarni qaytadan o'tkazish kerak bo'lgan hududda muhandis-qurilish ishlarining murakkabligi bilan bog'liqdir.
Yuqorida keltirilgan takomillashtirish usullarini amalga oshirishdan avval har bir korxona bo'yicha texnologik hisoblash ishlarini amalga oshirish zarur. Hisoblashni bajarishdan maqsad avtotransport korxona(ATK)lari, avtoservis stansiya(ASS)lari yoki servis markaz(SM)larining TXK va JT mintaqalari hamda ustaxonalari, omborxonalari, avtomobillarni saqlash joylarining rejaviy yechimlarini bajarish uchun zaruriy ko'rsatkichlarni aniqlash hamda mintaqa, ustaxona, omborxona va saqlash joylari uchun zamonaviy va zaruriy jihozlarni tanlashdan iborat.
Muammo yechimi: Albatta, Avtotranasport korxonasi (ma'suliyati cheklangan jamiyat)ning alohida qismlarini ishlab chiqarish mintaqalarini, ustaxonalarni, omborxonalarni loyixalashda mavjud korxonaning ekspluatatsion ko'rsatkichlaridan dastlabki ma'lumot sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunda, harakat tarkibi turlari, yillik bosib o'tadigan masofasi - Ly, yillik mehnat hajmi - Ty va boshqa ko'rsatkichlardir. Agar korxonaning loyixalash jarayonida ushbu ma'lumotlar yetarli bo'lmasa u holda loyixalash tizimida Nizom tartibi bo'yicha amalga oshiriladi
Loyihalash jarayonini amalga oshirishda quyidagi masofalar yechimi bajarilishi talab etiladi:
- mintaqa nomi bilan va undagi bajarilishi lozim bo'lgan ishlarning f tasnifi;
- ish rejimiming yil davomida ishlaydigan ish kunlar soni, almashinuvchilar
soni;
- mintaqa bo'yicha dastur va mehnat hajmi;
- mavjud ishchilar soni va ularning smenalar bo'yicha taqsimoti;
- X.K mintaqasidagi postlar soni;
- asosiy yordamchi jixozlarni ilmiy tahlili jihatidan
[3].
mehnatni tashkil etish bo'yicha tanlash;
March, 2023
- mintaqaning mo'ljaliy maydon hisobi ;
-mintaqaning binosi joylashuvi bo'yicha texnologik rejimi.
Keltirilgan tasnif xulosasini loyixalash, qabul qilishda texnik - iqtisodiy ko'rsatkichlariga asoslangan holda bajariladi [4].
Mintaqa nomi - xizmat ko'rsatish yoki ta'mir, ishlab chiqarish metodi va turiga qarab tanlanadi. Misol uchun KXK (tozalash, yuvish va yuvish ishlari), 1-TS, 2-TS yoki JT mintaqalari (rostlash, qotirish moylash va kichik hajmdagi ta'mir ishlari) bajariladigan ish turlariga qarab ekologik me'zon yuzalari hamda texnologik jihozlanishiga qarab tanlanadi. Shu o'rinda xizmat ishchilarini bajarish uchun dastlab diagnostik taxlil talab etilishi nazorat olinishi talab etiladi. Shu maqsadda XK mintaqasi bilan uzviy bog'liq ishlayotgan diagnostika post (harakat harakatlanishga ta'sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qiluvchi va konstruktiv qismlarining barcha elementlari bo'yicha nuqsonlarni aniqlovchi)ini texnologik jihozlangan holda hisobiy yechimlari tavsiya etiladi.
Mintaqaning ish rejimi avtomobillarning liniyadagi ish rejimiga bog'liq holda ishlaydi. Shuningdek korxonaning funksional vazifasi (yo'lovchi, yuk va maxsus)ga qarab ish rejimi aniqlanadi hamda shunga mos ishchi texnik xodimlar ish vaqti ham belgilanadi [5].
Ushbu xolatga asosan mintaqadagi smenalar bo'yicha ish texnik tayyorgarlik koeffitsiyenti hisobiga mos holda qabul qilinadi. KX va 1-TS uchun smenalar oraliq vaqtiga mos qabul qilinsa, 2-TS va JT ushbu mintaqaning ish rejimi esa o'z o'rnida Ksm yoki K2, KjT bo'yicha tanlab olinadi. Shu nuqtai nazardan aniq ish rejimiga ega bolgan korxonalar uchun texnologik hisob yechimini bajarish talab etiladi. Xizmat ko'rsatish mintaqasi - mehnat hajmi va dastur korxonadagi ekspluatatsion ko'rsatkichi asosida hisoblanadi. Agar ma'lumotlar yetarli bo'lmasa Nizomga ko'ra mos tanlab olinadi:
N ^ii. Mтх= n >
UMR
bunda : £NTX - xizmat turlarini aniqlash soni bo'yicha yillik dastur; DMR -mintaqaning yillik ish kunlar soni.
O'z o'rnida manbalardan ma'lumki KX, 1-TXK va 2-TX mintaqalarida mehnat hajmi turlariga mos amalga oshiriladi. Bunda mehnat hajmi b ulushi hisobiga quyidagicha hisoblanadi
_ TJt x b .
ljTn~4öö~'LS;
Mintaqa ish rejimiga asosan smenalar bo'yicha mavjud ishlar soni taqsimotiga bog'liq hisoblanadi. Shuningdek,
March, 2023
473
mintaqaning yillik mehnat hajmiga bog'liq holda hamma shtatdagi ishchilar soni -Psht, shtatdagi ishchilar sonini hisobga olish koeffitsiyenti - Ksht, miqdori hisoblanadi. Asosan, JT mintaqasi uchun shtatdagi ishlar sonini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Shu maqsadda olib borilgan eksperiment tadqiqotda "Sangzor Trans" MCHJ da TS va JT mintaqasidagi texnologik jarayon bajarilishidagi shtatdagi ishchilar sonini mintaqadagi yillik mehnat hajmi T 2 = 8200 mintaqaning yillik ish kuni Dmy = 253 kun. Smena davomiyligi a = 8 soat bo'lgan holda shtatdagi ishchilar soni quyidagicha aniqlanadi:
_ T2 8200 . _ , , . , .
P,h = — = -= 4,2-4 kishi
sn Fsh 1942
Shu o'rinda ishchilar sonini mavjud ishchilar soni :
T2 8200 Psh = Ti— = 7ГГ77Т = 3,9 « 4 kishi sh Fsh 2096 '
Shu o'rinda ishchilar sonini hisobga olish koeffitsiyenti K sht= 0,93 miqdori bo'yicha hisoblasak :
Pm = PSh X Ksht = 4 x 0,93 = 3,72 « 4 kishi
Xizmat ko'rsatish tizmida 4 kishi dan iborat bo'lgan ishchi texnik hajmlarining texnologik jarayonni amalga oshirishi ishning sifatli bajarilishini taminlanadi [6].
Shunigdek, Joriy tamir mintaqasidagi texnologik jarayon hisobini amalga oshirish orqali ekspluatatsion ko'rsatkichlarni baholash mumkin.bunda Tj t =25200 i.s, postdagi ishning ulushi b = 34%, mintaqaning yillik ish kuni D jt = 305 kun bo'lgan bo'yicha baholasak:
V
TffXb 2^200x34
Tit = — 8568 i.s
j1 100 100
Shtatdagi ishchilar soni :
Рчь. - ^^ = 4,4-4 kishi
sn 1942
Mavjud ishchilar soni :
p , = ^^ = 5,5 « 5 kishi
sn 2096
Shu o'rinda TX oqim liniya bo'lganligi sabab postlar sonini hisoblash talab etiladi.
Dastlab ishlab chiqarish ritmini belgilangan ish rejimiga mos baholash talab etiladi:
_ FexCx60 . , . _ TS7nxCx60
R = - : m in, yoki R = -„— : m in
ZNtx У Swfx
bu yerda: Fe - bir smena bo'yicha mintaqaning yillik vaqt
fondi,
March, 2023
474
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
C - smenalar soni,
Tsm - smena davomiyligi, soat,
Y Atx, YNtx - mintaqaning yillik va kunlik dasturi.
Shu o'rinda mintaqaning o'rtacha vaqt davomiyligini baholashda postning takti
yoki avtomobillarning almashish oraliq vaqtini ham hisobga olish talab etiladi:
txkx60
rn =
x tn; min
bu yerda: t xk - bitta xizmat ko'rsatish mehnat hajmi, i.s ; Pn - o'rtacha ishchilar soni ;
tn - avtomobillarning almashishdagi vaqt (0,5 dan 1,5 min ) Shuningdek, mintaqada minimal postlar sonini hisoblashda ishchilar sonini e'tiborga olish talab etiladi. Ushbu hisobiy jarayon uchun xizmat ko'rsatish va ta'mirdagi bitta postda ishlaydigan o'rtacha ishchilar soni quyidagi jadvalda qayd etilgan.
1-jadval.
TXK va T mintaqadagi bitta postdagi o'rtacha ishchilar soni.
Avtomobillarga xizmat ko'rsatish o'rtacha ishchilar
Xizmat va ta'mir usullari yoki turlari soni
Yuk Avtopoyezd Yengil Avtobus
KX 1-2 1 1 2-4 1-3 1-2 1 3-5 2-3 1 1 3-4 3-6 1-2 1 4-5
tozalash,artish
mex. yuvish mexanizatsiyalashgan yuvish 1- TX 2- TX
2-4 3-5 3-4 4-5
JT nizom ma'lumotiga asosan eksperiment tadqiqoti bo'yicha 1-2 1-1,2 1-2 1,2-1,4 1-2 1,2-1,5 1-2 1,2-1,4
Olib borilgan eksperiment tadqiqot natijalarinig me'yor ko'rsatkichlariga mos kelishi va hisobiy natijlarning monanadligi mavjud. Korxonaning ekspuatatsiya ko'rsatkichlariga bog'liqdir [7].
Mintaqadagi postlar soni takt uzunligining ishlab chiqarish ritmiga nisbati bo'yicha quyidagicha aniqlanadi:
'71
nTX- £
Eksperiment tadqiq hisobi uchun smenlar davomiyligi Tsm = 8 soat: smenalar soni C = 1; kunlik dasturAV^ = 20; yillik mehnat hajmi T± = 7470 i.s ; ishchilar soni Pt = 2 kishi ; solishtirma mehnat hajmi t± = 2,5 i.s ; avtomobillarning almashinish vaqti tn = 0,5 min.
bo'lganda mintaqa ritmi :
March, 2023
475
Tsm x C x 60 8 x 1 x 60
R = -„-= -—-= 24 min;
N? 20
Post takti:
tiX60 2,5X60 - - -
rn =--1~tn=--1- 0,5 = 75,5 min ;
Pn 2
Oqim liniya potlar soni :
_ r _ 7^5 _ g i ~ 3 ta post
1 R 24 r
Shu o'rinda MCHJ TX mintaqasida haqiqatdan ham 3ta postga mo'ljallangan oqim liniya mavjudligiga 77=3 hisobiy natijamiz monand kelganligiga asoslanaadi.
MCHJ JT mintaqasini texnologik hisobi o'z o'rnida ekspluatatsion ko'rsatkichlari me'yor ko'rsatkichlariga mos olinishi maqsadga muvofiqdir.
Shu maqsadda JT postlar soni quyidagicha hisoblanadi :
_ TjT X b X Ysm x Kn UjT ~ FaxJ x Pnxr\x 100'
bu yerda : TJT - JT yilllik mehnat hajmi, i.s ;
b - JT bo'yicha ish ulushi, % ;
Kn - avtomobillarning ta'mirga kirishidagi notekisligini hisobga olish koeffitsiyenti (Kn = 1 , 2 1 , 5 );
Fa- mintaqaning yillik vaqt foizi (Fa = 2 096) soat;
J - smenalar soni; Pn- postdagi o'rtacha ishchilar soni vaqtida;
i] - postdagi ish vaqtida foydalanish koeffitsiyenti ( r\ — 0 , 8 — 0 , 9 );
ysm - ish hajmi ko'rsatkichi (ysm <1 ).
MCHJning JT mintaqasi xususiyatidan kelib chiqib tamirning yillik mehnat hajmi Tjt =47300 i.s, birinchi smenada asosan 75 % umumiy ish hajmi bajarilishini e'tiborga olib ysm=0,75 ga teng deb olindi. Smenalar soni m=2, postdagi ishlarning foizi b 1 = 45, Ka = 1,2 koeffitsiyenti miqdori ish vaqt foizi Fn =2096 s, postdagi o'rtacha ishchilar soni P0- rt=l,5 kishi, ]=0,8 - ish vaqtida postdan foydalanish koeffitsiyenti miqdori tanlangan holda JT posti quyidagicha hisoblanadi :
_ 47300 x45 x 1,2 _ UjT ~ 2096 x 2 x 1,5 x 0,8 x 100 " 5 ta V°St)
Hisobiy natija mavjud MCHJdagi postlar soniga monand yechimi hosil bo'lgani, ekspluatatsiyadagi avtomobillar soniga bog'liqligi bilan asoslanadi [7].
Mintaqaning texnologik jihozlari mintaqadagi postlar va avtomobillar soniga bog'liq bo'yicha texnologik jihozlar tabeli bo'yicha tanlanadi. Buning uchun o'z o'rnida avtomobilning to liq texnik tasnifiga asosan 2-jadvaldan tanlash maqsadga muvofiqdir.
March, 2023
476
Shu maqsadda texnologik jihozalr bilan jihozlangan holdagi mintaqaning maydonini quyidagi formula yordamida hisoblanadi.
FM = (favt Xnn + Fjix) X Kn'> m2
bu yerda : favt - avtomobilning gorizontal proyeksiyasining maydoni, m (jadvalda keltirilgan ) ;
nn - mintaqadagi hisobiy postlar soni ;
Fjix - postdagi jixozning egallagan maydon yig'indisi, m ;
Kn - postdagi jixozlarning zichlik koeffitsiyenti ( Kn=4,5 ) .
2-jadval
Avtomobillarning texnik tasnifi (texnologik loyihalanayotgan MCHJ uchun)_
Burilish
radiusi H
H ca o o a £ S n, o d i,ig irl "si o
Avtomobil turlari Yuk ko'tarish qobilyati,T Gabarit o'lchami Avtomobil bazasi,m mi s qi ki t s a a Sg a a Sg in nil bi o mo o t Tashqi oldingi g'ildirak bo'yi Gabarit boyicha tashqi Koleyasi y a m a h ic "o .a S JS o •c a b a aG a ld lo h n a g n a 2 s y g in ni r al bi o mo o t
kengligi i k ga ni ir ■3 "o g ka in r
u N u s al la b e ld w sg
Yengil avtomobillar
Matiz 5 2550 1495 1485 2,340 0,433 3,50 4,0 1,250 1,280 3,75 1010
Spark 5 3640 1597 1522 2,375 0,435 3,55 4,0 1,255 1,285 3,80 1050
Neksiya 5 4482 1662 1393 2520 0,55 4,45 4,75 1,4 1,406 6,64 1404
Yuk
Avtomobillari
Zil 130 5 6670 2500 2310 3,80 1,07 8,30 8,80 1,80 1,79 16,70 4030
Kam AZ 7 6560 2500 2630 3,50 1,23 7,10 7,80 2,10 1,85 16,40 7120
Isuzi 3 6370 2380 2180 3,60 1,20 7,60 8,20 1,59 1,70 11,80 2075
MAN 40 5875 2500 3615 4,20 1,78 9,50 2,50 2,54 30,07 26020
Avtobuslar
Isuzi 23 7,26 2460 2800 3,60 1,20 7,40 8,80 1,60 1,66 11,80 4400
March, 2023
477
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
Olib bori^n eksperiment па11)а1аг1§а аво81ап1Ь, MCHJ т^эда уа
ив1ахопа1агп1 zаmonауiy innovаtsion texnologik jihoz1аr bi1аn jihoz1аnish ощаЛ MCHJning sаmаrаdor1igini oshirish уа transport yos^^^ng texnik ishchi qobi1iyаtini sаq1аb turish dаyriy1igini oshirishgа erishi1аdi. Jаdvа1 аsosidа аytomobi11аrning texik tаsnif ^'^t^chi^n bo'yichа post1аrdаgi umumiy mаydon ^'^t^ch^ri hisobiy yechimi isЫаb chiqi1аdi.Shuningdek, MCHJ ni texno1ogik hisobigа аsos1аnib, qаytа 1oyihа1аnishni аmа1gа oshirish orqа1i rаqobаtbаrdosЫi1igini tа'min1аsh yuzаgа ke1аdi.
REFERENCES
1. SH.M.Mirziyoyev O'zbekiston Respublikаsi аytomobi1 transporti аgent1igi xodim1аri Ы1ап bo'lib о'tgаn mа'ruzаsi. 2018 yi1 28 аvgust.
2. O'zbekiston Respub1ikаsi Vаzir1аг Mаhkаmаsining Qаrori 2018 yi1 19 mаydаgi 377-son qаrori) toshkent sh.,2019 yi1 9 аpre1,292-son qаrori
3. prof. Sidiknаzаrovа K.M.Аytomobi11аr texnik eksp1uаtаtsiyаsi. dаrs1ik. -Tаshkent: «VORIS-NASHRIYOT», 2008.-560 s.
4. Jizz&x yi1oyаt Trаnsport boshqаrmаsi mа'lumotlаri 2017-2018 yi11аr
5. Adi1ov O., AbuBzizov T. Аytomobi11аrni boshqаrishni o'^nish mаydonchаsidа hаrаkаt xаyfsiz1igini tа'minlаsh. // «Zаmonаviy i1m-fаn уа texno1ogiyа1аrning eng muxim m^mmo^i» Respublikа i1miy-аm1iy аnjumаni to'plаmi. Jizzаx 2004 y 212
6. О.К Адилов, АУ Уролбоев. Оценка Эффективности Работ По Техническому Обслуживанию Автотранспортных Средств.- Вестник науки, 2021.
7. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Абдурахманов, М. М. (2021). Анализ существующих работ, посвященных проблемам экологии автомобильного транспорта. Вестник науки, 2(2 (35)), 74-82.
8. КаптоуюИ, А. А., & АЬёикаптоуюЬ, U. B. (2021). Method of ensuring traffic sаfety on slippery roаds. Joum^ of Аcаdemic Я^еаг^ end Trends in Educаtionаl Sciences, 1(1), 89-96.
XULOSA
b.
March, 2023
