CC BY
3TA'LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISHNING STRATEGIK
YO'NALISHLARI
Mo'minova Nargiza Sabitdjanovna
MTTDMQTMOI PhD dotsent https://doi.org/10.5281/zenodo.11273507
Annotasiya. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim sifatini oshirishning zamonaviy yondashuvlari, maktabgacha ta'lim sifati toifasining asosiy xususiyatlarini va yosh hususiyatlarini hisobga olgan holda yondashish nazarda tutilgan.
Kalit so'zlar: ta'lim sifati, farovonlik, bola, ta'lim, tarbiya, tajriba, rivojlanish, mahorat, shakillantirish, imidj.
Аннотация. ^временные подходы к повышению качества образования в организациях дошкольного образования, основные характеристики категории качества дошкольного образования. Предложен подход, учитывающий возрастные особенности.
Ключевые слова: качество образования, благополучие, ребенок, образование, обучение, опыт, развитие, умение, образование, имидж.
Abstract. Modern approaches to improving the quality of education in preschool education organizations, the main characteristics of the category of quality of preschool education. An approach that takes into account age characteristics is proposed.
Keywords: quality of education, well-being, child, education, training, experience, development, skill, education, image.
Maktabgacha ta'lim - ijtimoiy farovonlikning hal qiluvchi omili. Ilmiy adabiyotlarni o'rganish shuni ko'rsatadiki, maktabgacha tarbiya tizimiga kadrlar tayyorlash sifatini baholash muammosi juda murakkab. Ushbu muammoni hal qilmasdan, maktabgacha ta'lim tizimining asosiy maqsadiga, davlatning kadrlar salohiyatini shakllantirishga erishib bo'lmaydi. Mutaxassislar o'zlarining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo'lgan "maktabgacha ta'lim sifati" ni aniqlashning ko'plab variantlarini taklif qilishdi, ammo bu yoki boshqa usulda tasvirlangan hodisaning mohiyatini aks ettiradi.
Mavjud ta'riflarning ma'nolarini tahlil qilish "maktabgacha ta'lim sifati" toifasining quyidagi asosiy xususiyatlarini ajratib ko'rsatishimizga imkon beradi:
- tarbiyalanuvchilarning bilim va ko'nikmalari darajasini belgilangan standartga muvofiqligi;
- maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini har tomonlama baholash talablari belgilangan standartlarga muvofiqligi;
- o'quv-tarbiya jarayonining turli ishtirokchilarini (jamiyat, davlat, talabalar, ish beruvchilar) talablarini qondirish darajasi.
Maktabgacha ta'lim sifati o'quv-tarbiya jarayoni - ta'lim xizmati va uning natijasi sifati -tarbiyalanuvchini tayyorlashdan iborat. Bu ikki tomonlama ta'lim sifatining ichki va tashqi tarkibiy qismlari o'rtasidagi tafovutda o'zini namoyon qiladi.
Maktabgacha ta'lim sifatining ichki tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
- o'quv jarayonining shartlari;
- o'quv jarayonini amalga oshirish sifati;
- o'quv jarayoni natijalarining sifati;
- pedagogika va kadrlar siyosati bilan bog'liq ichki tarkibiy qismlar.
Maktabgacha ta'lim sifatining tashqi tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
- ta'limning tarbiyalanuvchilar va ularning ota-onalarining ta'lim-tarbiya talablariga muvofiqligi;
- davlat ta'lim standartlariga muvofiqligi;
- maktabgacha ta'lim tashkiloti imidji;
- zamonaviy mehnat bozori talablariga muvofiqligi.
Maktabgacha ta'lim sifati va uning samaradorligini oshirishdagi pedagogik muammolarni aniqlash tadqiqot vazifalaridan biri ekanligini inobatga olib, dastlab, maktabgacha ta'lim sifatining mazmun-mohiyati, falsafiy-pedagogik tahlili, rivojlanish bosqichlari hamda uning samaradorligini ta'minlovchi boshqaruv bo'yicha tahlillar olib borish nazarda tutildi. Mavzuni nazariy jihatdan ko'rib chiqishda, ta'lim sifati muammosiga to'xtalib o'tildi va bu, birinchi navbatda, "sifat", "ta'lim sifati", "samaradorlik", "ta'lim sifatini oshirish" kabi asosiy tushunchalar mohiyatini tahlil qilishni talab qiladi.
"Ta'lim" oldingi avlodlar tomonidan tashkil etilgan katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan tajribalarni doimiy ravishda keyingi avlodlarga yetkazishga yo'naltirilgan umumiy jarayon bo'lib, u ijtimoiy institut, jamiyatning ijtimoiy quyi tuzilmalaridan biri hisoblanadi.
"Sifat" atamasiga oid turli nuqtai nazarlarni umumlashtirish natijasida bu atamani har tomonlama ifodalashga xizmat qiladigan ta'riflarning bir qator maqbul variantlarini keltirish mumkin.
"Ta'lim sifati" esa, butun ta'lim tizimi tarkibiy qismlarining sifat vazifalari, murakkab rivojlanish kuchiga ega bo'lgan jarayon bo'lib, ta'lim muassasalari faoliyati ijtimoiy, iqtisodiy, uslubiy va texnologik muhitining o'zgarishi bilan izohlanadi. Ta'lim sifati xususiyatlari yaxlitligi ta'lim oluvchi BKMlarining shakllanishi va shaxsiy rivojlanishi uchun xizmat qiladigan eng qulay usullar kombinatsiyasidan iborat bo'lib, samarali o'quv jarayoni bilan amalga oshiriladigan, o'qitish jarayonlarini o'quvchilarda tayanch va umumfan kompetensiyalarini takomillashtirish, kreativligini shakllantirishga qaratilgan maxsus ijtimoiy-pedagogik-psixologik jarayon deb ta'kidlash mumkin.
Ta'lim va uning sifatiga yuqorida keltirilgan qarashlar bu davrning eng muhim nazariy g'oyalari davlatchilik asoslarida shakllangan komil inson tushunchasi va uning rivojlanishi turli ilm-fan tarmoqlarining birgalikdagi o'zaro natijasiga asoslanadi, degan xulosa chiqarishimizga imkon berdi.
Ta'lim sifati bo'yicha yuqorida keltirilgan fikrlarni umumlashtiradigan bo'lsak, quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
ta'lim sifati keng qamrovli ijtimoiy-pedagogik jarayon bo'lib, ta'limning holati va natijalarini aniqlovchi hodisa;
ta'lim sifatiga inson ehtiyoji hamda jamiyat va davlat manfaatlarini qondiruvchi xususiyatlar yig'indisi;
ta'lim sifati va undagi o'qitish maqsadlariga erishishni tashxislashning usullarini aniqlash, o'zgarishlarni tahlil qilish va samarali usullarni amaliyotga tatbiq qilish dolzarb vazifalardan biri.
Ta'lim sifati bilan bir qatorda ta'lim samaradorligi tushunchasiga ham to'xtalib o'tadigan bo'lsak, bu tushunchalar bir-biridan farq qilib, sifat natijaning maqsadga nisbati bilan belgilansa, samaradorlik esa, natijaning xarajatlarga, sarflangan resurslarga nisbati bilan belgilanadi. Ta'lim sifati samaradorligi tushunchasi, birinchi navbatda, "samaradorlik" tushunchasiga murojaat qilishni talab qiladi. Tadqiqot ob'ekti bo'yicha tahlil qilingan adabiyotlarning aksariyatida samaradorlik tushunchasiga to'xtalganda, uni "unumdorlik" tushunchasi bilan
Bu fikrda unumdorlik maktabgacha ta'limni boshqarishga nisbatan bildirilmoqda, unumdorlik berilgan yuqoridagi izohdan kelib chiqib, ta'lim sifati samaradorligiga ta'lim jarayonidagi unumli boshqaruvni amalga oshirish orqali erishish mumkinligini anglash mumkin. Maktabgacha ta'lim jarayonida sifatli samaradorlik o'qitish davomida o'qituvchining maqsadli, yuqori natijaga yo'naltirilgan boshqaruv harakatlarida o'z aksini topadi.
Shu o'rinda ta'lim-tarbiya jarayonida pedagog-tarbiyachining samarali boshqaruv harakatlari rejasiga maqsadni belgilash, tashxislash, bashorat qilish, loyihalash, rejalashtirish, tashkillashtirish, axborotlashtirish, nazorat qilish, baholash va o'zgartirish kiritish hamda tugallangan jarayon tahlili kabilarni keltirib o'tish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta'lim sifati samaradorligining belgilangan strategiyalarini amalga oshirishda eng samarali vosita sifatni boshqarish bo'lib, pedagogika sohasida xozirgi kungacha ushbu muammoni hal qilish bo'yicha ko'plab tadqiqotlar olib borilmoqda.
Mamlakatimiz maktabgacha ta'lim tizimining maqsadi ta'lim standarti asosida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg'or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga tayangan holda ta'limni tashkil etish va ma'naviy barkamol, intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
Maktabgacha ta'lim tizimini rivojlantirish konsepsiyasida ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash, o'sib kelayotgan yosh avlodni ma'naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga ko'tarish, ta'lim-tarbiya jarayoniga ta'limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish asosiy maqsad qilib belgilangan. Maktabgacha ta'lim tizimini modernizatsiya qilishda muassasa darajasini uning sifati belgilab beradi va muassasa nufuzini oshirish uning sifatini aniqlash, baholash va ta'minlashda innovatsion yondashuvlarni joriy etish bilan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta'lim tizimini zamonaviylashtirish tarbiyalanuvchilarni nafaqat bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishga, balki shaxsiyati va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo'naltirish zarurligini ham taqozo etadi. Maktabgacha ta'lim tashkilotining rivojlanganlik darajasini uning sifati belgilab berishini inobatga olgan holda, ta'lim sifatini oshirish uchun birinchi navbatda, sifatli ta'lim berishga ta'sir ko'rsatuvchi omillarni aniqlash muhimdir.
Tadqiqot mavzusiga oid izlanishlar davomida maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim sifatiga ta'sir etuvchi omillar va ularning ta'sir darajalari aniqlanib, sifatni oshirishda yangi innovatsion yondashuvlarni joriy etish va undan kutilayotgan natijalar bashorat qilindi, uni amalga oshirish uchun barcha turdagi resurslarni jalb qilgan holda, innovatsion mexanizm va tuzilmalar ishlab chiqish muhim vazifalardan sanaladi.
Maktabgacha ta'limdagi o'zgarishlarni yaxshiroq tushunish uchun, avvalo, uning an'anaviy tizimdagi mavjud asosiy ko'rinishlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu esa, zamonaviy ta'lim paradigmasini amalga oshirishda bir qator to'siqlar mavjudligini aniqlashimizga imkon berdi.
Maktabgacha ta'lim sifati - ta'lim muassasasi darajasiga ko'ra, quyidagi asosiy mezonlarga ega bo'ladi:
- tarbiyalanuvchilarning ta'lim-tarbiya va hayotiy ehtiyojlariga muvofiq ravishda o'qitishni ta'minlaydigan o'quv-uslubiy dasturlari majmuining mavjudligi;
- maktabgacha ta'lim dasturlari tarkibidagi amaliyotga yo'naltirilgan qismning kuchli buyurtmachilar talablariga muvofiq kelish darajasi;
- tarbiyalanuvchilarning o'quv-tarbiya natijalaridan qoniqish darajasi va hokazo.
Tadqiqotda taqdim qilinayotgan mexanizmda ushbu mezonlarning inobatga olinishi nafaqat muassasa darajasida, balki mintaqaviy darajada ham sifatni ta'minlashga xizmat qiladi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim sifatini ta'minlashga ta'sir ko'rsatuvchi tamoyillar, mezon va ko'rsatkichlar orqali ta'lim tashkilotining monitoringi amalga oshiriladi. Buning natijasida esa, maktabgacha ta'lim sifatiga ta'sir etuvchi salbiy omillar o'z vaqtida bartaraf etiladi. Kutilayotgan natijalar asosida sifatni ta'minlovchi samarali choralar qo'llanilib, uning davlat va xalqaro darajadagi talablarga muvofiqligi ta'minlanadi.
Ta'lim-tarbiya berish sifati ta'lim jarayoni, uning samarali natijalari va o'lchovini ifodalaydigan ajralmas jarayon bo'lib, uning maqsadi jamiyat maqsadlariga mos kelishi lozim. Maktabgacha ta'lim tashkilotiga ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaraydigan bo'lsak, ta'lim-tarbiya sifatini ichki va tashqi xususiyatlarga ajratish mumkin.
Ta'lim tashkilotiga bevosita ta'siri bilan birga bilvosita ta'sir qiluvchi omillar - mamlakat iqtisodiyoti, mintaqaning ijtimoiy-madaniy va siyosiy hayoti, fan yutuqlari va boshqalar ham o'quv-tarbiya jarayoniga ta'sir ko'rsatadi. Bundan ko'rinib turibdiki, ta'lim-tarbiya sifati - davlat, jamiyat va shaxsning ta'lim ehtiyojlarini qondira oladigan, zamonaviy talablarga javob beradigan, kombinatsiyalashgan pedagogik nazariya sifatida qaraladi.
Yuqorida aytib o'tilgan ta'lim sifatiga ta'sir qiluvchi omillar va to'siqlarni bartaraf etish uchun bugungi kunda mamlakat maktabgacha ta'lim tizimining asosiy vazifasini belgilab olish muhim.
Bu shaxs, jamiyat va davlatning dolzarb va istiqbolli ehtiyojlarini ta'minlash orqali ta'limning zamonaviy sifatini oshirish hamda ta'lim jarayonini rivojlantirish va ta'lim sifatini ta'minlash orqali amalga oshiriladi. Maktabgacha ta'lim tizimi faoliyatida tegishli darajadagi zarur pedagogik sharoitlar ta'minlansa, tashkilotlarda tarbiyalanuvchilarga ta'lim-tarbiya berish sifati yaxshilanishi va yuqori natijalar kafolatlanishi mumkin.
Ta'lim tizimini rivojlantirishning strategik yo'nalishlaridan biri ta'lim salohiyati, psixologik-pedagogik fan va sub'ektlarning ta'lim amaliyoti integratsiyasini ta'minlash hamda rivojlantirishga qaratilgan MTTlarda doimiy malaka oshirish tuzilmasiga o'tish hisoblanadi.
Taqdim qilinayotgan maktabgacha ta'lim malaka oshirish kurslariga muvofiq, malaka oshirish- doimiy pedagogik tafovutning milliy ta'lim tizimini innovatsion rivojlantirishdan manfaatdor bo'lgan va shartnomalar asosida o'zaro hamkorlik qiladigan muassasalar va tashkilotlarning ixtiyoriy birlashmasidir.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 21-oktyabrdagi "Internet jahon axborot tarmog'ida milliy kontentni rivojlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" 888-son Qarori.
2. A.V.Shin. O'zbekiston Respublikasida maktabgacha ta'lim tizimini rivojlantirish va samaradorligini oshirishning tashkiliy-pedagogik asoslari. Ped.fan. doktori dis.avtoreferat -T.: 2022. -10 b.
3. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo.- T.:2005y
4. SaidaxmedovN.S. Yangi pedagogik texnologiyalar.-T.: Moliya nashr., 2003.
5. Faberman B.I. Peredovbie pedagogicheskiye texnologii.- Toshkent, 2000y
6. Kalmuratov T.N. Davlat-xususiy sheriklik asosidagi nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim sifatini boshqarish algoritmini joriy etish. Modern scientific research
sbornik statey III Mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii, Sostoyavsheysya 17 maya 2023 g. v g. Penza Penza MSNS «NAUKA i prosve^enie»
7. Olimov Q.T, Li D.Ye, Mavlonov N.Sh, Technology of creation electronic textbooks on special disciplines for vocational education, J: Xalqaro ilmiy jurnal "Vestnik nauki" 2020-yil 23-fevral № 2 (23)
8. Valiyeva F.R. To Develop Professional Training of Professional Education Specialists by Ensuring //International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD) Special Issue on International Research Development and Scientific Excellence in Academic Life Available Online: www.ijtsrd.com e-ISSN: 2456 - 6470 2021/
