Научная статья на тему 'ТАСАВВУФГА ОИД АЙРИМ МУЪТАБАР МАНБАЛАР (ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МИСОЛИДА)'

ТАСАВВУФГА ОИД АЙРИМ МУЪТАБАР МАНБАЛАР (ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Амир Темур / манба / суфийлик / тасаввуф / шайх / Қуръони карим / қўлёзма. / Amir Timur / Qur'an / manuscript / source / sheikh / Sufism.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ҳамидилло Лутфиллаев

Мақолада темурийлар даври тасаввуф илми тарихий илдизлари, ўша даврда фойдаланилган манбалар, маҳаллий олимларнинг соҳага оид асарлари ҳақида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME RELIABLE SOURCES ON SUFISM (IN THE EXAMPLE OF THE TIMURIDS PERIOD)

The article examines the historical sources of Sufism during the Timurid period, the writings used during this period, as well as the works of local scholars in this direction.

Текст научной работы на тему «ТАСАВВУФГА ОИД АЙРИМ МУЪТАБАР МАНБАЛАР (ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МИСОЛИДА)»

ТАСАВВУФГА ОИД АЙРИМ МУЪТАБАР МАНБАЛАР (ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ МИСОЛИДА)

Хамидилло Лутфиллаев

Тарих фанлари номзоди, катта илмийходими УзР ФА Абу РащонБеруний номидаги Шарцшунослик институти

Аннотация: Мацолада темурийлар даври тасаввуф илми тарихий илдизлари, уша даврда фойдаланилган манбалар, мауаллий олимларнинг соуага оид асарлариуацидатухталиб утилган.

Калит сузлар: Амир Темур, манба, суфийлик, тасаввуф, шайх, Цуръони карим, цулёзма.

SOME RELIABLE SOURCES ON SUFISM (IN THE EXAMPLE OF THE TIMURIDS PERIOD)

Hamidillo Lutfillaev

Senior researcher, candidate of historical sciences,

Institute of Oriental Studies named after Abu Rayhan Beruni of the Academy

of Sciences of the Republic of Uzbekistan

Annotation: The article examines the historical sources of Sufism during the Timurid period, the writings used during this period, as well as the works of local scholars in this direction.

Keywords:Amir Timur, Qur'an, manuscript, source, sheikh, Sufism.

НЕКОТОРЫЕ ДОСТОВЕРНЫЕ ИСТОЧНИКИ ПО СУФИЗМУ (НА ПРИМЕРЕ ПЕРИОДА ТИМУРИДОВ)

Хамидилло Лутфиллаев

Старший научный сотрудник, кандидат исторических наук, Институт востоковедения имени Абу РайханаБеруни Академии наук

Республики Узбекистан

Аннотация: В статье рассматриваются исторические источники суфизма в период Тимуридов, сочинении, использовавшиеся в этот период, а также работы местных учёных в этом направлении.

Ключевые слова: Амир Тимур, источник, священный Коран, суфизм, рукопись, шейх.

КИРИШ.

Амир Темур ва Темурийлар давлатида сиёсий баркарорлик урнатилиши ва иктисодий ривожланиш маънавий хаётнинг юксалишига олиб келди. Бу холат Мовароуннахрда тасаввуфнинг хам янги боскичда ривожланишига туртки берди. XIV-XV асрларга келиб, Урта Осиёда "ислом", "суфийлик" каби тушунчалар бир катор омилларни ифодалаган. У бошка даврлардан фаркли равишда аввало, уша давр жамиятининг гоявий-маънавий, ижтимоий ва хукукий нормаларини англатар эди1. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, дастлаб "хожагон" кейинчалик "накшбандийлик" тарикати сифатида машхур булган тасаввуф тарикатининг таникли пешволари Хожа Мухаммад Порсо (ваф. 822/1420), Яъкуб Чархий (ваф. 851/1447), Хожа Ахрор, Абдурахмон Жомий(ваф. 897/1492), Мавлоно Мухаммад Кози (ваф. 920/1514) Темурийлар даврида яшаб ижод килганлар.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ.

Темурийлар даври ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий хаётига катта таъсир курсатган шахс сифатида Хожа Ахрор валий номи купрок зикр килинади. Хожа Ахрор валий уз нуфузи ва сиёсий иктидоридан фойдаланган

1 Темур ва Улугбек даври тарихи. - Тошкент: Крмуслар бош тахририяти, 1996. - Б. 103.

391

XOлдa, Teмypийлap caдтaнaтини пapчaлaниш Ba тaнaззyлдaн caкдaб крлишга xapaкaт КИЛГЭН. ШУ билaн биp кaтopдa УЗИНИНГ шaxcий мaблaFлapи эвaзигa кyплaб мaдpaca Ba мacжидлap кypдиpгaн2. Xycyca^ Сaмapкaнд xoкими Axмaд X,oжибeк тoмoнидaн 860/1455 йилдa Сaмapкaнддa к;ypдиpилгaн мaдpaca Ba мaшxyp aдиб Зaйниддин Вocифий (вaф. 958 ёки 973/1551 ёки 1566) имoмлик кдлгэн "Мacжиди Aттopoн" Xoжa Axpop мaблaFи xиcoбидaн кypилгaнлиги aйpим тaдкдкoтлapдa кeлтиpилaди3. Нaк;шбaндия ёки Xoжaгoн - НЭК^ЭНДИЯ тapик;aти Teмypийлap дaвpигa кeлиб ^фБ^т ижтимoий, белки cиëcий, и^и^дий, мэдэний, МЭЪНЭВИЙ coxaдapнинг pивoждaнишигa Karra тaъcиp KypcaxA^

МУХфКЛМЛ.

Бу дaвpдa илмий тacaввyфнинг pивoжидa coxara oид биp кэнчэ ëзмa мaнбaдap мухим эхэмият ^c6 этгэн. Улapни Фэн coxanap^a кapaб икки ^pyxra aжpaтиш мумкин. Мyтacaввyф oлимлap тoмoнидaн Kypъoни кapимгa ëзилгaн тaфcиpлap Ba тacaввyфгa oид мycтaкил acapлap.

Мaшxyp тacaввyф oлими ^фэтодэ шyxpaт тoпгaн oлимлapнинг aкcapияти иcлoм илмлapининг тypли coxanap^a oид acapлap ëзгaнлap. Шундэй acapлapнинг биp кдоми Kypъoни кapим тaфcиpигa бaFишдaнгaн acapлap xиcoблaнaди. Улapнинг бунга дoиp ëзмa мepocи acocaн ишopий ycлyбидaги тaфcиpлap xиcoблaнaди. XV acpгa s^ap ишopий ycлyбдa унлэ6 тaфcиpлap ëзилгaн булиб, yлap мycyлмoн мaмлaкaтлapигa тapкaдиб yлгypгaн эди. Teмypийлap caдтaнaтидa мyтoлaa килингэн эътибopли acapлap учун мэн6э вэзифэ^ни утэгэн ишopий тaфcиpлap к;yйидaгилap:

1. Шяйх Aбy Aбдypaxмoн Мухэммэд ибн aл-X,ycaйн ac-Сyддaмий aн-Нийcoбypийнинг (вэф. 412/1021-1022) "X,aк;oик; фи-т-тaфcиp" acapи. XI

2 Кyтибoeв 3.A. Xoжa Убaйдyллox Axpop Ba унинг Мoвapoyннaхp XV acp ижтимoий-cиëcий, мaънaвий xaëi^a тутган ypни: Tapиx фaнлapи дoктopи илмий дapaжacини oлиш учун ëзилгaн диccepтaция. -Aндижoн, 1998. - Б. 257.

3 Kan'aeB К. Xoжa Axpop Ba Миpзo УлyFбeк мyaммoлapи тaлкини. Сaмapк;aнд, 2004. - Б. 21-22.

392

acpдa яpaтилгaн уш6У мaнбa ишopий ycлyбдa ёзилгaн дacтлaбки тaфcиpлapдaн биpидиp.

2. Aбy №xok Axмaд ибн Ибpoxим ac-Сaълaбий ^ф. 427/1035-1036)4 тoмoнидaн тaълиф этат^ "Kaшф aл-бaён aн тaфcиp aл-Kypъoн" acapи ypтa acpлapдa мyътaбap тaфcиpлapдaн xиcoблaнгaн. Мaнбaлapдa Kynpo^ "Тaфcиpи Имoм Сaълaбий" нoми билaн к^д этатади.

3. Aбдyллox ибн Мyxaммaд ибн Иcмoил aл-Aнcopий aл-X,epaвий (вaф. 480/1088)5нинг "Мaнoзил aл-coиpийн" нoмли acapи xaм yma дaвp мaнбaлapидa Kyn эcлaтилaди.

4. Шaйx Aбдyллox ибн Мyxaммaд ибн Aли Миёнжий X,aмaдoний ^ф. 526/1132)нинг "Тaмxидoт" нoмли acapидaн тeмypийлap дaвpи oлимлapи y3 acapлapини ёзишдa унумли фoйдaлaнишгaн.

5. Сaъдyддин Мacъyд ибн Умap aт-Тaфтaзoний aл-Фopyкийнинг (вaф.794/1392)б "Kaшф an-acpop Ba yддaт an^pop" нoмли acapи (^Hc^a4a "Kaшф an-acpop") фopc тилидa ёзилгaн.

6. Нaжмиддин Aбy Бaкp Aбдyллox ибн Мyxaммaд aл-Acaдийнинг7 '^axp an-xaK^K вaл мaъoний фи тaфcиp caбъ aл-мacoний" acapи ypтa acpлap мaнбaлapидa K^c^a шм - '^axp an-xaK^K" деб эcлaтилaди.

Т^ЛИЛ BA HAТИЖAЛAP.

XV acpra келиб мaзкyp мaнбaлap acocидa тeмypийлap caлтaнaтидa xaм ишopий ycлyбдa мycтaкил тaфcиpлap яpaтилди. Мacaлaн, Xoжa Мyxaммaд Пopcoнинг "Тaфcиpи Xoжa Мyxaммaд nopco" acapи тeмypийлap дaвpидa ёзилгaн тacaввyфий тaфcиpлapдaн биpидиp. Мaзкyp тaфcиp 822/1419 йили Бyxopoдa ёзилгaн. Aйни narnra4a acapнинг бeштa кУлёзмa нycxacи

4 Бу acap xaK^a Kapam*: www. maarefis lam. co m.

5 Мyaллиф ^npo^ X,npow яшaгaни Ba yшa epra дaфн килингани учун "Xppoт пиpи" н9ми билaн xaH тaнилгaн. Шaйx aл-иcлoм yнвoнигa caзoвop бyлгaн.

6 Хржи Xaлифa. Kaшф aз-зyнyн aн acoми aл-кyтyб Ba-л-фунун. - Дop ac-caoдaт, 1310/1892-1893. Ж.II. - Б. 317.

7 ^шф aз-зyнyн. Ж.I. - Б. 185.

393

эниклэнгэн Ba yлapдaн б^и УзР ФЛ Шapкшyнocлик инcтитyти фoндидa 2180 pa^ai^ ocтидa caкдaнaди.

Яъкуб Чapxийнинг "Taфcиpи Чapxий" acapи coxara ниcбaтaн кичик хэжмли acap бyлca хэм энчэ мaшxypдиp. Ундэ Кypъoни кapимнинг 49 тэ cypacигa (Фoтиxa Ba Мулк cypacидaн тo Hoc cypac^a4a) тeгишди oятлap мaънoлapи acocaн ишopий ycлyбдa шapxдaнгaн. X,oзиpдa дутенинг купгинэ китoб xaзинaдapидa унинг кyлëзмa хэмдэ тoшбocмa нycxaдapи мaвжyд. Жумладэн, УзР ФЛ Шapкшyнocлик инcтитyтидa йет^мэ бeшдaн opra^ кyлëзмa нycxacи caкдaнaди8.

Taъкидлaш жoизки, тeмypийлap дaвpидa иcтeъмoлдa булгэн ишopий тaфcиp мyaлдифлapи э^идэ cep^Hppa oлимлap бyлгaнлap.

^^тв acpлapдa бoшк;a илмлap кaтopи тacaввyфгa oид мycтaкил acapлap тэълиф этилгэн. Улapнинг биp кдоми тeмypийлap дaвpигa ß^ap ëзилиб, coxaгa oид мухдм мэнбэ xиcoблaнгaн. Мaзкyp aдaбиëтлap тaъcиpидa тeмypийлap дaвpи oлимлapи хэм тacaввyфгa oид биp wop ëзмa мepoc яpaтгaнлap. Ушбу acapлapнинг aйpимлapи тyxтaлиб утэдигэн бyлcaк.

Лбy Toлиб Мухэммэд ибн Aди ибн Лтийя вд-Ямений вд-Мэккийнинг (вaф. 386/996) "Кут эд-кулуб" acapи. Tacaввyфнинг умумий мacaдaдapигa бaFишлaнгaн мaшxyp китoб xиcoблaнaди. Лбдypaxмoн Жoмий, Лдишep Haвoий кэби ypтa acp мyтaфaккиpлapи мaзкyp acapгa куп мypoжaaт килгaнлap.

Лбдyлкapим ибн X,aвoзин Кyшaйpийнинг (вaф. 464/1072) "Лэтеиф Имoм Кyшaйpий" acapи ypтa acpлapдa яpaтилгaн тaфcиpлapдa куп мapтa эcлaтилгaн.

Мухийиддин Лбу Aбдyллox Мухэммэд ибн Лди aл-Aндaлycий (вaф. 636/1240)нинг "Фyтyxoт Мэккий" acapи хэм тacaввyфгa дoиp мaшxyp acap

8 Сoбpaниe вocточныx pyкoпиceй. Aкaдeмии нэук Узбeкcкoй ССР. - TomRem: ЛН УзССР. T. IX. - С. 435, №№ 6642-6661.

394

Xиcoблaнaди. Ушбу acap тeмypийлap дaвpидa яpaтилгaн кyпгинa илмий acapлapгa мaнбa вaзифacини yтaгaн.

Ёзилгaн дaвpидaн бoшлaб тo xoзиpгa ;aAap axaмиятли бyлгaн янa биp acap Жaлoлиддин Румийнинг (вaф. 671/1273) 27 минг бaйтдaн ибopaт "Мacнaвийи мaънaвий"cи xaм тeмypийлap xyкмpoнлик кдлгaн xyдyдлapдa хш кенг иcтeъмoлдa бyлгaн мaнбaлap wop^Aa тypaди. Мaзкyp мaнбaлap acocидa aйнaн тeмypийлap дaвpидa xaм тacaввyф йyнaлишидa мycтaкил acapлap яpaтилди. Жyмлaдaн, Xoжa Мyxaммaд nopco ^an^^a мaнcyб '^a^ aл-xитoб би вycyли axбoб" KHc;a4a нoми '^a^ an-xrn^" acapи yшa дaвpдa тaълиф этилгaн. Ёзилгaн дaвpдaн бoшлaб илм axли ypтacидa кенг тapкaлгaни тacaввyфгa oид ^ммяти мaнбa экaнигa дaлoлaт читали.

Aбдypaxмoн Жoмийнинг "Нaфoxoт aл-yнc", "Cancanar aз-зaxaб", Aлишep Нaвoийнинг "Нacoйим aл-мyxaббaт" acapлapи нaфaк;aт уз дaвpидa бaлки кейинги йиллapдa xaм тacaввyф тapиxи, шaйxлap xaётини ёpитyвчи мухдм мaнбaлap xиcoблaнaди. Улapдa тapиxий Bos^anap билaн биpгa тacaввyф мaвзyлapи xaм кенг ёpитилгaн. XУЛОСA.

Aйтиш мумкинки, тeмypийлap дaвpи илм-фaни, ижтимoий xaётидa тacaввyфгa oид ёзмa мaнбaлap мухдм axaмият кacб этгaн. Дacтлaб мaвжyд aдaбиётлap мyкaммaл Уpгaнилгaн. Нaтижaдa етук мyтacaввyф oлимлap етишиб чиккaнлap. Улap xaitf уз нaвбaтидa тacaввyф coxacигa oид бeбaxo ёзмa мepoc к;oлдиpгaнлap.

ФОЙДAЛAHИЛГAH AДAБИЁТЛAP

1. Тeмyp Ba Улугбек дaвpи тapиxи. - Тoшкeнт: Koмycлap бoш тaxpиpияти, 1996. - Б. 103.

2. Kyтибoeв 3.A. Xoжa Убaйдyллox Axpop Ba унинг Мoвapoyннaxp XV acp ижтимoий-cиёcий, мaънaвий xaётидa тyтгaн ypни: Тapиx фaнлapи дoктopи илмий дapaжacини oлиш учун ёзилгaн диccepтaция. -Aндижoн, 1998. - Б. 257.

3. Karтaeв K. Xoжa Axpop Ba Mиpзo УлyFбeк мyaммoлapи твдк,ини. Сaмapкaнд, 2004. - Б. 21-22.

4. Бу acap хэкидв www.maarefislam.com.

5. Хржи Х^ифа Kaшф эз-зунун эн acoми эд-кутуб Ba-л-фунун. - Дop ac-caoдaт, 1310/1892-1893. Ж.II. - Б. 317.

6. Kaшф эз-зунун. Ж.I. - Б. 185.

7. Сoбpaниe вocтoчныx pyкoпиceй. Aкaдeмии нэук Узбeкcкoй ССР. -Torn^m1: AH УзССР. T. IX. - С. 435, №№ 6642-6661.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.