Научная статья на тему 'ТАКРОРИЙ МУДДАТДА КАРТОШКА НАВ НАМУЛАРИНИ ЎРГАНИШ ВА ИСТИҚБОЛЛИЛАРИНИ АЖРАТИШ'

ТАКРОРИЙ МУДДАТДА КАРТОШКА НАВ НАМУЛАРИНИ ЎРГАНИШ ВА ИСТИҚБОЛЛИЛАРИНИ АЖРАТИШ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Картошка дунё дехқончилигида майдони бўйича буғдой / шоли / маккажўхоридан кейинги ўринда / аҳамияти жихатдан эса иккинчи ўринда туради. Картошка инсон учун муҳим бўлган оқсил / крахмал / турли витаминлар / элементлар ҳамда минерал тузлар манбаидир.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Р А. Низомов, Ж Н. Рахматуллаев, С Б. Хожамуратов

Ушбу мақолада картошка коллекциясини ўрганиш ва бойитиш, ўсиб ривожланиши, ҳосилдорлиги бўйича маълумотлар келтирилган. Тадқиқотлар Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик ИТИнинг тажриба далаларида 2023 йил ўтказилган. Бугунги кунда картошка дунёнинг 160 дан ортиқ мамлакатларида жами 21,5 млн. гектар майдонда экилиб, ҳар йили 351 млн. тоннадан ортиқ картошка ҳосили етиштирилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Р А. Низомов, Ж Н. Рахматуллаев, С Б. Хожамуратов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАКРОРИЙ МУДДАТДА КАРТОШКА НАВ НАМУЛАРИНИ ЎРГАНИШ ВА ИСТИҚБОЛЛИЛАРИНИ АЖРАТИШ»

é

Ws,

UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz

ТАКРОРИИ МУДДАТДА КАРТОШКА НАВ НАМУЛАРИНИ УРГАНИШ ВА ИСТИ^БОЛЛИЛАРИНИ

АЖРАТИШ Р.А.Низомов Ж.Н.Рахматуллаев С.Б.Хожамуратов Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик

илмий-тадк;ик;от институти https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10634432

ABSTRACT

ARTICLE INFO

Received: 30th January 2024 Accepted: 07th February 2024 Online: 08th February 2024 KEY WORDS

Картошка дунё

дехцончилигида майдони буйича бугдой, шоли, маккажухоридан кейинги уринда, ауамияти жихатдан эса иккинчи уринда туради. Картошка инсон учун мущм булган оцсил, крахмал, турли витаминлар, элементлар уамда минерал тузлар манбаидир.

Ушбу мацолада картошка коллекциясини урганиш ва бойитиш, усиб ривожланиши, уосилдорлиги буйича маълумотлар келтирилган. Тадцицотлар Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик ИТИнинг тажриба далаларида 2023 йил утказилган. Бугунги кунда картошка дунёнинг 160 дан ортиц мамлакатларида жами 21,5 млн. гектар майдонда экилиб, %ар йили 351 млн. тоннадан ортиц картошка уосили етиштирилмоцда.

Картошка туганагининг биокимёвий таркиби 75% сув ва 25% курук; моддадан иборат. Куру; модданинг 70-80% крахмал булиб, туганакда унинг мик;дори 13-20%, о;сил 2-3%, клетчатка -1%, мой -0,2-0,3%, шакар -1%, кул 0,8-1,0% ни ташкил этади. Бундан таш;ари картошка туганагида витаминлар (С, В1-В6, РР, К ва каратиноидлар) х,ам бор. Ёш усаётган инсон танасида суяк ва мускулларининг мустах,кам ва бакувват булишида туганак таркибидаги минерал элементлар (кальций, темир, йод, олтингугурт, фосфор, калий кабилар) мух,им урин тутади. Картошка о;сили таркибида алмашинмайдиган аминокислоталар (лизин, лейцин, валин, тирозин, изолеицин, метионин, триптофан кабилар ) куп ва узининг биологик ах,амияти буйича бош;а экинлар о;силидан ю;ори туради.

Картошка Польша, Чехословакия, Голландия, Франция, Англия, Италия, Германия, Финландия, АКШ, Канада, Япония, Хиндистон, Россия давлатларида жудда катта майдонларда етиштирилади.[5;6].

Германияда бир навни алмаштириш 12-15 йил давомида тавсия этилса, Францияда районлаштирилган навлар алох,ида реестрга 10 йил давомида ёзиб Куйилади[3,4].

Калит сузлар: картошка, коллекция, генофонд, поя сони, усимлик буйи, х,осилдорлик.

ё

Щу,

И1Е = 8.1 | 8ЛЕ = 5.685 www.in-academy.uz

Тадкикотлар материали ва услуби

Тад;и;отлар Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик ИТИнинг тажриба далаларида 2023 йил утказилди. Тад;и;отда картошканинг 66 та турли давлатлардан келган нав намуналари 2 ;атор, 1 ;айтари;да экилди. Экиш схемаси 70х25 см.

Тад;и;отлар ут;азишда ;уйидаги услубий кулланмалардан фойдаланилди: "Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар утказиш методикаси [1], "Методика полевого опыта" [2].

Тадкикот натижалари ва му;окамаси

Такрорий муддатда хориж давлатларидан келтирилган х,амда махаллий нав намуналарини генофонд сифатида са;лаб туриш ма;садида экилган картошканинг нав намуналари:

Голландиянинг Матадор, Маранка, Сиерра, Агрия, Редстар, Роко, Пикассо, Фабула, Аладин, Ариелла, Космос, Санте, Армадо, Бимонда, Арнова, Фазан, Стерлин, Амбитион, Фантане, Ривьера, Авералант, Диамант, Маркиз, Артемиз, Вирго, Мемпинес, Евера, Камберра, Коломбо, Астакс, Фламинго, Гала Белоруссиянинг Дельфин, WDWA-9 Одиссей, Скарб. Германиянинг Ликария, К-35-45, Розара, Родриго, Фазан, Гранола. Польшанинг Ирга, К-35-45 Кореянинг Шноден. Россиянинг Удача, Пранса, Малиновка, Москва, Жуковский раный, Дитта, Делфин, Астакс, Адисей, Метиор. Франциянининг Давуня, Флоренса, Унверса. Ма;аллий навлардан Умид-2; Туйимли, Бахро, Кувонч; Сарнав, Пском; Куксарой навлари тажриба даласида х,ар бир нав намуналари 70x25 см схемада 5 м узунликда экилди.

Тажриба вариантида 66 та нав намуналари экилди. Генафонд сифатида экилган картошка колекциясида фенологик кузатув ва биометрик улчов ишлари олиб борилди. Хар 10 та нав экилгандан сунг назорат нав сифатида Санте нави экилди. Биринчи унталикда Ред стар, Биомонда Радриго, ШБШЛ-9, Агате, К-10, Гала, Армада, К-35-45, Туйимли навлари назора нав билан та;;осланилди. Назорат Санте навининг униб чи;иши 10 фоизи 13 кунда, 75 фоизи 23 кунда униб чи;;ан булса, унга нисбатан Радриго, Агате, К-10 навлари назорат вариантидан 2-3 кун олдин униб чи;ди.

1-жадвал

Картошка коллекциясида экилган картошка намуналарининг фенологик кузатув ва биометрик улчов натижалари

№ Нав намуналари Нихоллар нингуниб чи;иши, кун Усимликнинг ёппасига гуллаган даврида Бир тупдаги хосил,г Хосил-дорлик, т/га Назоратг а нисбата, %

10% 75% поялар сони, дона поя баланд -лиги, см

1 Ред-стар 13 23 4,4 31,6 159 9,1 63,4

2 Биомонда 15 23 4,2 33,0 131 7,5 52,2

3 Радриго 12 18 2,4 46,6 137 7,8 54,6

4 УБШЛ-9 13 23 2,2 32,0 275 15,7 109,6

5 Агате 10 15 1,6 45,3 225 12,8 89,7

6 К-10 12 18 2,2 43,0 165 9,4 65,8

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz

№ Нав намуна-лари Нихрллар нингуниб чициши, кун Усимликнинг ёппасига гуллаган даврида Бир тупдаги Хосил,г Хрсил-дорлик, т/га Назоратг а нисбата, %

10% 75% поялар сони, дона поя баланд -лиги, см

7 Гала 13 18 3,4 39,3 172 9,8 68,6

8 Армада 14 23 2,4 35,3 210 12,0 83,7

9 К-35-45 15 20 3,2 37,0 86 4,9 34,3

10 Туйимли 11 19 1,4 34,6 215 12,3 85,7

Сантэ (st) 13 19 3,0 49,6 250 14,3 100,0

11 Сарнав 14 20 1,6 30,3 165 9,4 73,5

12 Арелла 15 22 3,0 24,3 155 8,8 69,0

13 Фазан 15 20 2,6 31,0 230 13,1 102,4

14 Шноден 14 21 1,8 27,0 215 12,3 95,7

15 Разара 12 20 4,4 40,3 197 11,2 87,7

16 Фломинго 14 21 2,2 38,0 293 16,7 130,5

17 Пранца 14 20 1,8 47,6 269 15,3 119,8

18 ^увонч 13 19 2,0 52,0 226 12,9 100,6

19 Арнова 15 19 2,2 40,3 210 12,0 93,5

20 Удача 13 23 2,8 37,0 218 12,4 97,1

Сантэ (st) 14 20 3,5 45,3 225 12,8 100,0

21 Диоманд 14 21 2,4 28,9 125 7,1 62,5

22 Гранола 16 19 2,2 31,8 113 6,4 56,5

23 Адисей 13 25 2,6 32,1 159 9,1 63,4

24 Маранка 14 23 2,6 28,6 131 7,5 52,2

25 Роко 18 20 1,4 27,0 137 7,8 54,6

26 Фабула 12 18 1,8 45,3 275 15,7 109,6

27 Сиерра 13 18 2,0 40,3 225 12,8 89,7

28 Космос 12 18 2,2 22,0 165 9,4 65,8

29 Астокс 12 23 1,8 32,0 172 9,8 68,6

30 Аладдин 13 19 2,0 30,3 210 12,0 83,7

Сантэ (st) 13 19 2,6 46,5 86 4,9 34,3

31 Авереланд 13 25 1,4 41,0 215 12,3 85,7

32 Артемиз 13 23 2,0 48,6 250 14,3 100,0

32 Линия 12 19 1,2 40,0 165 9,4 73,5

34 Агрия 14 19 2,4 47,0 155 8,8 69,0

35 Ревера 13 17 1,2 37,0 230 13,1 102,4

36 Масква 13 18 1,2 33,6 215 12,3 95,7

37 Анбитион 12 19 1,4 32,0 197 11,2 87,7

38 Ран-роза 13 24 1,8 38,6 293 16,7 130,5

39 Умид 15 22 1,2 46,0 269 15,3 119,8

40 Вирго 19 24 2,8 48,5 226 12,9 100,6

Сантэ (st) 13 18 2,4 38,6 210 12,0 93,5

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz

№ HaB HaMyHa-^apu Huxo^ap HHHryHHÖ HH^umu, KyH YcHM^HKHUHT ënnacura ry^^araH gaBpuga Bup Tyngaru x,ocu.n,r Xpcun-gop^HK, T/ra Ha3opaTr a HucöaTa, %

10% 75% noa^ap cohh, gOHa noa 6a^aHg -^uru, cm

41 Ka^OMÖa 18 23 2,0 42,0 218 12,4 97,1

42 ÜCKOM 18 24 1,6 48,6 225 12,8 100,0

43 Hpra 16 20 2,0 45,3 125 7,1 62,5

44 ÜKOCCO 13 18 2,0 35,3 113 6,4 56,5

45 CKapn 16 23 2,2 41,0 215 12,3 107,5

46 Ma^HHOBKa 16 22 1,8 32,0 186 10,6 93,0

47 BaxpO 16 20 1,4 43,6 113 6,4 56,5

48 KaMÖeppa 19 24 1,6 47,0 200 11,4 100,0

49 MeMnuHC 17 20 1,8 40,0 200 11,4 100,0

50 ÜHKappo 16 23 2,4 47,8 163 9,3 81,5

Сантэ (st) 11 18 1,6 32,1 269 15,3 134,5

51 MapKH3 16 23 2,8 28,6 165 9,4 82,5

52 Peg-öapoH 16 25 1,8 27,0 200 11,4 100,0

53 CTep^HH 16 21 0,6 45,3 175 10,0 87,7

54 KyKcapofi 15 22 1,8 40,3 187 10,7 93,9

55 Э^nacco 17 23 0,8 22,0 125 7,1 62,3

56 ^HKapua 15 22 0,4 32,0 223 12,7 111,4

57 OaHTaHe 18 22 0,8 30,3 204 11,6 101,8

58 Ape^^a 17 22 1,4 40,3 133 7,6 66,7

59 MaTagop 16 20 1,2 41,0 154 8,8 77,2

60 ^HTTa 18 21 1,0 38,6 180 10,3 90,4

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

61 ^e^^HH 17 22 2,5 48,6 177 10,1 88,6

Сантэ (st) 14 19 3,5 52,6 200 11,4 100,0

62 ^yKOBcKHH paHHHH 12 21 3,0 51,4 150 8,6 100,0

63 YHBepca 10 20 3,0 50,2 210 12,0 77,5

64 O^opeHca 13 22 3,0 49,7 127 7,2 108,1

65 MeTuop 14 19 3,0 50,6 133 7,6 64,9

66 ^aByHa 15 23 2,4 28,9 163 9,3 68,5

Ym6y 10 Ta^HKgaru HaB^apga ycuM^HK noa^ap cohh ypraHRflraHga Peg CTap, BHOMOHga HaB^apuga noa^ap cohh Ha3opaTgaru HaBgaH 1,4-1,2 MapTa Kyn^Hru aHHK^aHgu.

KefiuHru 20 Ta^HKga CapHaB, Ape^a, Oa3aH, ^HogeH, Pa3apa, O^aMHHro, Пpaнцa, KyBOHH, ApHOBa, Ygana HaB^apu Ha3opaT Caнтэ HaBH öu^aH Tarçrçocflaô cuHa^gu. Ha3opaT CaHTe HaBuga KapTomKa Huxo^apuHH 10-75% yHuö Hurçumura 14-20 KyH Ba^T KeTraH 6y^ca, Pa3apa, KyBOHH, Ygana HaB^apu Ha3opaT BapuaHTugaH 1-2 KyH o^guH yHuö HHrçgu.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz

Сарнав, Шноден, Разара, Фламинго, Пранца навларини униб чи;иши назорат вариантига тенг булди.

Кейинги 30 таликда Диамонд, Гранола, Адиссей, Маранка, Роко, Фабула, Сиерра, Космос, Астокс, Аладин навлари Санте нави билан та;;ослаб синалди.

Назорат Санте навида картошка нихолларини 10-75% униб чи;ишига 13-19 кун ва;т кетган булса, Фабула, Астокс навлари назорат вариантидан 1-2 кун олдин униб чи;ди. Адиссей, Сиерра, Аладин навларини униб чи;иши назорат вариантига тенг булди. Диамонд, Гранола, Адиссей, Маранка навларининг поялар сони назорат вариантига тенг булди.

Кейинги 40 таликда Авереланд, Артемиз, Линия, Агрия, Ревера, Москва, Анбитон, Ран-роза, Умид, Вирго навлари навлари Санте нави билан та;;ослаб синалди. Назорат Санте навида картошка нихолларини 10-75% униб чи;ишига 13-18 кун ва;т кетган булса, Линия, Ревера, Москва навларини униб чи;иши назорат варинтига тенг булди.

Кейинги 50 таликда Каломба, Пском, Ирга, Пикассо, Скарп, Малиновка, Бахро, Камберра, Мемпинис, Пикарро навлари Санте нави билан та;;ослаб синалди. Назорат Санте навида картошка нихолларини 10-75% униб чи;ишига 11-18 кун ва;т кетди. Лекин ушбу та;;осланган навларнинг хаммаси навзорат вариантидан 3-6 кунга кеч униб чи;ди. Поялар сони хам назорат вариантидан кам булди.

Кейинги 60 таликда Маркиз, Ред-барон, Стерлин, Кук сарой, Элпассо, Ликария, Фантане, Арелла, Матадор, Дитта, Делфин навлари Санте нави билан та;;ослаб синалди. Назорат Санте навида картошка нихолларини 10-75% униб чи;ишига 14-19 кун ва;т кетди. Ушбу та;;осланган навларнинг хаммаси навзорат вариантидан 3-4 кунга кеч униб чи;ди. Поялар сони фа;ат Ред баронда назорат вариантидан 16,7% га куп булди.

Картошка генофондини бойитиш ма;садида Франция ва Россининг нав намуналари экиб урганилди. Жуковский ранный, Универса, Флоренса, Метиор, Давуния навлари назорат Санте нави билан та;;ослаб синалди. Ушбу навларнинг униб чи;иши, гуллаши ва шонали назорат навга нисбатан 1-3 кун олдин кузатилди. Жумладан ушбу навларда поялар сони, усимлик баландлиги, туганаклар огирлиги ва хосилдорлик назорат Санте навидан 10-15% га ю;ори булганлиги кузатилди.

Ушбу навлар институт тажриба участкасида эртаги ва такрорий муддатда экиб синалди хамда ушбу навлар картошка коллекциясига ;ушиб куйилди.

Урганилган картошка генофонди ичидан айрим навларнинг хосилдорлиги назорат вариантидан ю;ори булди. Биринчи унталикда экилган навлар орасидан УБШЛ-9 навининг хосилдорлиги назорат вариантидан 1,4 тоннага ёки 9,6% га, иккинчи унталикда экилган Фазан, Фламинго, Пранца навларининг хосилдорлиги назоратидан 2,4; 19,8; 30,5% га, учинчи унталикда экилган Адиссей, Астокс навларининг хосилдорлиги назорат Санте навидан 7,5; 34,5% га, туртинчи унталикда экилган Ревера, Москва навлари назорат варинтидан 1,8-11,4% га, бешинчи унталикда экилган Пикассо нави назорат Санте Навидан 66,7% га, олтинчи унталикда экилган Элпассо нави назорат Санте навидан 53,6% га ю;ори булди. Франция ва Россиянинг Жуковский ранний, Универса, Флоренса, Метиор, Давуния нав намуналарининг хосилдорлиги назорат Санте навидан 39,9; 45,1; 47,8; 71,5; 76,8% га ю;ори булди.

é

Ws,

References:

1. B.^.A3HMOB. B.B.A3HMOB. CaÖ3aBOTHH^HK, no^H3Hu^uK Ba KapTomKanu^HK Ta^puöa^ap yTKa3um MeToguKacu. TomKeHT, 2013, 106-110 B.

2. X.H.BypueB. B.M.3yeB. ^.ATa^ypoBa. KapTO^e^eBogcTBO Y36eKucTOH. TomKeHT-2004. C.10-11

3. B.M. 3yeB, 0. ^ogupxy^aeB, X. H. BypueB, B. A3HMOB KapTomKaau^HK T. 2005 hra -296 B.

4. T3. OcTOHa^y^OB Y36eKucTOHga KapTomKa ce^e^HacHHHHr acocufi HyHa^um^apu Ba эpнmн^гaн roTyK^ap. // "KapTomKa ce^e^uacu, ypyFHH^HK Ba eramrapum, carç^am TexHO^oracuHH puBO^aHTupum MyaMMO^apu" m^mhh aMa^ufi кoн$epeнцнacн MaTepua^apu Tyn^aMH. 2007. CaMaprçaHg. 8-12 B.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.