TA’LIM BERISH TIZIMIDA RAHBARNING BOSHQARUVCHILIK FAZILATLARI VA FUNKSIYALARINI AMALGA OSHIRISH YO‘LLARI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

TA'LIM BERISH TIZIMIDA RAHBARNING BOSHQARUVCHILIK

lW

>

FAZILATLARI VA FUNKSIYALARINI AMALGA OSHIRISH YO'LLARI

I 1>*

Jumanova Mohira

J > ] > '

6-sonli IDUM psixologi https://doi.org/10.5281/zenodo.7296291

' t

1> ^ Annotatsiya: Ushbu maqolada ta'lim tizimi, rahbar faoliyati, ta'lim

jarayonidagi rahbarning usullari, majburiyatlari hamda o'ziga xos xususiyatlari

haqida fikr yuritilgan.

Kalit so'zlar: Ta'lim tizimi, boshqaruv, rahbar faoliyati, imidji, uslub va

dasturlari.

Annotation: This article discusses the education system, the activities of the leader, the methods, responsibilities and characteristics of the leader in the educational protsess.

Keywords: Education system, menegement, leadership, image, methods and

&

programs.

"""

M

H*'

Har birimiz qanday kasb egasi bo'lishimizdan qat'iy nazar, psixologik bilimlarga ega bo'lishimizni kasbimiz va zamon ham talab qiladi. Qay sohada faoliyat olib bormasin inson o'zini muntazam nazorat qila olishi va muomala madaniyatiga ega bo'lishi darkor. Ayniqsa, pedagoglar va rahbar kadrlarga bu borada juda kuchli talablar qo'yiladi. Zero, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ravnaqi aynan rahbar kadrlar faoliyati bilan bog'liq. Shunday ekan, rahbar butun bir jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch sifatida o'z sohasini mukammal darajada bilishi, bilim va malakaga ega bo'lishi, hamisha zimmasiga yuklatilgan vazifasini yodida saqlashi va aslo xatoga yo'l qo'ymasligi kerak. Bu borada rahbar o'z kompetentsiyasiga ega bo'lishi juda muhim ahamiyatga ega. Xo'sh, kompetentlik o'zi nima? Rahbar kadrlar kompetentligi to'g'risida juda ko'plab fikrlar mavjud bo'lib, ularning barchasi mazmunan va

shaklan turlicha talqin qilinadi. Bizning fikrimizcha, kompetentlik - bu soha egasining kasbiy bilim, ko'nikma, malaka, shuningdek, shaxsiy sifat va

ai*.

fazilatlar integratsiyasidir.

Demak, rahbar nazariy bilim va amaliy ko'nikmaga ega bo'lishi, shuningdek,

uning qanday strategiya va usullarni qo'llashi, muomala madaniyati, jamoasiga

J "1 > ' ^^ \ "1 >

nisbatan motivatsiyasi, his-tuyg'ulari, boshqarish jarayonidagi murakkab

\ >»•

muammolarni hal qila olishi uning kompetentligini belgilab beradi.

Ta'kidlash joizki, bugungi kunda oliy ta'lim muassasasining rahbar va pedagog kadrlari nnvidapi metaHolopik bilirnWa asoslanishi talab efilaHr

kadrlari quyidagi metadologik bilimlarga asoslanishi talab etiladi:

1__rv __________' „i _ • ^ • _ • 1 ___' 1 _ ___ „ ' il

- Falsafiy nuqtai nazardan tabiat va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlari;

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

- Milliy va xalqaro qonunchilik asoslari;

#

- O'zbekiston Respublikasi Prezidentining ta'lim sohasidagi farmon, qaror va farmoyishlari;

- O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qaror, farmoyish, Davlat dasturlari va boshqa huquqiy-me'yoriy hujjatlari;

- Oliy va o'rta maxsus Ta'lim Vazirligining huquqiy-me'yoriy hujjatlari;

- Xalqaro va mamlakatimiz yetakchi olimlarining ta'lim menejmenti borasidagi fundamental qarashlarini bilish.

Bu borada ilg'or tajribalar asosida ishlab chiqilgan xulosalarga tayanish ham katta ilmiy-amaliy maktab hisoblanadi. Oliy ta'lim muassasasi rahbarlari ta'lim-tarbiya jarayonini kompetentli boshqarish jarayonida o'ziga xos vazifalarni bajarishi talab qilinadi: loyihalashtirish, tashkillashtirish, tahlil qilish, nazorat qilish va motivatsiyalash. Rahbar ushbu vazifalarning hammasini o'zaro uyg'unlashtirgan holda o'z faoliyatini amalga oshirishi darkor. Rahbar kompetentligida motivatsiya

m « î ni m nnotr>i\rnfrto агто TT л'т штлпппп гплмтго+т orlrvl о +1 1 о m ol rro rvoninc ni

muhim ahamiyatga ega. U o'z jamoasida faoliyatni adolatli amalga oshirishi,

>

xodimlarining qobiliyatlarini ro'yobga chiqarishi va yutuqlarini rag'batlantirishi muhim vazifalaridan biridir. Rahbar kerakli vaziyatda o'z xodimlarini ish faoliyatini yanada oshirish maqsadida ularga turli usullar bilan motivatsiya berib borishi kerak: samarali ishi va erishgan yutuqlari uchun xodimlarini rag'batlantirishi, turli mehnat orqali motivatsiya berishi, xodimlari bilan o'zaro muloqotni kuchaytirishi, ular bilan chin dildan suhbat qilishi va lozim bo'lgan vaziyatlarda jazolash usulini ham qo'llashi kerak. Albatta, bular rahbarning vazifasi hisoblanadi va ish faoliyatining samaradorligini ham oshiradi.

Dunyoda inson uchun kasblar, vazifalar juda ko'p. Menimcha, ular orasida eng mashaqqatli, jamiyat rivoji, davlatning taraqqiyoti uchun muhim bo'lgan kasblardan, maqomlardan biri- bu rahbarlik lavozimidir. Lekin rahbarlik lavozimlari ham xalqdan, jamiyatdan ayri holda shakllanmaydi. Ularning mahorati, boshqaruvchanlik kuchi, salohiyati va boshqalar ham jamiyat, davlatning rivojlanganlik darajasiga k o'p

^^^ -vj I ^

holatlarda mutanosib keladi. Qolaversa, bizda shunaqa aqida borki, rahbar kadrlar o'qimishli, ko'p o'qigan, bilimli bo'lishi kerak deyiladi. Men mutlaqo bunga qo'shilmayman. Bir paytlar Aflotun davlatni faylasuf-olimlar boshqarish kerak, deb

J-jt

n ni m n 17- пт t~i n 1-х r> I ilr î 111111 rr о lirvm -»"/il A fnn+n /л ' г» пп+/м-7илил rr rr <1 1 n 1 4-<ililil 11 1 T

aytgan ekan, keyinchalik uning shogirdi Arastu o'z ustozining gapini tahlil qilib,

ш

yangilik kiritadi. Yo'q, deydi u olim faylasuflar rahbarlik qilmasligi kerak. Rahbarlar

shunday odam bo'lishlari kerakki, ular faylasuf-olimlarning gapiga kirib, rahbarlik

л 1 > ^^ i 1 >

qilishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Albatta, Arastuning gaplari purhikmat fikrlar.

>*

To'g'ri, ilm-fan, dunyoqarash, mafkura ham rahbarlik faoliyatida muhim o'rin tutadi. Lekin, menimcha, eng muhimi, bu tajriba, hayot tajribasi. Chunki bu ilm har qanday jamiyat uchun yaroqli bo'lgan bilimlarni beradi.

D ^Uk«« 1 J___О

Rahbar- bu kim?

» ! 3 1Й*

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

1 .Rahbar ijtimoiy shaxs sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish

resurslarini birlashtirib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchini boshqaruvchi sifatida omilkorlik bilan ish yurituvchi shaxsdir.

2.Rahbar har qanday ishni amalga oshirish uchun, avvalo, mustaqil qaror qabul qiladi. Bu qaror rahbarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik faoliyati maqsadini belgilaydi.

3.Rahbar o'z sohasiga yangi g'oya, yangi tashabbus, yangi texnologiyalarni

joriya etuvchi tadbirkor shaxsh hisoblanadi.

j j

4.Rahbar mehnati, ayni vaqtda tadbirkorlikka asoslangan mashaqqatli faoliyat hisoblanadi, unga sarflangan kuch, maglag' ba'zan vaqtincha foyda emas, zarar keltirish, muassasa foyda o'rniga zarar ham ko'rishi mumkin. U bunday holatlarni oldindan ko'ra olishi va bunga tayyor turishi, zarur bo'lganda, faoliyatini qayta boshlashi, o'zida bunga kuch-g'ayrat topa bilishi lozim.

Rahbarning faoliyat motivlari. Har bir rahbar o'z ishini yaxshi tashkil etish uchun qo'l ostidagilarini yaxshi ishlashga undashi zarur. Buning uchun rahbar

m i

*

ishchilariga motivatsiya berishi kerak. Maslouning " motivlar ierarxiyasiga ko'ra insonning ehtiyojlari 5 turga bo'linadi: komillikka intilish, hurmattalablik, sotsial, himoyalanganlik, fiziologik.

m?

Oliy ta'lim muassasasi rahbarlari ta'lim-tarbiya jarayonini kompetentli boshqarish jarayonida o'ziga xos vazifalarni bajarishi talab qilinadi: loyihalashtirish, tashkillashtirish, tahlil qilish, nazorat qilish va motivatsiyalash. Rahbar ushbu vazifalarning hammasini o'zaro uyg'unlashtirgan holda o'z faoliyatini amalga oshirishi darkor.

Rahbar kompetentligida motivatsiya muhim ahamiyatga ega. U o'z jamoasida

faoliyatni adolatli amalga oshirishi, xodimlarining qobiliyatlarini ro'yobga chiqarishi va yutuqlarini rag'batlantirishi muhim vazifalaridan biridir. Rahbar kerakli vaziyatda o'z xodimlarini ish faoliyatini yanada oshirish maqsadida ularga turli usullar bilan motivatsiya berib borishi kerak: samarali ishi va erishgan yutuqlari uchun xodimlarini rag'batlantirishi, turli mehnat orqali motivatsiya berishi, xodimlari bilan o'zaro muloqotni kuchaytirishi, ular bilan chin dildan suhbat qilishi va lozim bo'lgan vaziyatlarda jazolash usulini ham qo'llashi kerak. Albatta, bular rahbarning vazifasi

J-jt

hisoblanadi va ish faoliyatining samaradorligini ham oshiradi.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, rahbar xodimlar o'zining ish yuritish uslublarini

turli xil darajada amalga oshiradilar. Bunga juda ko'plab misollar ham keltirishimiz

J "1 >^^ 1 > mumkin. Har bir rahbar o'zining imidji orqali boshqa xodimlarni o'ziga jalb qila

olishi, o'zining ish uslubini ham shu orqali o'zgalarga yaxshi tushuntira olishi va shu

bilan birgalikda imidji orqali boshqaruv jarayonini yaxshi yo'lga qo'ya olishi

mumkin. Chunki, rahbar eng avvalo o'zini tushunishi, ozining ish uslubini, tashqi

■ ■ •_____u:_____ л____1....._______________

qiyofasini o'zi yaratib olishi zarur. Ana shundan keyingina u boshqa xodimlarning

AM n>»=

-^отетг^ «i > j

• J^W

ы )>

й*

>>

#<b> ^ >3> 1

I }> M>i

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

ishiga aralashishi, ularga yo'1-yo'riq ko'rsatishi va ta'lim-tarbiya jarayonida ham o'zining fikrlari bilan boshqalarga o'rnak bo'la olishi mukin. Rahbar nazariy bilim va amaliy ko'nikmaga ega bo'lishi, shuningdek, uning qanday strategiya va usullarni qo'llashi, muomala madaniyati, jamoasiga nisbatan motivatsiyasi, his-tuyg'ulari, boshqarish jarayonidagi murakkab muammolarni hal qila olishi uning kompetentligini belgilab beradi.

Foydalangan adabiyotlar:

1. M.SHarifXo'jaev, Yo.Abdullaev "Menejment" Toshkent. "Mehnat" 2000

y.

щъ

! J>i>

ЩУ

Ы )> Ы*

Ы>

} >5>

Ы )

! >>>

Ы )>

] >4>

Ы >

Щ

Ш>

! >1 l3>-

m>

Ы p

] Я> Ы > i >i> +H >

л w> -

2. SH.N. Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001y.

3. R.I.Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008 y.

4. Matmurodov F.I. Ma'muriy menejment Toshkent 2008 y.

jW^ У

q ж**

ЩУ>

l>3»=

159

q >>

s1 >i#;

q >>; q >;*

Ш >

Ы >

q q

>

ym*

ЦМ >

q

q >p

q H> Ы >

q ж**

Ы >

q