CC BY
4TALIM SIFATIGA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR ASOSIDA O'QUVCHILARNING KREATIV FIKRLASHLARINI RIVOJLANTIRISH Toshpulatova Dilraboxon Sobirjonovna
QDPI, Biologiya kafedrasi o'qituvchisi dilyatoshpulatova6@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10115412
Annotatsiy. Maqolada hozirgi zamonaviy yondashuvlar asosida o'quvchilarining kreativ fikrlashlarini rivojlantirish, bu jarayonda o'qituvchining o'rni, ijodkorlikni rivojlantirish uchun qulay yоsh davrlarini bilish va dars o'tish davоmida zarur bo'lgan tamоyillarga amal qilish, shu bilan birga vazifalarni bajarishga ajratilga vaqt va baholashning ahamiyati to'g'risida fikr yuritiladi.
Kalit so'zlar: kreativlik, kreativ salohiyat, kreativlikni rivojlantirish, tafakkur, konvergent, divergent, qobiliyat, vizual xotira.
Globallashuv sharoitida shiddat bilan rivojlanib borayotgan davr davlat va jamiyat oldiga dolzarbligi va qamrovi kun sayin ortib borayotgan zamonaviy talablarni qo'ymoqda. Rivojlangan davlatlar qatoridan o'rin olish uchun mamlakatda bilimli, tajribali va zamonaviy fikrlaydigan yuksak salohiyatli kadrlar, mutaxassislarning o'rni beqiyos hisoblanadi.
Prezident va hukumat tomonidan ta'lim tizimi oldida aniq vazifalar qo'yilgan bo'lib, bu shunchaki ta'lim holatini nazorat qilish emas, balki ta'lim tizimining sifatini yaxshilash va uni yanada raqobatbardosh qilish bo'yicha aniq ishlar olib borishni talab etadi [1].
Ta'limning asosiy vazifasi o'quvchida jamiyatda muvaffaqiyatli hayot kechirishi uchun bugun va kelajakda kerak bo'ladigan ko'nikmalarni shakllantirishdir. Bunda kreativ fikrlash bugungi yoshlar ega bo'lishi zarur bo'lgan eng muhim ko'nikmalardan biridir .
Zamonaviy maktabning eng muhim vazifasi - kreativ salohiyatni rivojlantirishni innovatsion fikrlaydigan zamonaviy o'qituvchi hal qilishi mumkin, deb qaraydi. Zamonaviy o'qituvchi pedagogik faoliyati yuqori ijtimoiy ahamiyatga ega va o'quvchining individual o'ziga xos shaxsini shakllantirishning o'ziga xosligi, o'qituvchi va o'quvchining o'zaro munosabatlarida andoza va qolipning yo'qligi, ta'lim mazmuni, usullari va shakllarida muammolarni kreativ hal qilishi bilan ajralib turadi.[3].
Kreativlik - pedagogik faoliyatning muhim sharti, o'qituvchi faoliyatining ob'ektiv kasbiy zarurati. Ko'rib chiqilayotgan muammoning nazariy asoslari bo'yicha tadqiqotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, ijodkorlik yoki kreativ fikrlash deganda odamning noan'anaviy g'oyalarni yaratish, o'ziga xos yechimlarni topish va an'anaviy yechim sxemalaridan chetga chiqish qobiliyati tushuniladi.
Bu masalani D.B.Bogoyavlenskaya, V.N.Drujinin, L.K.Veretennikova, J.Gilford, E.P.Torrens, R.Sternberg, A.Maslou va boshqa ko'plab olimlar o'rgangan.
O'quvchilarni kreativlik fikrlashini rivojlantirishda nazariy manbalari va amaliy tajribasini o'rganib chiqib, quyidagilar o'qituvchiga zarur bo'lishi aniqlagan:
- har bir o'quvchida ijodkorlikni rivojlantirish, o'z-o'zini bilish va o'z-o'zini rivojlantirish imkoniyatini beruvchi kreativ ta'lim muhitini shakllantirish;
- har bir o'quvchining individual qiziqishi va moyilligini hisobga olish;
- o'quvchilarni doimiy rag'batlantirish va o'z-o'zini rag'batlantirishni ta'minlash;
- o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish;
- xavfsiz kreativlik maydonni tashkil etish;
- o'quvchilarni o'z kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish;
- texnologik tarkibiy qismlar bilan (texnologiyalar, usullar, texnikalar, vositalar, qo'yilgan vazifalarni hal qilishni amalga oshirish shakllari) ta'minlash.
Bugungi kunga kelib, tadqiqotchilar o'rtasida qaysi yosh davri ijodkorlikni rivojlantirish uchun qulayroq degan savol bo'yicha ham tortishuvlar mavjud. Biroq, L. I. Bojovich, V. V. Davydov, N. S. Leites, E. A. Shumilin va boshqalarning nazariy ishlari va D. B. Bogoyavlenskaya, V. N. Drujinin, J. Renzulli, R. Sternberg va boshqalarning tajribaviy tadqiqotlari asosida ijodkorlikni rivojlantirish uchun qulay yosh davrlari katta maktab yoshi deb hisoblanishlarini ko'rish mumkin. Bu yoshda fikrlash mavhum xususiyat kasb etadi, tafakkurning vizual-majoziy turi nazariy bilan almashtiriladi, ijodkorlikning asosi bo'lgan divergent fikrlash qobiliyati shakllana boshlaydi. Kattaroq o'smirlik davridagi tasavvur uning sub'ektiv ichki dunyosining bir qismiga aylanadi. O'smir uchun tasavvur bilan harakat qilish, ob'ektlar o'rtasida yangi aloqalarni o'rnatish, voqelik hodisalarini qayta ko'rib chiqishi osonlashadi.[5].
Maktab o'quvchilarining kreativlik fikrlashni rivojlantirish uchun A.N. Ivanov bir nechta to'g'ri javoblar mavjudligini ta'minlaydigan divergent masalalardan foydalanadi. Divergent fikrlashning rivojlanishi quyidagilarga yordam beradi: shaxsiy rivojlanish; bag'rikenglik, qiziquvchanlik va ijodkorlikni tarbiyalash. Muallifning fikricha, konvergent fikrlaydigan bola uchun har qanday vazifa konvergent hisoblanadi, divergent fikrlaydigan bola uchun esa muammolarni hal qilishda ham konvergent, ham divergent yondashuvlar mavjud. [3].
A. Mixaylovich-Kononov va N. Vulovich, agar o'quvchi muayyan muammoni hal qilish uchun bajarilishi kerak bo'lgan qadamlarni darhol aniqlay olsa, bu vazifa uning uchun oson bo'ladi, deb hisoblashadi. Yaponiyada 70-yillarda paydo bo'lgan muammolarni hal qilishda ochiq yondashuvga amal qilishadi. Bu esa kreativ fikrlash va kreativlikni rivojlantirishga yordam beradi. Aniq topshiriqlarning afzalligi barcha o'quvchilarning faol ishtirok etishidir, bu yerda har bir kishi o'z g'oyasiga ega va uni o'ziga xos tarzda amalga oshirishi mumkin. Ushbu usul yordamida o'quvchilar o'zlarini ishonchli his qiladigan strategiyalardan erkin foydalanishlari mumkin. Aniq muammolar - bu bir nechta to'g'ri javoblar va to'g'ri javob(lar)ni topishning bir necha usullariga ega bo'lgan muammolardir [6].
O'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir yosh davri o'quvchining rivojlanishida o'ziga xos qarama-qarshiliklarga ega ekanligini hisobga olish zarur. Shunday qilib, o'rta maktab o'quvchilari o'zlarining aqliy ko'rinishida fikrlash va badiiy tiplarning xususiyatlarini birlashtiradilar, hozirgi paytda yashash va kelajakka intilish, odamlarga aralashishga tayyorlik va boshqalarga nisbatan tanqidiy munosabatni kuchaytiradi [4]. Bu yosh davri o'z ijodini rivojlantirish uchun kreativ fikrlaydigan odamlar bilan muloqot qilish zarurligini talab qiladi. Bu yoshda o'smir uzoq vaqt davomida diqqatini jamlashi yoki o'zining asl qiyofasini yaratishi mumkin bo'lgan o'zi uchun namunani belgilash norma hisoblanadi . Ana shunday harakatlantiruvchi kuchlardan biri, ibrat namunasi sifatidao'qituvchi bo'lishi mumkin. O'rta maktab o'quvchilarida kreativlik xususiyati quyidagicha namoyon bo'lishi mumkin:
• ilhomlanishlari;
• o'z farazlarini ilgari surish;
• ilmiy muammolarni hal qilishda muvaffaqiyatli urinishlar;
• amaliy masalalarga yangilik kiritish va h.k.
O'rta maktabda o'quvchilarning kreativlik tafakkurini rivojlantirishga yo'naltirilgan vazifalar majmuasini ishlab chiqishda o'qitishning uchta usuli - amaliy, ko'rgazmali, muammoli va topshiriqni bajarish shakli - yakka, juftlik, guruhda asos qilib olinadi (1-jadval).
1-jadval Ijodkorlikni rivojlantirish asosidagi o'qitish usullari va topshiriqni bajarish shakllari
O'qitish usuli Tорshiriqni bajarish shakli
Amaliy - o'quv jarayonida o'quvchilarning amaliy (kognitiv) faoliyatiga asoslangan, o'quv muammosini yechish, ko'nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan metod. Yakka - unda topshiriq olgan har bir o'quvchi uni boshqalardan mustaqil ravishda bajarishi kerak.
Ko'rgazmali - bu usul, dasturni o'qitishda ko'rishning didaktik tamoyilini amalga oshirishga hissa qo'shadi, o'qitish metodikasiga qo'shimcha qiladi. Rang-baranglik, dars samaradorligi va mahsuldorligini oshiradi, bolalarning kuzatuvchanligini, vizual-majoziy tafakkurini, vizual xotirasini va diqqatini rivojlantiradi. Juftlik - bu ta'lim muammosini hal qilish, o'zaro o'rganish yoki o'zaro nazoratni birgalikda izlash uchun ikki o'quvchining birlashishi va o'zaro ta'sirini o'z ichiga olgan o'quv jarayoni
Muammoli - muammoli vaziyatlarni yaratishga, o'quvchilarning faol kognitiv faoliyatiga asoslangan usul bo'lib, u bilimlarni yangilashni, tahlil qilishni va undan tashqarini ko'rish qobiliyatini talab qiladigan murakkab masalalarni topish va hal qilishdan iborat. Guruh - guruhda o'rganish yoki o'zaro nazoratni birgalikda izlash uchun barcha o'quvchilarning birlashishi va o'zaro ta'sirini o'z ichiga olgan o'quv jarayoni
Dars o'tish davomida quyidagi tamoyillarni amalga oshirish zarur:
1) o'quvchilarning barcha fikrlari va qarorlarini ijobiy qo'llab-quvvatlash;
2) o'z xatolarini va o'quvchilarning xatolarini hisobga olgan holda mavjud muammoning
mumkin bo'lgan yechimi;
3) o'quvchilarning o'quv muammosini hal qilish bo'yicha fikrlari va harakatlarida cheklanmaslik;
4) o'quvchilar tomonidan sinfdagi do'stining fikrini taqiqlash, qo'pollik, masxara qilish urinishlarini bostirish;
5) juftlikda ishlashda o'quvchilar o'rtasida do'stona munosabatlarni tashkil etish;
6) o'zaro ishonch muhitini yaratish (o'qituvchi-o'quvchi; o'quvchi-o'quvchi);
7) ijodkorlik namoyon bo'lishining har qanday shaklini qabul qilish (og'zaki,
yozma);
8) Har bir o'quvchini har qanday usulda vazifani hal qilishda, uning majburiy bajarilishiga yo'l qo'ymaslik;
9) "Hech qanday vazifa bajarilmagan - yomon baho" shartining yo'qligi.
Kreativ qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan vazifalar turli xil bo'lishi mumkin:
1. Belgilangan vaqtda bajarish :
Butun dars (Topshiriq butun dars uchun beriladi, lekin dars odatdagi uslubda davom etadi. O'quvchilar bu vazifani boshqa asosiy vazifalar orasida bajarishlari mumkin). Ushbu vazifaning haqiqiy vaqti uchun (15 daqiqadan ko'p bo'lmagan).
2. Chegarasisiz vaqt davomida bajarish:
Topshiriq to'liq bajarilgunga qadar o'quvchilarga vaqt beriladi. O'quvchi uni sinfda ham, uyda ham bajarishi mumkin. Shu bilan birga, o'qituvchi bu vazifani majburiy bajarishni eslatishni ham unutmasligi kerak. Faqat cheklov - yangi mavzuga o'tishdan oldin topshiriqni bajarish.
Baho qo'yilishida quyidagilarga e'tibor berish qaratiladi:
• Baho qo'yiladi (mavzu nuqtai nazaridan).
• Hech qanday baho berilmaydi (faqat og'zaki maqtov).
• Baholash darsda qo'shimcha ish bo'lganligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi (o'qituvchining ixtiyoriga ko'ra).
Xulosa qilib aytganda, o'quvchilarni kreativ faoliyatini rivojlantirishda o'qituvchining o'rni beqiyos hisoblanadi, bu jarayonda u ijodkorlikni rivojlantirish uchun qulay yosh davrlarini bilishi, dars o'tish davomida zarur bo'lgan tamoyillarga amal qilishi, shu bilan birga vazifalarni bajarishga ajratilgan vaqt va baholashlar bo'yicha zamonaviy yondashishi talab etiladi.
REFERENCES
1. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruza - Toshkent, O'zbekiston, 2017. - 48 b.
2. Андpиянoвa В.И. О фopмиpoвaнии и paзвитии coGcraeHHo TBop4ecmx спoсoбнoстей учaщихся. - 47-51 б.
3. Бaтыpoвa М.А. TBop4ecKoe paзвитие oбучaющихся. - М., 1999. - 98 б.
4. Гpебневa, М.В. ^временные тенденции и зaдaчи paзвития кpеaтивнoсти специaлистoв пpoфессиoнaльнoгo oбpaзoвaния.// Педaгoгикa искусствa. - 2013. - №4. - С. 342-348.
5. Гуpьянoвa, А.И. Кpеaтивнoсть KaK кaчествo личнoсти стapших пoдpoсткoв. // Студенчес^я нaукa и XXI век. — 2017. — № 14. — С. 260-262.
6. Кoшенoвa, М.И. Пpoблемы диaгнoстики кpеaтивнoсти в системе шкoльнoгo oбpaзoвaния [Текст] // сбopник: Метoды психoлoгии. - 1997. - С.
