CC BY
143TEATR FAOLIYATIDA BOSHQARUV JARAYONLARINI TASHKIL ETISH
USULLARI
To'rabek Raufovich Fayziyev torabekfayziyev@gmail.com Mo'minmirzo Zokir o'g'li Xolmo'minov mominmirzoxolmominov@gmail.com O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada teatr faoliyati menejmentining asosiy usullari keltirilgan. Boshqaruvning tashkil etish uchun o'rnatilgan zaruriy talablar, teatrlarning tashkiliy - funksional tuzilmalari, boshqaruv mezonlari yordamida samarali boshqaruvga asoslangan usullar, ularning o'ziga xosligi yoritilgan.
Kalit so'zlar: teatr, tashkil etish, boshqarish, menejment, marketing, boshqaruv usullari, boshqaruv talablari, tashkilot, resurslar, ijodiy jarayon.
METHODS OF ORGANIZATION OF MANAGEMENT PROCESSES IN
THEATER ACTIVITIES
Torabek Raufovich Fayziyev torabekfayziyev@gmail.com Kholmuminov Zokir oglu Muminmirzo mominmirzoxolmominov@gmail.com Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article presents the main methods of managing theatrical activities. The necessary requirements for the management organization, organizational and functional structures of theaters, methods based on effective management using management criteria, and their specifics are highlighted.
Keywords: theater, organization, management, management, marketing, management methods, management requirements, organization, resources, creative process.
Teatr ijrochilik san'atida tomoshabinlarning ma'naviy ehtiyojlarini qondirish va shakllantirish, insonni axloqiy, aqliy va badiiy jihatdan takomillashtirish maqsadida kasbiy faoliyatni amalga oshiruvchi madaniy muassasadir. Teatrning asosiy faoliyati:
- Spektakllarni tayyorlash va namoyish etish, shuningdek, boshqa ommaviy chiqishlar;
- Sayohatlar, konsertlar tashkil etish;
- Ijodiy kechalar, festivallar, tanlovlar o'tkazishlar va boshqa shularga o'xshash turdosh ishlardan iboratdir.
Teatrning asosiy vazifalari:
milliy istiqlol g'oyalariga hamohang, badiiy jihatdan yuksak, xalqchil sahna asarlarini sahnalashtirish, tomosha va konsert dasturlarini yaratish;
xalqimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida milliy g'urur, milliy iftixor tuyg'ularini shakllantirish, ularni ona Vatanga muhabbat, umumbashariy qadriyatlarga hurmat, insonparvarlik g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga munosib sahna asarlari, tomoshalar va konsert dasturlari bilan hissa qo'shib borish;
aholining turmush madaniyatini oshirish, milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analar, milliy bayramlarni tiklash hamda davom ettirishda ko'maklashish;
teatr va tomosha san'atini keng targ'ib etish maqsadida mamlakatimiz va xorijiy muassasalar bilan o'zaro manfaatli hamkorlikni amalga oshirish;
teatr va tomosha san'ati oldiga qo'yilgan vazifalarni samarali tashkil etish uchun xodimlarning malakasini oshirish choralarini ko'rish, ularni ma'naviy va ijtimoiy jihatdan qo'llab-quvvatlash, tashabbuskorlikni rag'batlantirishning samarali usullarini joriy etish;
ko'rgazmalar, festival, ko'rik-tanlov, ma'ruzalar, madaniyat, san'at, ilm-fanning atoqli arboblari bilan uchrashuvlar, benefis, teatr spektakllari, maxsus tayyorlangan dasturlar, dam olish va ijodiy kechalar, maqsadli teatrlashtirilgan marosim kechalari va boshqa tomosha tadbirlarini tashkil qilish va o'tkazish;
mamlakatda va xorijda teatr va konsert-tomosha gastrol faoliyatining keng ko'lamli dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish[1]..
Teatr samarali tashkilotga ega va o'z ishida belgilangan professional standartlarga amal qiladi. Teatr boshqaruvini samarali tashkil etish uchun quyidagi talablar bajarilishi zarur:
- taqdim etilgan xizmatlar barcha fuqarolar uchun jismoniy jihatdan ma'qulligi;
- zalning va teatrga kirish qulayligi;
- teatr mahsulotlarini tahlil qilish va bozorni segmentlash texnologiyalari;
- tomoshabin haqida ma'lumot to'plash uchun so'rovnoma;
- tomoshabinlarning afzalliklarini aniqlash uchun so'rovnoma;
- chipta savdosini oshirish uchun so'rovnoma;
- aniqlangan his-hayajon gaplarni filtrlash;
- teatr xodimlarining kasbiy tayyorgarligi va uzluksiz ta'limi;
- iste'molchilarga xizmat ko'rsatuvchi va tarbiyalovchi teatr binosidan tashqarida o'tkaziladigan dasturlar tashkil etilishi va hakozolar.
Teatrning tashkiliy-funksional tuzilishi: Teatr rahbariyati - teatr ishini tashkil etuvchi mansabdor shaxslar:
- teatrning badiiy rahbari;
- teatr direktori;
- bosh adminstrator, bosh buxgalter va bosh muhandis;
- bo'limlar va ishlab chiqarish ustaxonalari rahbarlari;
- kostyum do'konining boshlig'i;
- kassalar boshlig'i.
Tashkilotning tashqi muhiti:
a) iste'molchilar: barcha yoshdagi tomoshabinlar;
b) raqobatchilar: raqobatchilar yo'q yoki bor;
v) boshqaruv organlari: madaniyat bo'limi, mulkiy munosabatlar bo'limi;
d) teatrdagi haqiqiy mehnat jarayonining o'ziga xosligi, ijtimoiy foydali faoliyatni amalga oshiruvchi o'ziga xos manbalar majmui bilan oldindan belgilanadi:
Bular quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak:
a) ijtimoiy-psixologik resurslar, shu jumladan umumiy va kasbiy bilim, ko'nikma, malakalar; ishlab chiqarish tajribasi; teatr barcha xodimlarining kasbiy malaka darajasi, ularning salomatlik holati, madaniyat darajasi va boshqalar;
b) axborot resurslari - loyihalash va boshqa shu kabi hujjatlar, turli xil ixtisoslashgan boshqaruv axborotlari, texnik vositalar bo'yicha dasturlar, disklar va boshqalar;
v) ilmiy manbalar - ilmiy bilimlar, yutuqlar, kashfiyotlar, ixtirolar va boshqalar;
d) badiiy-ijodiy resurslar - iste'dod (yuqori darajadagi iqtidor), mahorat (badiiylik, ustamonlik), kasbiy tajriba va boshqalar.
Boshqaruv usullari - bu teatrda mehnat jamoasi, foydalanuvchilar kontingenti, texnologik jarayonlar, iqtisodiy resurslari (moliya, moddiy-texnika bazasi) bo'lgan boshqaruvchi subyektning turli boshqariluvchi obyektlarga ta'sir etish vositalari, usullari [2].
Boshqaruv usullari - teatr boshqaruv organlarining boshqariluvchi obyektga (teatr direktori - o'zi rahbarlik qilayotgan jamoaga) maqsadli ta'sir ko'rsatish usullari va metodlari majmui.
Boshqaruv usullari turli mezonlarga muvofiq tasniflanadi. Shunday qilib, bevosita va bilvosita ta'sir usullari ko'pincha ajralib turadi. Avvalgidan foydalanilganda ta'sirning bevosita natijasi qabul qilinadi, ikkinchisi esa yuqori ish samaradorligiga erishish uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Boshqaruv amaliyotida boshqaruv uslubining harakterli xususiyatlarini aks ettiradigan rasmiy va norasmiy ta'sir usullarini ajratib ko'rsatish mumkin. Norasmiy ta'sir etish usullariga rahbarning tarbiyaviy ishlari, jamoadagi xatti-harakatlari kiradi.
Eng muhimi, birgalikdagi ish jarayonida rivojlanadigan munosabatlarning o'ziga xos xususiyatlariga asoslangan boshqaruv usullarini tasniflash. Shu asosda, mavjud:
- tashkiliy usullar (shu jumladan ma'muriy);
- iqtisodiy usullar;
- ijtimoiy-psixologik usullar.
Tashkiliy usullarga tartibga solish, rag'batlantirish, instruktaj, ma'muriy va intizomiy ta'sir usullari kiradi. Ma'muriy boshqaruv usullari bunday tizimda alohida o'rin tutadi va boshqaruv subyektlariga hokimiyat kuchi va vakolatiga asoslangan obyektga ta'sir ko'rsatish metodlari va usullarini o'z ichiga oladi: qonunlar, farmonlar, qarorlar, farmoyishlar, ko'rsatmalar. Ushbu usullar har bir menejer va bo'ysunuvchining vazifalari, huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi va tartibga soladi.
Boshqaruvning asosiy ma'muriy usuli majburlash usuli bo'lib, bo'ysunuvchilardan yuqori organning buyruqlarini ijro etish, tanqid qilish yoki muhokama qilish uchun qat'iy qabul qilishni talab qiladi. Majburlash usuli og'zaki yoki yozma ravishda amalga oshiriladi. Og'zaki buyruq - bu hokimiyat subyekti sifatida rahbardan juda ko'p psixologik kuch talab qiladigan bevosita taklif [3].
Mamlakatimizda yaratilayotgan yangi yaxlit va dinamik boshqaruv tizimining asosiy bo'g'ini barcha darajalarda iqtisodiy boshqaruv usullariga o'tishdir. Iqtisodiy usullar eng kam mehnat va moddiy resurslar bilan yakuniy natijalarga erishish uchun o'z-o'zini rivojlantirish uchun ichki rag'batlarni kuchaytirish, ijodiy tashabbusni tarqatish, obyektiv iqtisodiy qonunlarni yanada to'liq ishlatish imkonini beradi. Zamonaviy teatrda iqtisodiy usullar o'z-o'zini moliyalashtirish faoliyatining turli shakllari, turli xil pullik xizmatlarni joriy etish, moliyaviy rag'batlantirish tizimi orqali tobora ko'proq joriy etilmoqda. Teatr boshlig'ining menejer sifatida rolini aniqlaydilar. Ijtimoiy munosabatlarning roli ortib borishi, teatr jamoasi taraqqiyotini mustahkamlash va optimallashtirish zarurati tufayli ijtimoiy-psixologik usullar samarali boshqarishning ayniqsa muhim omillariga aylanmoqda. Menejerning xodimlar bilan ishlash darajasini, teatr xodimlarining kasbiy faoliyatini yaxshilash mas'uliyati psixologlar va sotsiologlarning jamoada va ayniqsa, teatrning korporativ uslubida qulay axloqiy muhitni yaratish bo'yicha tavsiyalarini o'zlashtirish zarurligini belgilaydi. Ijtimoiy-psixologik usullarning o'ziga xosligi boshqaruv jarayonida norasmiy omillar, shaxs, guruh va umuman jamoa manfaatlaridan foydalanishning muhim ulushidan iborat [4]. Shu ma'noda quyidagi fikrlar ayniqsa muhimdir:
- odamlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda mehnat jamoalarini shakllantirish;
- hamkorlikning qulay ijtimoiy-psixologik muhitini yaratish va saqlash;
- ijtimoiy xulq-atvor normalarini o'rnatish va rivojlantirish;
- zarur o'quv ishlari, xulq zamonaviy jamiyatda o'z imidjini, hokimiyatni oshirish teatr korporativ shaxsini yaratish.
Teatr direktori, xodimlarning biznes aloqalari tashkilotchisi sifatida, odatda, o'z amaliyotida har uch guruh usullaridan foydalanadi va ular aloqaning mazmuni va
mohiyatiga va menejer va bo'ysunuvchi o'rtasidagi munosabatlarga o'z izlarini qoldiradilar.
Sotsiotexnik tizim sifatida tashkilotni boshqarishning barcha xilma-xil faoliyati cheklangan miqdordagi funksiyalarni bajarish jarayoni sifatida namoyon bo'lishi mumkin. Funksiya boshqaruvning obyektiv tarkibiy qismidir, umuman boshqaruvning bunday qismining namoyon bo'lishi - butun sifatida namoyon bo'lish sharti bo'lib qoladi.
Asosiy funksiyalar:
- rejalashtirish;
- buxgalteriya;
- tashkilot;
- rag'batlantirish;
- nazorat.
Ba'zan ko'p sonli funksiyalar ko'rsatiladi, ammo boshqaruv faoliyatining boshqa turlari bu asosiy funksiyalar uchun ishlaydi. Bu funksiyalarning bajarilishi axborot uzatish (kommunikatsiyalar) jarayonlari bilan yo'g'rilgan [5].
Teatr faoliyatini rejalashtirish - bu uning rivojlanish maqsadlari, vazifalari va ularni amalga oshirish vositalari va ma'lum bir davr uchun rivojlanish ko'rsatkichlarining ilmiy ta'rifi. U boshqaruv tizimida markaziy o'rinni egallab, teatr faoliyatining hozirgi davr va kelajak uchun asosiy yo'nalishlarini belgilab beradi, bu esa faoliyat birligini ta'minlaydi. Bo'lim vazifalariga teatr oldida turgan vazifalarni bajarish uchun o'z faoliyatini muvofiqlashtirishga qaratilgan tarkibiy bo'linmalarning rejalarini muvozanatlash, sozlash va muvofiqlashtirish kiradi.
Buxgalteriya hisobi boshqaruv funksiyasi sifatida teatr jarayonlarining miqdoriy va sifat jihatlarini tavsiflovchi aniq ma'lumotlarni ro'yxatga olish orqali teatr faoliyatining holati va rivojlanishi haqida muntazam ma'lumotlar to'plamidir.
Teatr ishini tashkil etish - bu boshqaruv subyektining teatr faoliyatini ta'minlash va uning ishiga maqbul natijalarga erishishga qaratilgan faoliyat. Teatrning optimal tuzilishini aniqlashga teatr texnologik jarayonlarini qurish, teatrni resurslar (kadrlar, moliya, moddiy-texnik baza) bilan ta'minlash kiradi.
Teatrlar faoliyatida boshqaruvning natijadorlikka olib boradigan usullarini qo'llash maqsadga muvofiq bo'ladi, albatta.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Haydarov A. Madaniyat - milliy yuksalish poydevori. - Toshkent: Oltin meros press. 2021. - B. 478.
2. T.Fayziyev, U.Zunnunova. Art marketing. O'quv qo'llanma. T.: Kamalak. 2019 yil. - 234 b.
3. Qosimova D.S. "Menejment asoslari". O'quv-uslubiy majmua.T.: TDIU 2011.- 428 b.
4. Менеджмент. Учебноэ пособиэ. - М.: КНОРУС, 2010. - 496.
5. Nurimbetov.R. Menejment: Amaliy mashqlar. T., Musiqa. 2007. - 187 b.
