CC BY
311TEATR VA KONSERT TOMOSHOLARINI BOSHQARISHNING O'ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
To'rabek Raufovich Fayziyev torabekfayziyev@gmail.com Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov mominmirzoxolmominov@gmail.com O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Maqolada O'zbekistonda teatr va konsert tomoshalari rivojlanishi va uni boshqaruv jarayonidagi o'ziga xos xususiyatlar yoritilgan. Art menejment tamoyillari asosida boshqarishni tashkil etish tizimi keltirilgan.
Kalit so'zlar: teatr, madaniyat va san'at, art menejment, boshqaruv, marketing, tamoyillar, studiyalar, konsert tashkilotlari.
CHARACTERISTICS OF THEATER AND CONCERT PERFORMANCE
MANAGEMENT
Torabek Raufovich Fayziyev torabekfayziyev@gmail.com Kholmuminov Zokir oglu Muminmirzo mominmirzoxolmominov@gmail .com Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: The article examines the development of theatrical and concert performances in Uzbekistan and its features in the management process. A management organization system based on the principles of art management is presented.
Keywords: theater, culture and art, art management, marketing, principles, studios, concert organizations.
Istiqlol tufayli jamiyatimizda sodir bo'layotgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy o'zgarishlar teatr, konsert san'atiga ham o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. O'zbek teatri rivoji davlat ahamiyatiga molik vazifa sifatida qaralayotgani bu yo'ldagi ishlarning yanada rivojlanishiga sabab bo'lmoqda. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimovning "O'zbek teatr san'atini rivojlantirish to'g'risida"gi 1998-yilda imzolangan Farmoni milliy teatr san'atining istiqbolini belgilab bergan muhim hujjat bo'lgan edi. Yaqin besh yil mobaynida teatr va konsert tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish borasida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar
Mahkamasining bir qator qarorlari imzolandi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 27-iyuda "O'zbekiston davlat filarmoniyasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-3813-sonli, 2021-yil 27-dekabrda "Opera va balet san'atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-64-sonli qarorlari va Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 5-aprelda "O'zbekiston davlat qo'g'irchoq teatr binosini mukammal ta'mirlash va uning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash to'g'risida"gi 174-sonli, 2017-yil 28-avgustda "O'zbekkonsert davlat muassasasi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 678-sonli, 2018-yil 5-yanvarda "2018 - 2022 yillarda davlat teatrlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi to'g'risida"gi 9-sonli, 2018-yil 18-martda "Termiz shahridagi san'at saroyi faoliyatini tashkil etish va boshqa infratuzilma obektlaridan samarali foydalanishni ta'minlash to'g'risida"gi 204-sonli, 2019-yil 10-yanvarda "Bilet operatsiyalarining yagona elektron bazasini yaratish va joriy qilish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 18-sonli, 2019-yil 5-fevralda "O'zbekiston Davlat Filarmoniyasining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va faoliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 88-sonli, 2019-yil 30-martda "Diydor yoshlar eksperimental teatr-studiyasi" faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 266-sonli, 2019-yil 18-aprelda "Davlat teatrlari va konsert-tomosha muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 329-sonli, 2019-yil 8-mayda "Ommaviy ijroga mo'ljallangan dramatik, musiqali va musiqali-dramatik asarlar yaratganligi uchun mualliflik haqini to'lash tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi 385-sonli, 2019-yil 5-sentabrda "O'zbek milliy maqom san'ati markazi huzuridagi marg'ilon shahar musiqali maqom teatri faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 732-sonli, 2019-yil 20-sentabrda "Tomosha" bolalar musiqiy teatr-studiyasi faoliyatini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi 789-sonli, 2020-yil 23-mayda "O'zbekiston Respublikasida muzey va teatrlarning marketing faoliyati samaradorligini oshirish to'g'risida"gi 325-sonli, 2020-yil 30-noyabrda "Respublikada ayrim davlat teatrlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 754-sonli, 2021-yil 23-fevralda "Ommaviy-madaniy va konsert-tomosha tadbirlarining yillik kalendar rejalarini shakllantirish va tasdiqlash tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi 98-sonli, 2021-yil 23-aprelda "Yevroosiyo" xalqaro teatr san'ati festivalini o'tkazish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 235-sonli, 2021-yil 27-mayda "Buxoro madaniyat saroyi faoliyatini tashkil etish hamda hududda teatr san'atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 329-sonli [1]qarorlaridir.
Axloqiy qadriyatlar, inson va olamning mushtarakligi haqidagi yangicha tushunchalar, tarix va zamonaviylik - bugungi o'zbek teatrini ko'proq o'ziga jalb etmoqda. Milliy teatr taqdiriga qiziqishning ortishi, hayotga yaqinlik, yangi tomoshabin avlodi teatr san'ati arboblarini yangi izlanishlarga undamoqda.
Davlatning qo'llab-quvvatlashi tufayli mamlakatimizda bugungi kunda 39 ta professional teatr va teatr studiyalar faoliyat ko'rsatmoqda. Turli janrlar - yevropa tipidagi drama, milliy musiqali drama, opera va balet yashab, rivojlanib kelmoqda. Har bir viloyatda qo'g'irchoq teatrlari, Farg'ona, Samarqand va Toshkentda rus drama teatrlari, shuningdek musiqali teatrlar faoliyat ko'rsatmoqda.
Respublika teatr hayotida Toshkent alohida o'rin tutadi. Bu yerda mamlakat teatrlar va konsert saroylarining uchdan biri joylashgan bo'lib, ularda o'zbek va rus tillarida spektakllar namoyish qilinmoqda. Bugungi kunda aynan Toshkent shahrida Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston davlat akademik katta teatri, O'zbekiston davlat musiqali komediya (operetta) teatri, O'zbek Milliy akademik drama teatri, O'zbekiston davlat drama teatri, O'zbekiston davlat satira teatri, O'zbekiston davlat yosh tomoshabinlar teatri, O'zbekiston davlat yoshlar teatri, O'zbekiston davlat akademik rus drama teatri, Muqimiy nomidagi O'zbekiston davlat musiqali teatri, O'zbek Milliy qo'g'irchoq teatri, "Diydor" yoshlar eksperimental teatr-studiyasi" davlat muassasasi, "Tomosha" bolalar musiqiy teatr-studiyasi" davlat muassasasi, "Xalqlar do'stligi" saroyi, Turkiston san'at saroyi shular jumlasidandir. Bu teatr va konsert saroylar badiiy va tashkiliy jihatdan tajriba maydoniga aylanganligini alohida ta'kidlash joiz. Bu teatrlarda o'zbek teatrining darg'alari o'z an'analariga sodiqligi bilan ko'zga tashlanib turadi. Shu bilan birgalikda ular mamlakat tashqarisida ham mashhurligi, qalblarga iliqlik bag'ishlaydi.
Mustaqillik tufayli sodir bo'layotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hayotdagi, madaniy jarayondagi tub o'zgarishlar teatrlar sahnasida o'zining yorqin ifodasini topayotganligi, bu o'zgarishlar bilan bog'liq tendensiyalar sahna hayotida ham ko'zga tashlanayotganini alohida ta'kidlash joiz.
O'zbekiston teatrlari bugungi kunda mamlakat madaniy hayotining ajralmas bir qismidir. Turli ko'rik-tanlovlar, festival va konkurslarda qator rejissorlar, aktyorlar, teatrlar spektakllarining ko'plab sovrin va mukofotlarga sazovor bo'layotgani bunga yorqin misol bo'la oladi.
Har yili Madaniyat vazirligi tomonidan turli teatrlarda mavzu va janr jihatdan turli tuman ko'riklar, tanlov va festivallar o'tkazmoqda. Ular orasida dramaturglar, rejissorlar, aktyorlar, ssenograflar va kompozitorlarning eng qiziqarli yechimlarini taqdirlovchi yillik yakuniy ko'riklar alohida ahamiyat kasb etadi. Qo'g'irchoq teatrlari festivallarini o'tkazish an'anaga aylandi. Ularga turli mamlakatlar teatrlari va mutaxassislari mehmon sifatida taklif etilmoqda.
O'zbekistonda opera va balet san'atining rivoji bir tekis kechmadi: keskin yuksalishlar bilan bir qatorda turg'unlik pallalari ham bo'lgan. Biroq ushbu ziddiyatlarga qaramay, opera va balet teatri tarixida ijobiy tendensiyalar yaqqol ko'zga tashlanadi. Aynan mana shu yillarda uning juda ko'p yangi qirralari yuzaga keldi. Bu yangilanish ko'plab spektakllarning sahnalashtirilishi va yosh iste'dodli
artistlarning paydo bo'lishi yoki izlanishlar yo'lida yuzaga kelgan qator opera va balet asarlarining yaratilishi bilangina belgilanmaydi. Muhimi shundaki, janrning o'ziga munosabat sezirarli o'zgardi. Zamonaviy ma'noda opera musiqiy sahna harakatiga ko'proq e'tibor qaratmoqda. Bu shunchaki sahnadagi musiqa emas, balki musiqa bilan sahnaviy ijodning uyg'unligidir. Bunda spektakl sahnalashtiruvchisining roli oshib ketganligi ko'rinadi. Zero, uslub va sahnaviy talqin madaniyati aktyorlar obrazlarining qiyofalari, xor va kordebalet xatti-harakatlarigina emas, balki spektakl konsepsiyasi ham xuddi shunga bog'liqdir. Hali xech qachon opera va balet teatri uchun sahnalashtirish omili bu qadar katta ahamiyat kasb etmagan edi [2].
Zamonaviy dunyoda konsert va ko'ngilochar tadbirlarni boshqarish madaniyat va san'at sohasida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Amaliy qo'llash darajasida ommaviy harakatlar va ko'rgazmalarni tashkil etish zarurati paydo bo'lgandagina u qadimdan shakllana boshlagan. Tarixiy davr va milliy an'analardan qat'i nazar, san'at va tomoshabinlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar doimo boshqarilishi kerak edi.
Har bir tomosha, konsert (shuningdek, boshqa ommaviy ko'ngilochar tadbirlar) shunga muvofiq tashkil etilishi kerak. Barcha ishtirokchilar o'z rolini bilishi, jamoatchilikning esa tadbir o'tkaziladigan vaqt va joy hamda uning doirasida qabul qilingan xulq-atvor qoidalari haqida xabardor qilinishi lozim. Agar biz filmlar, dramatik va musiqiy spektakllarni namoyish etadigan tijorat tadbirlari haqida gapiradigan bo'lsak, ular juda faol reklama va chipta savdosini tashkil etishga muhtoj. Madaniy ajoyib voqeaning har bir jihati, voqeani umuman tilga olmaslik, azaldan amaliy faoliyatda o'z-o'zidan mavjud bo'lgan teran yetakchilikni talab qiladi
[3].
Bugungi kunda konsert va ko'ngilochar tadbirlar sohasida menejment - badiiy menejment (san'at sohasidagi menejment) yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. San'atda menejment XX asrdagina mustaqil ilmiy yo'nalish sifatida tadqiqot predmetiga aylandi. Bu, birinchi navbatda, ilmiy bilimlar tizimida nisbatan yaqinda o'z o'rnini olgan boshqaruv nazariyasining umumiy qoidalarini faol rivojlantirish bilan bog'liq. Shu bilan birga, ko'p asrlar davomida insoniyat nazariy tushunish va umumlashtirishga muhtoj bo'lgan ijodiy faoliyatni amalga oshirishda katta tajriba to'pladi. San'at sohasidagi menejment mavzusidagi ko'plab ilmiy nashrlar mavjud tajribaning tavsifidir. Shu bilan birga, ilmiy jamoatchilik tomonidan san'atni boshqarish sohasida nufuzli va tan olingan nazariyalar deyarli yo'q: tegishli nazariy g'oyalar shakllanish jarayonida ekanligini ta'kidlash mumkin.
San'at sohasidagi faoliyat, boshqa har qanday faoliyat kabi, foyda olishni o'z ichiga olmasa ham, muqarrar xarajatlarni qoplash uchun yetarli daromad keltirishi kerak. Bunday faoliyat, har qanday boshqa faoliyat kabi, "mijozlar" mavjudligini nazarda tutadi, shartli ravishda bir tomoshabin yoki jamoatni chaqirdi. Boshqacha
qilib aytganda, u mavjud ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradi va uning doirasida ushbu faoliyatning barcha ishtirokchilari o'rtasida resurslar - ma'naviy va moddiy almashinuv amalga oshiriladi.
Faoliyat mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish nuqtai nazaridan, art menejment boshqa har qanday ishlab chiqarish va boshqa savdo turiga o'xshash jarayonni boshqarishni o'z zimmasiga oladi, shuning uchun art menejment ham umumiy boshqaruv fanidir.
Shu bilan birga konsert va ko'ngilochar tadbirlarni boshqarish, shuningdek, san'at boshqaruvining boshqa sohalari san'at sohasiga xos bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Boshqaruvning boshqa turlaridan farqli o'laroq, ijodiy jarayon, uni tashkil etish nuqtai nazaridan, shuningdek, natijani "sotish" yuqori darajada o'ziga xos zaruriyatdir. Ijodiy mahsulotlar - musiqiy va adabiy asarlar, teatr va kinematografiya mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste'mol qilish san'at va madaniyatdan tashqari ishlab chiqarish faoliyatining boshqa sohalariga tegishli mahsulot hamda xizmatlarni iste'mol qilish bilan bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega emas. Bunday o'ziga xos xususiyatlarning bir qismi sifatida madaniy va ijodiy loyihalar bilan bog'liq juda yuqori xavf darajasini va ijodiy mahsulotni ishlab chiqarish muddati va uning yakuniy qiymati, marketing strategiyasi va noyob xususiyatlarga ega badiiy mahsulotlarni amalga oshirish uchun narx siyosati o'rtasida bevosita aloqaning yo'qligini qayd etish mumkin.
Shunday qilib, ijodiy faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari (ishlab chiqarish tomondan ham, iste'mol tomondan ham) haqiqiy boshqaruv jarayonlariga, ya'ni badiiy boshqaruvga katta ta'sir ko'rsatadi.
Konsert va ko'ngilochar tadbirlarni boshqarishning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun, avvalo, ularning yo'nalishidan qat'iy nazar, barcha boshqaruv jarayonlariga xos bo'lgan umumiy modellarga tayanish kerak. San'at sohasidagi menejmentning xususiyatlari qanchalik is'tesno bo'lmasin, ular muqarrar ravishda umumiy qonunlarning maxsus holatini, ya'ni menejment muayyan mahsulotni ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish tizimi sifatida namoyon bo'ladi [4]
Boshqaruv jarayonlarini nazariy tushunishning boshqa turlari singari, san'at sohasidagi boshqaruv nazariyasi ham boshqaruv ishining mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi, sabab va ta'sir o'rtasidagi aloqalarni o'rnatadi, odamlarning birgalikdagi ishi ham foydali, ham samarali bo'lgan omillar va sharoitlarni aniqlaydi.
Boshqaruvning nuqtai nazarlari va tamoyillariga asoslanib, rasmiy hujjatlarni va mavjud maxsus tadqiqotlar majmuasini asos qilib olib, boshqaruv faoliyati sifatida san'at sohasidagi menejmentning asosiy mazmuni va maqsadlarini aniqlash mumkin. Konsert va ko'ngilochar tadbirlarni boshqarishga ham xos bo'lgan bunday tadbirlarning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:
- ijtimoiy-madaniy maqsad va vazifalarni belgilash;
- madaniyat va san'at taraqqiyoti jarayonlarini tashkil etish va boshqarish;
- madaniyat va san'at sohasidagi eng dolzarb, ijtimoiy ahamiyatga ega tendensiyalarni aniqlash va ularni aniq tadbirlarda amalga oshirish;
- ijodiy va ko'ngilochar tadbirlar, tanlovlar, festivallar, ko'rgazmalar, konsertlar va boshqalarni o'tkazish;
- tadbirlarni tayyorlash jarayonida faoliyat mazmunini tahlil qilish va tuzatish, ularning qiymati va semantik ma'nosi va professionallik darajasini hisobga olgan holda;
- ma'naviy-axloqiy qadriyatlar va ideallarni shakllantirish, badiiy didni takomillashtirish, ijrochilarning ham, tinglovchilarning ham qiziqish va ehtiyojlari darajasini ko'tarish;
- tadbir ishtirokchilarining muvaffaqiyatli ijodiy faoliyati uchun qulay sharoit va ta'limiy (tarbiyaviy) muhitni yaratish va tinglovchilarning samarali badiiy tarbiyasini shakllantirish;
- eng samarali va keng auditoriyani qamrab olishga yordam beradigan axborotni tarqatishni ta'minlaydigan reklama va marketing faoliyatini tashkil etish.
Kasbiy faoliyat yo'nalishi sifatida konsert va ko'ngilochar tadbirlarni boshqarish - bu ijodiy, ijtimoiy va tijorat maqsadlariga erishishni ta'minlaydigan boshqaruv harakatlarining majmui. Boshqaruv faoliyati, shu jumladan art menejment, uchta asosiy bosqichni o'z ichiga oladi.
Birinchi bosqichda o'ziga xos ijodiy loyihani amalga oshirish strategiyasi ishlab chiqiladi (konsert, tur, musobaqa, kinofestival va boshqalar), asosiy navbatdagi bosqichlarga muvofiq boshqariladi. Bu maqsadlarni ishlab chiqish va belgilash, kerakli natijalarni prognoz qilish va uzoq muddatli rejalashtirishni anglatadi.
Ikkinchi bosqichda tezkor boshqaruv amalga oshiriladi - maqsadlarga erishish va moddiy-texnik va ijodiy resurslarni jalb qilish uchun zarur tuzilmani yaratish, shuningdek, asosiy maqsadni o'zaro bog'liq vazifalar to'plami sifatida taqdim etish va ularni amalga oshirish uchun mas'uliyatni taqsimlash. Aynan shu bosqichda loyiha doirasidagi asosiy tadbirlar rejalashtirilgan rejaga muvofiq amalga oshiriladi va rejalashtirish bosqichida belgilangan vazifalarni amalga oshirish yo'llari sozlanadi.
Yakuniy bosqich - monitoring va erishilgan natijalarni tahlil qilish, teskari aloqa to'plash.
Menejment nazariyasining asosiy qoidalaridan biri boshqaruv jarayonlarining spiral oqimidir. Boshqacha qilib aytganda, maqsadga erishilgan har bir tugallangan jarayon bir vaqtning o'zida yangi boshqaruv sikli uchun boshlang'ich nuqta vazifasini bajaradi.
Boshqaruvning boshqa sohalarida bo'lgani kabi, san'at menejmenti doirasida ham oldingi siklning oxiri keyingi davrning boshlanishi hisoblanadi. Ko'ngilochar va
konsert tadbirlarini boshqarish samaradorligi boshqaruv jarayonining barcha turlari: iqtisodiy, tashkiliy, texnik va ijtimoiy-psixologik birligi bilan ta'minlanadi. Shu bilan birga, menejmentning iqtisodiy tomoni moliyaviy-iqtisodiy jihatlarni boshqarish, tashkiliy-texnik tomoni ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish va resurslarni ta'minlash, ijtimoiy-psixologik tomoni esa xodimlarni boshqarish, shuningdek, yakuniy mahsulot iste'molchilari bilan o'zaro munosabatdir [5].
O'tkazilgan qisqa tahlillar, konsert va ko'ngilochar tadbirlarni zamonaviy boshqarish, san'at menejmenti yo'nalishi sifatida, nazariy nuqtai nazardan, boshqaruv faoliyatining maqsad va vazifalari, tamoyillari va funksiyalari, bosqichlari va bosqichlarini umumlashtiradigan murakkab tarkibiy kompleks bo'lib, uni amalga oshirish har biri o'z ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan missiyasini bajaradigan turli ijodiy konsert va ko'ngilochar tadbirlarni yaratish va amalga oshirish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Haydarov A. Madaniyat - milliy yuksalish poydevori. - Toshkent: Oltin meros press. 2021. - B. 478.
2. M.SH.Qayimov, A.S.Umarov, U.G'.Zunnunova. San'at menejmenti. O'quv qo'llanma. "Yextremum-press". - Toshkent 2012, 375 B.
3. Komandishenko Y.F. Art menejment. Darslik. - M.: INFRA-M, 2019-yil. -107 B.
4. Li Se-Ung. XXI asr art menejmenti. Siyosiy ensiklopediya. - M. Progress, 2018. -75 B
5. Meskon, M.X. Menejment asoslari. Ingiliz tilidan. O.I. Medved tarjimasi. -M.: Vilyams, 2016. -265 B.
