55TERMINOLOGIK LUG'AT YARATISH TEXNOLOGIYASI VA UNING TA'LIM TIZIMIDAGI AHAMIYATI
Sapura Beknazarovna Sattarova
UrDU akademik litseyi aniq fanlar kafedrasi Informatika fani o'qituvchisi.
Feruza Xodjinazarovna Bekchanova
UrDU akademik litseyi aniq fanlar kafedrasi informatika fani o'qituvchisi
Akmal Kamaliddinovich Shermetov
UrDU akademik litseyi aniq fanlar kafedrasi informatika fani o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Barchamizga ma'lumki, globallashib borayotgan bugungi zamonda ta'lim jarayoniga bir qator zamonaviy atamalar jadal sur'atlar bilan kirib kelmoqda. Ayniqsa, texnologiya bilan bog'liq fanlarda bu holat ko'p kuzatiladi. Ushbu maqolada Informatika va Axborot texnologiya fanidan akademik litsey o'quvchilarnining darsligi asosida Delphi dasturlash tili bobi bo'yicha terminologik lug'at yaratish masalasi ko'rib chiqilgan. Dasturlash tilini o'rganish jarayonida terminologik lug'atdan foydalanish -o'quvchilarning yang mavzuni o'zlashtirish jarayonini tezlashtiradi va ta'lim sifatini oshiradi. Maqolada keltirilgan lug'at yaratish texnolologiyasidan foydalanib barcha fanlar uchun terminologik lug'atlarni yaratish va ularni dars jarayoniga tadbiq etish o'quvchilarning sifatli ta'lim olishining muhim omillaridan biri hisoblanadi.
Kalit so'zlar: Terminologiya, Delphi dasturlash tili, Sketch Engine, korpus, token, unikal so'z., translyator, kompilyator
ABSTRACT
We all know that in today's era of globalization, a number of modern terms are rapidly entering the educational process. This is especially true in technology-related topics. This article considers the issue of creating a terminological dictionary by chapters in the Delphi programming language based on the textbook of the academic lyceum students in the field of Informatics and information technologies. The use of a terminological dictionary in the process of learning a programming language accelerates the process of mastering a new topic by students and increases the quality of education. Creating
May, 2023
422
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
terminological dictionaries for all subjects using the technology of creating a dictionary presented in the article and applying them to the educational process is one of the important factors of students' acquisition of quality knowledge.
Keywords: Terminology, Delphi programming language, Sketch Engine, corpus, token, unique word, translator, compiler
Texnologiyaning jadal rivojlanishi va uning natijasidagi globallashuv jarayoni barcha jabhalarga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. AKT sohasida ko'plab horijiy atamalar hayotimizga va ilm-fanga kirib kelmoqda. Bugungi kunda aloqa va axborotlashtirishning rivojlanishi texnologiyalari bizga Internetda deyarli barcha ma'lumotlarni, shu jumladan Internetda ko'rsatilgan elektron lug'atlarga kiritilgan atamalarning tushuntirishlarini tezda topishga imkon beradi. Bu lug'atlar soni kundan-kunga ortib bormoqda.
Ma'lumki, til va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Jamiyatdagi o'zgarishlar tilda o'z ifodasini topishi zarur. Shu nuqtayi nazardan terminologiya tilshunoslikning tez o'zgaruvchan va murakkab tuzilishga ega sohalaridan biri hisoblanadi. Har bir fan terminlar tizimihisoblanadi. Rus faylasufi P.A.Florenskiy terminlarning fandagi o'rnini quyidagicha izohlagan: "Fanning mohiyati terminologiyani tuzish, aniqrog'i, joy-joyiga qo'yishdan iborat.. .Terminlar hayoti fan tarixining o'zidir". Tilshunoslik ham o'z lingvistik terminlariga ega. Til ta'limiga lingvistik terminlar mohiyatini o'rganish asosida kechadigan jarayon sifatida qarash mumkin[2]. Terminologiya - "ma'lum bir fan, san'at, muallif yoki ijtimoiy guruhga tegishli texnik atamalar to'plami". Demak, terminologiya ma'lum bir soha uchun tegishli bo'lgan terminlarning izohli lug'ati hisoblanadi.
Delphi - Windows operatsion tizimida dastur yaratishga yo'naltirilgan dasturlash muhitidir. Delphida dastur tuzish zamonaviy vizual loyihalash texnologiyalariga asoslangan bo'lib, unda dasturlashning obyektga mo'ljallangan g'oyasi mujassamlashgan. Delphida dastur Turbo Pascal dasturlash tilining rivoji bo'lgan Object Pascal tilida yoziladi. Delphi - Windows muhitida ishlaydigan dastur tuzish uchun qulay bo'lgan vosita bo'lib, kompyuterda dastur yaratish ishlarini avtomatlashtiradi, xatoliklarni kamaytiradi va dastur tuzuvchi mehnatini yengillashtiradi. Delphida dastur zamonaviy vizual loyihalash texnologiyasi asosida obyektga mo'ljallangan dasturlash nazariyasini hisobga olgan holda tuziladi. 1995-2017 yillar oralig'ida Delphining 25 dan ortiq turi yaratilgan bo'lib, Ularning barchasida asosiy dasturlash tili Object Pascal bo'lsada, ko'pchiligida C++, Assembler da, oxirgi variantlarida Java da, ba'zi versiyalarida hatto PHP da ham dastur yozish mumkin. Oxirgi versiyalari Windows ilovalari bilan birga Android va IOS
KIRISH
ilovalarini ham yaratish imkonini beradi. [1]
May, 2023
Delphi dasturlash tilining barcha xizmatchi so'zlari ingliz tilida bo'lgani sababli darsda yangi mavzuni o'zlashtirish jarayonida o'quvchilarga qiyinchilik tug'diradi. Shu sababli ushbu maqola mualliflari tomonidan Delphi dasturining asosiy atamalaridan iborat terminologik lug'at yaratildi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
O'zbek tili terminshunoslik sohasining hozirgi darajasi, ilmiy qiymati bevosita rus hamda boshqa xalqlar terminshunoslarining ishlari bilan chambarchas bog'liq. Shu jihatdan qaraganda, N.A.Baskakov, L.A.Bulaxovskiy, G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov, A.A.Reformatskiy, D.S.Lotte, S.A.Chapligina, T.L.Kandelaki, V.P.Danilenko kabi o'nlab terminshunos olimlarning ishlari o'zbek terminshunosligining qaror topishiga o'zining katta hissasini qo'shdi.[6]]
Turkiy xalqlar tilshunoslarining, jumladan, M.SH.Gasimov, B.U.Oruzbaeva, R.A.Urekenova, F.S.Faseev kabi olimlarning ishlari ham o'zbek terminologiyaning rivojiga ulkan hissa bo'lib qo'shildi. Ma'lumki, tilshunoslikning eng dolzarb, g'oyatda murakkab, ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo'lgan sohasi terminologiyadir. XX asrning 30-yillari o'zbek tilining ko'plab terminologik lug'atlari tuzilib nashr etildi. Shu jarayonda terminlar tarixi, terminlarning ma'no va mavzu guruhlari, grammatik tuzilishi va yasalishi, taraqqiyot yo'li va boyish manbalari haqida nazariy masalalari ham ishlab chiqildi.
Ulug' Tursunov, birinchilardan bo'lib, o'zbek tili terminologiyasi masalalariga oydinlik kiritishga harakat qildi va ushbu masalaga bag'ishlab asarlar yozdi: «Til-terminologiyada burjuaziya intilishlariga qarshi», «O'zbek terminologiyasi masalalari», «Terminologiya masalalari», «O'zbek adabiy tilida so'z-terminlar tanlash prinsiplari» kabilar. Bu asarlarda terminlarni hosil qilish, to'plash, tartibga solish, unifikatsiyalash va nashr etish sohasidagi turli xil qarashlar va tushunchalar haqida mulohaza yuritiladi. Bundan tashqari, terminologiya sohasida ro'y bergan va ro'y berayotgan chalkashliklar yaqqol ko'zga tashlana boshlashi ta'kidlanadi. Masalan, bir tushunchaning turlicha atalishi va yozila boshlashi; aniq va ixcham terminlar o'rniga uzundan uzoq izohlarning berilishi; termin yaratishda ona tili imkoniyatlaridan kam foydalanish; o'zbek terminologiyasini boyitishdagi manbalardan biri tashqi omilga turlicha yondashish faktlari mavjudligi ko'rsatildi.
Prof. U.Tursunovning terminologiya masalalariga baqishlangan asarlarida ikki muammo alohida o'rin tutadi:
1. Terminlarning qo'llanilishi.
2. Terminologiyaning boyish manbalari.
Terminlar qo'llanilishi haqida fikr yuritar ekan prof. U.Tursunov ularni uch guruhga ajratib tahlil qiladi: a) bir sohada qo'llaniladigan terminlar; b) liar xil sohada qo'llaniladigan
May, 2023
ISSN: 2181-1Э85 ISI: G,967 I Cite-Factor: G,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I SJIF: 5,771 I UIF: 6,1
terminlar; v) termin ham oddiy so'z sifatida qo'llaniladigan terminlar.
Prof. U.Tursunov asarlarida o'zbek tili terminologiyasining boyish manbalari batafsil yoritilgan. O'z asarlarida U.Tursunov o'zbek tili terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi haqida ma'lumot beradi. Ma'lumki, o'quvchilarning intellektual salohiyatiga mos bo'lgan darsliklarni yaratish bugungi kundagi dolzarb muammolardan biridir.[3]. Darsliklar uchun terminologik lug'atlarning yaratilishi bu muammoning yechimini oson hal qiladi.
METODOLOGIYA
Ushbu qismda terminologik lug'at yaratish xususida so'z boradi.Tabiiy tilni qayta ishlash sohasida lug'at yaratish uchun avvalo qaralayotgan matnli obyektning elektron korpusi yaratilishi lozim. Buning bir qancha usullari mavjud. Shulardan eng zamonaviy va ommabop usullaridan biri Sketch Engine tizimidan foydalanishdir.
Sketch Engine - zamonaviy til o'rganish, matnli korpuslarni tahlil qilish va korpus yaratish platformasidir. Bu usulda korpus yaratish bir qator qulayliklarga ega.Chunki Sketch Engine dasturi yordamida korpus yaratish orqali quyidagi imkoniyatlardan foydalanish mumkin.
1. Word Sketch (so'z va so'z birikmalari)
2. Thesaurus (sinonim va o'xshash so'zlar, bu imkoniyat horijiy tillar ucun)
3. N-grams (2,3,4,5 gramlar)
4. OneClick Dictionary (avtomatik lug'at tuzish)
5. Word Sketch Difference (ikkita so'z birikmasini solishtirish)
6. Concordance (biror so'zdan matnda foydalanish)
7. Wordlist (so'zlarning chastotasi bo'yicha ro'yxati)
8. Keywords (terminlar)
9. Text Type Analysis (korpus bo'yicha umumiy statistika)
Quyida Sketch Engine yordamida korpus va lug'at yaratish texnologiyasi bayon
etiladi.
1-bosqich:Korpus yaratish uchun biror darslik yoki asar Internetdan yuklab olinadi. Qaralayotgan masala uchun https://kitob.uz/. saytidan Informatika fanidan akademik litsey 1-bosqich o'quvchilarining asosiy darsligi[1]ni yuklab olinadi.u pdf formatdan txt formatiga o'tkazildi, keraksiz joylari ochirb tashlanadi va bu matnli faylga dastlabki ishlov beriladi, ya'ni matndagi har xil belgilar va raqamlar o'chirilib tashlandi.
2-bosqich. https://www.sketchengine.eu/ URL manziliga kirib, Sketch Engine tizimidan ro'yxatdan o'tiladi, 1-rasm, NEW CORPUS (10) buyrug'i orqali (1-rasm) yuqoridagi txt formatga o'tkazilgan fayl tanlanadi.
May, 2023
1-rasm. Sketch Engine platformasining umumiy ko'rinishi
3-bosqich: Yaratilayotgan korpus nomi va qisqacha izoh kiritiladi(2-rasm,a)
Name Delphi dasturi
WORDLIST
Q. CD
Corpus type 0 Single language corpus O Multilingual corpus
Language English
Q.
Description 1-bosqich o'quvchilari uchun
BASIC ADVANCED ABOUT
find7 words all
lemmas starting with
adjective ending with
adverb containing
conjunction
noun
preposition - □
2-rasm, a, Korpusga tavsif berish
b)So'zlar ro'yxatini tanlash
oynasi oynasi
2-rasm,(b) oynadan dastlab "all" va keyin "go" buyrug'i tanlanadi. Natijada ekranda so'zlarning matndagi chastotasi bo'yicha ro'yxati hosil bo'ladi (3-rasm)
Word
Frequency ■ ^
151 qaysi 32 —
152 satrda 32 —
153 ularning 32 —
154 timer 32 —
155 saqlash 30 —
156 spinedit 30 —
157 tugmani 30
158 ilovada 30 —
159 yaratamiz 30 —
160 yaratilgan 30 —
161 lines 30 —
162 taymer 30 —
163 ishini 30 —
Word Frequency?
164 tforml 30 —
165 joylaymiz 30 —
166 qizil 30 —
167 obyektning 30 —
168 memo 30 —
169 wzgartiramiz 30 —
170 to 30 —
171 undan 30 —
172 kodi 30 —
173 operator] 30 —
174 qiiadi 30 —
175 ellips 28 —
176 bajaradi 28 —
Word Frequency7^
177 aks 28 —
178 tugma 28 —
179 rgb 28 —
180 uchinchi 28 —
181 ya rating 28 —
182 satri 28 —
183 oyna 28
184 biz 28 »•
185 eng 28 —
186 yoki 28 —
187 rasmda 28 —
188 20 28 —
189 berilgan 28 —
May, 2023
3-rasm. Sketch Engine oynasidagu chastotaga asoslangan so'zlar ro'yxatidan parcha
Keyin ushbu rasmdagi formatlardan biriko'rinishida so'zlar ro'yxati fayl sifatida yuklab olinadi. Ushbu formatlardan xlsx formatini tanlash maqsadga muvofiqdir. Nihoyat, so'zlar ro'yxatining elektron ko'rinishdagi lug'ati yaratiladi.
Quyidagi 4-rasmda Informatika darsligining Delphi bobi bo'yicha so'zlar ro'yxati va so'zning matnda qatnashishi soni.bo'yicha jadval keltirilgan
AB CD E FG H IJ K L
№ So'z Soni MS So'z Soni MS So'z Soni MS So'z Soni
1 bu 161 35 asosiy 36 69 uni 25 103 button 17
2 ilova 141 36 bos'b 36 70 edit 24 104 integer 17
3 lining 116 37 agar 35 71 if 24 105 mavzu 17
4 uchun 108 38 kerak 35 72 ilovasi 24 106 operator 17
5 forml 90 39 kiritamiz 35 73 enabled 23 107 oynasida 17
6 mumkin 81 40 yordamida 35 74 foydalanish 23 108 rang 17
7 bilan 72 41 ilovani 34 75 ikkita 23 109 reja 17
8 boshqarish 71 42 obyekt 33 76 label 23 110 topshiriqlar 17
9 bir 68 43 borlsa 32 77 pay do 23 111 tog'ri 17
10 bo'lib 64 44 ishga 32 78 unda 23 112 uyga 17
11 delphi 54 45 ular 31 79 xossalarini 23 113 bor 16
12 matn 50 46 buttonl 30 80 inttostr 22 114 dastlab 16
13 xossasi 48 47 ikkinchi 30 81 then 22 115 qaysi 16
14 yangi 48 48 dan 28 82 false 21 116 satrda 16
15 canvas 47 49 teng 28 83 oynasiga 21 117 spineditl 16
16 dastur 47 50 ulardan 28 84 oynasining 21 118 tinner 16
17 ham 47 51 vazifa 28 85 o'zgartirish 21 119 ularning 16
18 caption 46 52 begin 27 86 bunirg 20 120 xossa 16
19 ikki 46 53 da 27 87 ekranga 20 121 ilovada 15
2D imagel 46 54 deb 27 88 faqat 20 122 ishini 15
21 marta 46 55 har 27 89 labell 20 123 joylaymiz 15
22 qanday 46 56 height 27 90 birinchi 19 124 kodi 15
23 bo'ladi 45 57 qiymati 27 91 butun 19 125 lines 15
24 obyekti 45 58 yana 27 92 esa 19 126 memo 15
25 unga 45 59 boshqa 26 93 kiritilgan 19 127 obyektning 15
26 xossalari 44 60 end 26 94 son 19 128 operatori 15
27 dasturlash 43 61 joylashgan 26 95 visible 19 129 qiladi 15
28 oynasi 42 62 kiritish 26 96 bosainniz 18 130 qizil 15
29 qilib 42 63 masalan 26 97 ekranda 18 131 saqlash 15
3D bo'lgan 40 64 obyektlar 26 98 font 18 132 spinedit 15
31 obyektining 40 65 text 26 99 nechta 18 133 taymer 15
32 tugmasini 39 66 bitta 25 100 rasmga 18 134 tforml 15
33 width 39 67 delphida 25 101 savol 18 135 to 15
34 quyidagi 38 68 uni 25 102 yaratish 18 136 tugmani 15
427
May, 2023
Ushbu 4-rasmdagi jadvalda so'zlar matndagi qatnashish soni bo'yicha kamayish tartibida joylashgan.Ro'yxatdan ko'rishimiz mumkinki, bizning korpusimizda "bu" so'zi 161 marta, "ilova" so'zi 141 marta,"forma1" so'zi 90 marta qatnashgan va h.k
4-bosqich: Bu bosqichda MS Excel dasturining filtrlash funksiysidan foydalaniladi. Bunda so'zlar ro'yxatidagi terminlarni biror rang bilan belgilab olinadi.(5-rasm, a). Bu uncha ko'p vaqt talab qilmaydi, chunki, odatda yangi terminlar matnda kam ishlatiladi.
A В С
№ So'i Soni
1 bu 161
2 ilova 141
3 uning 116
4 uchun 108
5 forml 90
6 mumkin 81
7 bilan 72
8 boshqarish 71
9 bir 68
10 bo'lib 64
11 delphi 54
12 Matn 50
13 xossasi 48
14 yangi 48
15 canvas 47
16 dastur 47
17 ham 47
18 caption 46
19 ikki 46
20 imagel 46
21 marta 46
22 qanday 46
23 bo'ladi 45
24 obyekti 45
5-rasm, a) Terminlarning belgilanishi
5-rasm, b) Terminlarni MS Excel dasturida rang bo'yicha filtrlash
Keyin esa MS Excel dasturining
«Данные» menyusidagi «Фильтр» buyrug'idan foydalaniladi. Buning uchun so'zlar ro'yxati joylashgan B ustun tanlanadi va «Фильтр» => «Фильтр по цвету» buyrug'i beriladi( 5-rasm,b). Natijada ekranda quyidagi ko'rinishdagi,(5-rasm,c)faqat terminlardan iborat bo'lgan ro'yxat hosil bo'ladi. Bu ro'yxat Word dasturiga nusxalab olinadi va atamalarga izoh yoziladi. Bu yerda (5-rasm,c) rang filtri asosida saralab olingan terminlar ro'yxatidan parcha keltirilgan
May, 2023
428
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
3 ilova 141
7 forml 90
16 delphi 54
23 canvas 47
25 dastur 47
27 caption 46
29 imagel 46
37 dasturlash 43
43 width 39
53 obyekt 33
57 buttonl 3D
67 height 27
71 end 26
76 text 26
80 edit 24
81 if 24
83 enabled 23
91 inttostr 22
93 then 22
94 false 21
NATIJALAR
Tanlab olingan Informatika darsligi bo'yicha Sketch Engine zamonaviy online platformasida hosil qilingan korpus orqali quyidagi statistik ko'rsatkichlarga erishildi.
5-rasm, c) Saralab olingan terminlar ro'yxati
Yaratilgan korpusning statiskik ko 'rsatkichlarl 1 -j adval.
Jami tokenlar soni Unikal so'zlar soni Lug'atidagi terminlar soni 2 gramlar soni 3 gramlar soni 4 gramlar soni
10 588 2593 170 396 98 30 ta
2-gramlar- bu, matnli korpusdagi so'zlarning o'zidan keying so'z bila bog'langan ikkita so'zdan iborat jadvali
J © Nijrjmj X ^ +
-> C A app.sketchengme.eu/'ngrams ?co«poame=usertb2f yulduzrajapboyeva%2f detpU&lab - basic&ngrams _n = 2&ngfaTtsmax_n=28ishowresults = 18utemsPei Page■SO&kngrams=0&col._ Q. & Q. If? □ Q
N-GRAMS
Delphi
o. O
2-grams, word •ms: 396, total frequency: 3,848) N-gram Frequency?
ikki marta 64
5 left CO © P
^ ± o "=r O
2 va uning
marta boslb « ga teng
boshqarish obyekti llova oynasi VA TOPSHIRIQLAR 8 SAVOLVA UYGA VAZIFA paydo bwladi
62 54
34 32
N-gram Frequency ? N-gram Frequency?
ilova yaratamiz 24 ••• bilan ishlash 16
19 matn satri 22 ••• 36 Agarbu 16
20 ilova yarating 22 ••• 37 procedure TForml 16
21 then begin 22 ••• 38 birnechta 16
22 tugmasini ikki 22 ••• bir necha 16
23 Buning uchun 22 — 40 kerak bwladi 16
24 dastur kodi 22 ••• obyekti obyektlar 16
ilova oynasiga 20 ••• jildida joylashgan 16
26 ishga tushirib 20 ••• 43 ilova wz 14
vazifa bajaradi 20 ••• 44 ilova oynasining 14
6-rasm. 2 gramlar ro'yxatidan parcha
May, 2023
429
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
r®.
O A app.sketchengine.eu/#ngrams?corpname=usef%2Fyd^ <t № ft □ O s
N-GRAMS I Mphi
Q. ©
3-grams, word
s: 98. total frequency: 892)
N-gram Frequency ?
ikki marta bosib 50 •»
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 34 •••
obyekti va uning 32 •••
boshqarish obyekti va 28 —
va uning xossalari 28 •••
ga teng qilib 24 •••
tugmasini ikki marta 22 •••
qanday vazifa bajaradi 18 •••
llovani ishga tushirib 18 •••
obyekti obyektlar panelining 14 ...
yangi ilova yaratamiz 12 •••
ikki marta bosamiz 12 —
N-gram
26 quyidagi rasmda kwrsatilgandek
27 standart jildida joylashgan
28 ton do
29 ishga tushiramiz va
30 uchun yangi ilova
31 bu xossa qiymati
32 xossasi qanday vazifa
33 da yangi ilova
34 llovani ishga tushiramiz
35 qiymatlarni qabul qiladi
36 obyektining asosiy xossalari
37 va uning xossalarini
P «I ® 1 Q B IS x) II • •! ■! IJ If « « < A'™ «19
23 days left CD (?) P <2,
± o - O #
Frequency?
7-rasm: 3 gramlar royxatidan parcha.
J © N-grams X Y +
I
C A app.sketchengine.eu/#ngrams?corpname=usei%2Fyulduzrajapboyw^
8r: Q. it □ G
N-GRAMS Delphi 4-grams, word
o- o
(items: 30, total frequency: 254)
N-gram
1 obyekti va uning xossalari
2 boshqarish obyekti va uning
3 tugmasini ikki marta bosib ga teng qilib olamiz
5 obyekti obyektlar panelining qayerida obyektlar panelining qayerida joylashgan Button tugmasini ikki marta
8 Delphi da yangi ilova
9 xossasi qanday vazifa bajaradi
10 obyektini ikki marta bosib
Frequency • 28 28 22 10
23 days left
A
N-gram
16 kursor turgan joyiga quyidagi
panelining standart jildida joylashgan
18 qaysi turdan qaysi turga
19 quyidagi rasmda kwrsatilgandek qilib
20 to n do begin
21 macolumotni qaysi turdan qaysi
22 llovani ishga tushiramiz va
23 turdan qaysi turga wtkazadi
24 uchun yangi ilova yaratamiz yana bir foydali xossasi
C-O © O á ± © - © ir
Frequency?
6
6 •• 6 6 •
6 6 6 6 6 6
8-rasm: 4 gramlar ro'yxatidan parcha.
5- bosqich: Oxirgi bosqichda darslikning Delphi bobi bo'yicha 170 ta terminologik lug'at yaratildi. Quyidagi rasmda keltirilgan 132 ta si keltirilgan.
9-rasm. Delphi dasturlash tili bobi bo'yicha yaratilgan terminologik lug'at
May, 2023
430
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
A A
i abzas
2_ access
3 Action Script
4_ add
5_ additional
6 algoritm
7_ android
8 animatsion
9_ application
10 arc
11 argument
12 array
13 ASP
14_ assembler
15_ autosize
16 avtomatl ashtirish
17 Basic
1S_ bayt
19_ boolean
20 brush
21 bsbDi agonal
22_ bs Clear
23 bs Cross
24_ bsDiagcross
25 bsFDiagonal
xatboshi MS Office dasturi
ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash tili qo'shish
qo'shimcha
biror masalani yechiishga qaratilgan muayyan amallar ketma-ketligi telefonlar. planshetlar uchu operatsion tizim harakatli ilova yoy
funksiya qabul qiladigan qiymat mas s iv(ketma-ketlik)
web dasturlash tili dasturlash tili
o'lchamni avtomatik tanlash xossasi
jarayonni inson omilisiz boshqarish dasturlash tili
axborot o'lchovbirligi
mantiqiy ifoda, 0 yoki 1 raqamini qabul qiladi cho'tka
cho'tkaning yon diagonal stili cho'tkaning ko'rinmaslik stili cho'tkaning panjarasimon stili cho'tkaning diagonal bo'ylab panjara stili cho'tkaning asosiy diagonal stili
26 bsHorizontal cho'tkaning gorizontal stili
27 bsSolid cho'tkaning bir tekis stili
28 bsVertical cho'tkaning vertikal stili
29 button boshqarish tugmasi
3G button 1 click button 1 nomlitugmani chaqirish
31 cansel bekor qilish
32 canvas grafik obyekti arning sirti
33 caption biror obtektning sarlavhasi
34 case Paskal dasturidagi tanlash operator:
35 CheckBox Delphi da bayroqcha obyekti - tekshirish qutisi
36 Checked checkBox ning asosiy xossasi bo'lib;. 0 yoki 1 qiymatini qabul qiladi
37 clAqua Delphi da havorang
38 c IB lack qorarang
39 cIBlue ko'k rang
40 cIBrawn jigarrang
41 clear tozalash
42 clGreen yashil rang
43 clGrey kulrang
44 close yopmoq
45 cIRed qizil rang
46 clSilver kumush rang
47 clWhite oq rang
48 ciYellow sariq rang
49 color rang
50 column ustun
May, 2023
431
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
139 Samples SpinEdit obyektining namunalar jildi
14G save saqlash
141 save to matnni fayl formatida saqlab qo'yish
142 Search Delphining qidiruvmenyusi
143 Shape Delphi da shakllar bilan ishlash
144 ShowMessage oynaga xabar yozish
145 SpinEdit butun sonlami kiritish maydonchasi
146 start boshlash
147 stop to'xtash
148 StrToFIoat matn satrini haqiqiy songa o'tkazish
149 StrToInt matn satrini butun songa o'tkazish
150 taymer vaqtni korsatish
151 then u holda
152 time vaqtni korsatish
153 Timer vaqt o'rnatish obyekti
154 Times New Roman shrift nomi
155 TimetoStr timer obyektining xossasi bo'lib.. vaqt tur i dan matn satri matniga o'tish
156 Tools Delphining menyu nomi(jihozIar)
157 trans lyator dastur matnini kompyuter tiliga o'girish
158 true mantiqiy rost qiymat.." 1"
159 Turbo Paskal dasturlash tili
160 var o'zgaruvchilami tavsiflash
161 View Delphining menyu nomi(ko'rinish)
162 virus kompyuter dasturIarini ishdan chiqaruvchi maxsus yozilgan dastur
163 Visible boshqarish obyektining ko'rinadigan xossasi
164 Visual Basic dasturlash tili
165 SFF0000 ko'k rang
166 S0000FF qizil rang
167 S00FF00 yashil rang
168 S00FFFF sariq rang
169 SBBGGRR BB(ko'kX GGCyashil), RR(qizil) rang
17G SFF00FF pushti rang
MUHOKAMA
Biz ushbu maqolada zamonaviy usulda korpus yaratish va u orqali terminologik lug'at yaratish jarayonini ko'rib chiqdik.
Korpus - muayyan tilning o'ziga xos xususiyati va variantlarini aks ettiruvchi bir necha belgi asosida tanlab olingan elektron shakldagi matn parchalari, lingvistik tadqiqot uchun asos vazifasini o'taydigan tizim[7]. Ilm-fan va texnologiya jadal sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan hozirgi zamonda har bir mutaxassis axborot kommunikatsiyasi vositalaridan va zamonaviy dasturlardan foydalana olish ko'nikmasiga ega bo'lishi shart. Masalan, adabiyotshunos matnlarni tahlil qilishi, katta korpuslar asosida xulosaga ega bo'lish[4], badiiy asarlarning o'xshashliginini aniqlash[3,5] aniqlash yoki boshqa turdagi tadqiqotlar ustida ishlashiga to'g'ri keladi. Ana shunday holatda, ushbu maqolada ko'rsatilgan usuldan foydalanib, korpus yaratishi maqsadga muvofiqdir. Tabiiy tilni qayta ishlash sohasida korpus va lug'at yaratishning dasturlash tillari orqali yaratish usullari mavjud. Lekin, dasturlash tillarini dasturchilardan boshqa soha mutaxasslalari qo'llay olmasligi
May, 2023
432
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
mumkin. Shuning uchun ushbu maqolada ko'rsatilgan texnologiya asosida korpus va lug'at yaratish barcha mutaxassislar uchun tushunarli va oson deb hisoblaymiz.
Bugungi kunda ilm-fan, tarix, adabiyot, horijiy tillarni o'rganish va boshqa bir qator sohalarda korpus lingvistikasiga asoslangan holda tadqiqot ishlari olib borilmoqda.Bu borada korpus yaratish texnologiyasi barcha uchun dolzarb masala hisoblanadi.
Sketch Engine - til o'rganish va korpus yaratish uchun eng yaxshi vosita hisoblanadi. Uning algoritmlari tilda milliardlab so'zlardan iborat (matn korpusi) haqiqiy matnlarni tahlil qiladi. Sketch Enginedan tilshunoslar, leksikograflar, tarjimonlar, talabalar va o'qituvchilar foydalanadi. Bu butun dunyodagi noshirlar, universitetlar, tarjima agentliklari va milliy til institutlari uchun birinchi tanlov yechimidir. Sketch Engine 90 dan ortiq tilda 600 ta foydalanishga tayyor korpusni o'z ichiga oladi, ularning har biri 60 milliard so'zgacha bo'lgan hajmga ega bo'lib, tilning haqiqiy namunasini taqdim etadi.
Ushbu maqolada akademik litsey o'quvchilarining Informatika va axborot texnologiya darsligi asosida terminologik lug'at yaratish masalasi ko'rib chiqildi. Bu lug'atni yaratishda Sketch Engine online platformasidan foydalanildi..Bu dastur orqali 10588 ta so'zdan va 2593 ta unikal so'zdan iborat bo'lgan elektron korpusga erishildi.
Dars jarayonida o'quvchilarning terminologik lug'atlar bilan ishlashi ularga mavzuni yaxshi o'zlashtirishida muhim omil hisoblanadi.
Maqola mualliflari terminologik lug'at yartish jarayonini Informatika darsligi misolida to'liq ko'rib chiqdi. Barcha soha mutaxassislari biz taklif qilgan usuldan foydalansalar, albatta ular samarali natijalarga erishishiga ishonch bildiramiz.
REFERENCES
1. Taylaqov N.I., Axmedov.A.B., Pardayeva.M.D., Abdug'aniyev.A.A., Mirsanov.U.M. Informatika va axborot texnologiyalari. O'rta ta'lim muassasalarining 10-sinfi va o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi muassasalarining o'quvchilari uchun darslik. "EXTREMUM - PRESS" nashriyoti. Toshkent 2017.
2. Shahlo Abdimurod qizi Abdisalomova "Tilshunoslik terminlarining shakliy strukturasi tahlili". Academic research in educational sciences. VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021
3. Akhmedovich K. M., Beknazarovna S. S. METHODS OF CHECKING THE GIVEN LITERATURE ON THE INTELLECTUAL POTENTIAL OF SCHOOLCHILDREN.
XULOSA
May, 2023
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
4. Madatov K., Bekchanov S., Vicic J. Uzbek text summarization based on TF-IDF //arXiv preprint arXiv:2303.00461. - 2023
5. Madatov S. M. X., Matlatipov S. Kosinus o'xshahshlik va uning o'zbek tili matnlariga tatbiqi haqida //O'zMU xabarlari. - 2016. - T. 2. - №. 1.
6. https://fayllar.org/o'zbek-tilshunosligi-kafedrasi.html
7. http://uzschoolcorpara.uz/!
8. https://kitob.uz/
9. .https://www.sketchengine.eu/
May, 2023
