CC BY
189YneHHH XXI BeKa • 2022 • № 5-2 (86)
TARIXIY MANBA TUSHUNCHASI
D.T. Usmonova1, D.B. Hazrat2
Maqolada tarixiy manba tushunchasi haqida ma'lumot berilgan. Kalitso'zlar: ma'lumot, tarixiy manba, tadqiqot, dalil, tafakkur, metodologiya, voqelik.
Tarixiy manba tushunchasini nazariy jihatdan tavsiflagan olim L.Danilevskiy hisoblanadi. Nazariy bilishga ko'ra, "manba"ning empirik ma'lumot bilan bizni hissiy qabul qilishimiz mumkin bo'lgan har qanday ma'lumot bo'lishi mumkin. Ilmiy-empirik ma'noda u o'zi uchun emas, balki uning yaqin vositasi bilan boshqa ob'yekt to'g'risida bilim olinadigan har qanday mavjud ob'yekt manba deb atalishi mumkin. Tarix fani sohasida taklif etilayotgan bu tushuncha ob'yektning mavjudligi va uning boshqa ob'yektni o'rganish uchun yaroqliligi tushunchasi kiritiladi. Aslida, tarix fani bilan shug'ullanadigan har qanday tadqiqotchi uchun bunday ob'yekt, uning ongidagi "ma'lumot" sifatida tasavvur qilinadi. Tadqiqotchi nafaqat uni o'z tushunchasi deb tan olib qolmaydi, balki uning mazmuniga amalda mavjudlikni ko'radi. Aks holda, manba tadqiqotchining hissiy qabul qiladigan ob'yekti bo'lmay qolishi mumkin. Manbalar asosida bu ob'yekt voqelikni bilishi imkoni mavjud bo'lmaydi. Chunki har qanday tarixiy tadqiqot ma'lum manba bo'yicha voqelikning bilish maqsadini qo'yadi.
Tarixiy manba va tarixiy dalil o'rtasidagi farq shundaki, agar tarixiy dalil tushunchasiga yakkalikning moddiy muhitga ta'siri tushunchasi kiritilsa, shunda har qanday tarixiy manbani tarixiy dalil deyish mumkin. Lekin tarixchi bunday dalillardan boshqa dalilni bilish uchun manba sifatida foydalanadi. Tarix fani uchun manba deb har qanday mavjud ob'yekt uning o'zi uchun emas, boshqa ob'yekt to'g'risida ma'lumot beradigan, dalil to'g'risida bilim olish uchun bu ob'yektni tarixiy manba deb aytish mumkin. Tarixiy manba keng ma'noda inson ijodiyoti natijasidir. Ko'p hollarda manba muallifi noma'lum bo'ladi. Agar manba bir guruh odamlar tomonidan yaratilsa, bu ijod "ommaviy" nomini oladi (misol uchun, til, xalq qo'shiqlari va dostonlar). Tarixiy manbalarni tadqiqot maqsadlariga ko'ra, turlicha tizimlashtirish mumkin. Ulardan eng umumiysi tarixiy manbalarning tarixiy bilim uchun ahamiyatini belgilashdan iborat. Shunday ma'noda manbalarni ularning qimmati darajasi bo'yicha yoki ma'lum bir xil tarixiy dalillar o'rganiladi. Shu asosda, ularning qimmatli mazmunini tavsiflaydigan manbalarning darajasi bo'yicha osongina farqlash mumkin.
Manbalarning eng asosiy turlari bo'yicha guruhlashtirishda manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasidan kelib chiqiladi. Manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasi manbada ma'lum bo'lgan o'sha dalil haqiqatdan ham mavjud bo'lganini, uning tarixiy voqelikni bilish uchun ahamiyatini manba sifatida bilish qimmatini aniqlashdir.
Tarixchi manbalar asosida o'tmish voqelik to'g'risida fikr yuritganda, manbaning ichki mazmuni to'g'risida o'zining hissiyoti qabul qilgan moddiy obraz asosida xulosa qiladi. Bu holatda tarixchi manbalarning barcha obrazlari ham o'rganilayotgan dalilning borligi to'g'risida bir xil taassurot qoldirmasligini his qiladi. U manbalarning moddiy obrazlarini qay miqdorda yaroqligiga qarab farqlashi mumkin. Shunday manbalarni ko'rsatish mumkinki, tarixchi ularni hissiy qabul qilishda ularda aks etadigan dalillarning bevosita borligini boshqalardan ko'ra yaxshi his qiladi. Misol uchun, tarixchi biror-bir podshoning sog'onasida, uning o'ligini barcha detallarida o'zi ko'rishi, boshqalarning bu sog'ona tasvirini o'qigandan ko'ra yaxshiroq tasavvur qiladi. Manbaning moddiy shaklini uning qoldiqlarida, misol uchun, ranglar yoki tovushlarda ifodalaydigan manbani qabul qilishda, tarixchi dalilning o'zini qabul qilganidek, faqat manbaning o'zinigina emas, balki manba haqida tasavvurni his qilishi mumkin edi.U manbani o'rganishga kirishib, dalilga tegishli yaxlit hissiy obrazni u yoki bu darajada boshdan kechiradi. Tarixchi qandaydir ramziy belgilar (ko'pincha yozma) bilan
1Usmonova Dilzoda To'ra qizi - Shofirkon tumani 38- IDUM tarix fani o'qituvchisi, Buxoro, O'zbekiston.
2Hazrat Dilora Boboqul qizi - Shofirkon tumani 38- IDUM tarix fani o'qituvchisi, Buxoro, O'zbekiston.
Ученый XXI века • 2022 • № 5-2 (86)
ifodalangan manbani, borliq shaklidagi manbani qabul qilishda, bu dalilning u yoki bu darajada saqlangan obrazini qabul qilmaydi. Mavjud dalilni moddiy shaklda aks ettiradigan belgilar asosida tarixchi mavjud dalilni ilmiy tadqiq qilish uchun o'zida obraz yaratilishi lozim.
Manbalarni ikki guruhga: tasvirlovchi va belgilovchi dalillarga bo'lish mumkin. Manbalarni shunday asosda, ya'ni ularni empirik buyum yodgorliklari, so'z va yozma yodgorliklarga bo'lish mumkin. Ular tashqi ko'rinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Dalilni ifodalaydigan manbalar buyum yodgorliklarining manbalari bilan, belgilaydigan dalil so'z va yozma yodgorliklar bilan mos keladi.
Manbalarni mazmuni bo'yicha ham bo'lish mumkin: 1. Daliliy mazmundagi manbalar. 2. Normativ mazmundagi manbalar.
Tarixiy manbalar nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan ular tarixiy voqelikni bilish uchun, amalda esa unda harakat qilish, insoniyat madaniy hayot ida ishtirok etish muhim va zarurdir. Tarixiy manbalar anchadan beri mavjud bo'lmagan dalillar to'g'risidagi mulohazalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Misol uchun, tarixiy manbalar asosida buyuk Temur to'g'risida yoki yanada qadimgiroq xorazm, so'g'd va baqtriya yozuvlari to'g'risida so'zlash mumkin. Tarixiy manbalar bo'lmasa, insoniyat o'tmish tarixini qayta tiklab bolmaydi. Chunki insoniyatning o'tmish taraqqiyoti o'zining yaxlitligida hozirgi kunda mavjud emas. U hozirgi kungacha yetib kelgan ayrim izlar, qoldiqlar bo'yicha ma'lum. O4mish izlari, qoldiqlarini tarixiy manbalarda bevosita tarixiy tadqiqot qilish mumkin. Tarixiy dalil tarixiy manbaning bag'rida yotadi. Manbadagi dalilsiz insoniyat tarixini qayta tiklash mumkin emas. Dalil mavqeini olish uchun u tasdiqlanishi lozim. Tarixiy manba shaklan barqaror bo'lishi natijasida, u uzoq muddat o'rganilishi mumkin. Tadqiqotchi unga bir necha bor qaytishi mumkin.
Manba inson tafakkurining boy xilma-xil xazinasini o'zida saqlaydi. Bu xazinaning tadqiqi bizning tariximiz, madaniyatimizning eng asosiy belgilari (qadriyatlari)ni qayta tiklashga va madaniyatimizning kelajak rivoji uchun vorisiylikni ta'minlashga imkon yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sagdullayev A.S. O'zbekiston tarixi. Toshkent 1998 yil
2. Имомова Ш.М., Норова Ф.Ф. УЧЕБНЫЕ МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ СПОРТИВНО-ОЗДОРОВИТЕЛЬНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ// Вестник науки и образования, 2021. № 9 (112). Часть 2. С.38.
© D.T. Usmonova, D.B. Hazrat, 2022.
