Научная статья на тему 'СУҒОРИШ ТАРТИБЛАРИ ХАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ КУЗГИ ҚАТТИҚ БУҒДОЙНИНГ КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИГА ТАЪСИРИ'

СУҒОРИШ ТАРТИБЛАРИ ХАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ КУЗГИ ҚАТТИҚ БУҒДОЙНИНГ КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кузги қаттиқ буғдой / кўчат қалинлиги / суғориш тартиби / ЧДНС / дон / сомон / ҳосилдорлик.

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Қодиров О.С., Хатамова Д.

Андижон вилоятининг ўтлоқи тупроқлари шароитида кузги қаттиқ буғдойдан юқори ва сифатли дон ҳосили етиштиришда маъданли ўғитлар меъёрларига ва суғориш тартибларига бўлган талаби ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИШ ТАРТИБЛАРИ ХАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ КУЗГИ ҚАТТИҚ БУҒДОЙНИНГ КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИГА ТАЪСИРИ»

СУГОРИШ ТАРТИБЛАРИ ХАМДА МИНЕРАЛ УГИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ

КУЗГИ ЦАТТЩ БУГДОЙНИНГ КУЧАТ ЦАЛИНЛИГИГА ТАЪСИРИ

^одиров О.С., 2Хатамова Д.

1 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти катта укитувчиси 2Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти талабаси https://doi.ors/10.5281/zenodo.11185182

Аннотация. Андижон вилоятининг утлоци тупроцлари шароитида кузги цаттщ бугдойдан юцори ва сифатли дон уосили етиштиришда маъданли угитлар меъёрларига ва сугориш тартибларига булган талаби урганилди.

Калит сузлар: кузги цаттиц бугдой, кучат цалинлиги, сугориш тартиби, ЧДНС, дон, сомон, уосилдорлик.

КИРИШ. Республикамизда галла экинлардан юкори ва сифатли дон х,осили етиштириш ва ах,олини сифатли дон мах,сулотларига булган талабини кондириш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилмокда.

Бу борада Президентимиз, Вазирлар Махкамаси хдмда тегишли вазирликлар томонидан галлачиликни ривожлантириш буйича кабул килинаётган карор, фармон ва фармоишлар ушбу сохдга катта эътибор берилаётганлигидан дарак беради.

Аммо, шунга карамасдан кишлок хужалиги ходимлари олдида уз ечимини кутиб турган муаммолар талайгина. Булардан энг асосийлари донининг сифат курсаткичлари жахон андозаларига мос, кандолат мах,сулотларини тайёрлашга ярокли булган каттик бугдой навларни яратиш ва экин майдонларини купайтиришдан иборатдир. Бунинг учун эса яратилган навларни биологик хусусиятларини х,исобга олган х,олда Республикамизнинг тупрок иклим шароитларига мос булган агротехник тадбирларни ишлаб чикиш олдимизда турган вазифалардан биридир.

Юкоридаги муаммолардан келиб чиккан х,олда биз 2016-2019 йиллар мобайнида Андижон вилоятининг Андижон туманида жойлашган Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институтининг тажриба хужалигида, утлоки тупроклар шароитида каттик бугдойнинг "Садаф" навидан юкори ва сифатли дон х,осили етиштириш буйича илмий-тадкикот изланишларимизни олиб бордик.

Тажриба 8 та вариантдан иборат булиб, 3 кайтарикда бир ярусда жойлаштирилди. Тажрибада эгатлар кенглиги 90 см. ни, узунлиги 100 м. ни ташкил этиб, битта вариантнинг умумий майдони 720 м2 ни, х,осибга олинадиган майдон 360 м2 ни ташкил этди. Тажриба даланинг умумий майдони 1,75 гектарни ташкил этиб, тажриба даласига каттик бугдойнинг "Садаф" нави экилди. Дала тажрибаси 1:1 (гуза:галла) киска ротациялик алмашлаб экиш тизимида олиб борилди. Тажриба вариантларига уруглар ишлаб чикариш шароитидан келиб чиккан х,олда октябрь ойининг иккинчи декадасида экилди.

Тадкикот олиб бориш даврида усимликлар устида фенологик кузатувлар олиб боришда УзПИТИнинг 2007 йилда чикарилган "Дала тажрибаларини утказиш услублари" кулланмасидан фойдаланилди.

Х,ар йили тажриба олиб бориш учун дала танланганидан сунг, вариантлар жойлаштиришдан олдин беш нуктадан конверт усулида тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см катламларидан тупрокнинг дастлабки агрокимёвий хусусиятлари ва агрофизик хоссалари аниклаб борилди.

1-вариант

Тажриба тизими

№ СуFориш тартиби, ЧДНС га нисбатан, %. Минерал ^итлар йиллик микдори, кг/га

N Р2О5 К2О

1 60-70-60 100 75 50

2 150 105 75

3 200 140 100

4 250 175 125

5 70-70-60 100 75 50

6 150 105 75

7 200 140 100

8 250 175 125

Шундан сунг вариантлар жойлаштирилиб, каттик бугдой уруглари экилди ва уруг суви берилганидан сунг х,ар уч кун оралатиб, кучатларнинг униб чикиши аниклаб борилди. Тажриба вариантларида кучат калинлиги амал даври бошида, уртасида (кишдан чикканидан сунг эрта бах,орда) ва охирида аникланиб, х,исобга олиб борилди.

Тажриба вариантларидан кучатларнинг униб чикиши буйича олинган натижаларнинг курсатишича, кучатларнинг униб чикишида вариантлар уртасида кескин фарклар кузатилмаган булсада, аммо амал даври уртасида ва охирида кучат калинлиги аникланганида, кулланилган омилларга боглик х,олда фарклар кузатилганлиги аникланди.

Жумладан, каттик бугдойнинг вегетация даври давомида сугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 60-70-60% булганда сугорилиб, маъданли угитларнинг №ооР75К5о кг/га меъёрлари кулланилган 1-вариантда униб чиккан кучатлар сони 420,0 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 353,9 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 15,7% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 309,9 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 12,4% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 73,8% га тенг булган булса, ушбу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг №5оРю5К75 кг/га меъёрлари кулланилган 2-вариантда униб чиккан кучатлар сони 421,8 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 359,8 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 14,7% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 318,5 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 11,5% ни ташкил этгани х,олда, кучатларнинг яшовчанлиги 75,5% ни ташкил этганлиги аникланди.

Шу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг №ооР14оКюо кг/га меъёрлари кулланилган 3-вариант тах,лил килинганида, униб чиккан кучатлар сони мос равишда 423,3 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 366,6 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 13,4% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 329,2 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 10,2% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 77,8% га тенг булган булса, ушбу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг №5оР175К125 кг/га меъёрлари кулланилган 4-вариантда униб чиккан кучатлар сони 425,2 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 374,0 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 12,0% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 338,5 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 9,5% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 79,6% ни ташкил этганлиги кузатилди.

420,0 421,8___423,3___425,

0 5

5 7-

5- 5-

7 0

-

0 -

0 0

1 5

1

i 4243277.6 344,3

0 5 0 5 0 5

0 2 5 7 0 2

- - - 5 - 5 - -

0 5 7 0 0 5

4 7 - 0 1 4 7

- - 0 - 0 - -

0 0 1 5 0 0

0 5 1 0 5

2 ä 2 2 ä 2

Сугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 60-70-60%

Сугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 70-70-60%

■ Униб чиккан кучатлар сони, дона/м2

■ Кишдан чиккан кучатлар сони, дона/м2

■ Амал даври охири^рчШйайони, дона/м2

1-диограмма. Маъданли ^итлар меъёрлари х,амда суFориш тартибларини каттик буFдойнинг кучат калинлигига таъсири (2016-2019 йй. уртача)

Олинган натижалардан куриниб турибдики, маъданли угитлар меъёрларининг ортиб бориши 1 м2 да кучатларнинг униб чикишини 1,8 донадан 5,2 донагача, кишдан чиккан кучатлар сонини 5,9 донадан 20,1 донагача, амал даври охирига бориб эса хакикий кучатлар сонини 8,6 донадан 28,6 донагача юкори булишини таъминлагани х,олда кишда нобуд булган кучатлар сонини 1,0% дан 3,7% гача, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар сонини 0,9% дан 2,9% гача камайшига олиб келгани х,олда кучатларнинг яшовчанлигини 1,7% дан 5,8% гача оширганлиги аникланди.

г Ii r0lS г Г1Г7 г.

0 - m 7 - -0 ■t - 7

m 1 1

7 - 0 0 1 - - 0 0 0 0 -0

0 0 fS 1 fS

1 m 11 11

.. i— ¡ai ¡ai

¡ai & еь еь

№ Z Hb еь z z z

£ £ ® £

г-- о

г-

¡q ® § § £ ¡3

2 о о

^н m .. ..

^ ^ ¿й ¡ai

* с;

& « Z Z

z

Сугориш олди тупрок иамлигиСугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 60-70-60% ЧДНСга нисбатан 70-70-60%

Вариантлар

I К"шда нобуд булган кучатлар микдори, %

Эрта бахордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар микдори, %

1-диограмма. Маъданли уFитлар меъёрлари хамда суFориш тартибларини

каттик буFдой кучатларининг нобуд булиш даражасига таъсири (2016-2019 йй. уртача)

Тажрибада иккинчи сугориш тартибида сугорилиб, парваришланган вариантлардан

олинган натижаларда х,ам юкоридаги конуниятлар уз аксини топганлиги кузатилиб, каттик

бугдойнинг вегетация даври давомида сугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 60-

70-60% булганда сугорилиб, маъданли угитларнинг N100P75K50 кг/га меъёрлари кулланилган 5-вариантда униб чиккан кучатлар сони 419,3 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 356,8 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 14,9% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 315,7 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 11,5% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 75,3% ни курсатган булса, ушбу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг N150P105K75 кг/га меъёрлари кулланилган 6-вариантда униб чиккан кучатлар сони 421,2 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 364,7 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 13,4% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 325,9 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 10,6% ни ташкил этгани х,олда, кучатларнинг яшовчанлиги 77,4% ни ташкил этганлиги аникланди.

Шу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг N200P140K100 кг/га меъёрлари кулланилган 7-вариант кузатилганида, униб чиккан кучатлар сони тегишли равишда 422,8 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 371,8 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 12,1% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 335,9 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 9,7% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 79,4% га тенг булган булса, ушбу сугориш тартибида сугорилиб, вегетация даври давомида маъданли угитларнинг N250P175K125 кг/га меъёрлари кулланилган 8-вариантда униб чиккан кучатлар сони 424,2 дона/м2 ни, кишдан чиккан кучатлар сони 377,6 дона/м2 ни, кишда нобуд булган кучатлар 11,0% ни, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 344,3 дона/м2 ни, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар 8,8% ни ташкил этиб, кучатларнинг яшовчанлиги 81,2% ни ташкил этганлиги кайд этилди.

Ушбу сугориш тартибида сугорилган вариантлардан олинган натижалардан куриниб турибдики, маъданли угитлар меъёрларининг ортиб бориши 1 м2 да кучатларнинг униб чикишини 1,9 донадан 4,9 донагача, кишдан чиккан кучатлар сонини 7,9 донадан 20,8 донагача, амал даври охирида хакикий кучатлар сони 10,2 донадан 28,6 донагача юкори булишини таъминлагани х,олда, кишда нобуд булган кучатлар сонини 1,5% дан 3,9% гача, эрта бах,ордан амал даври охиригача нобуд булган кучатлар сонини 0,9% дан 2,7% гача камайшига олиб келгани х,олда кучатларнинг яшовчанлигини 2,1% дан 5,9% гача оширганлиги аникланди.

Хулоса. Андижон вилоятининг утлоки тупроклари шароитида каттик бугдойнинг "Садаф" нави уругларини экиб, макбул кучат калинлигига эришишда маъданли угитларни йиллик меъёрини NPK: 200-140-100 ва NPK: 250-175-125 кг/га этиб белгилаб, сугориш олди тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 70-70-60% тартибда сугориш амал даври охирига бориб гектарига 3,35-3,43 млн дона хакикий кучат калинлигини саклаб колишга имкон беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5742-сон Фармони.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020 - 2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5853-сон Фармони.

4. Атабаева Х.Н., Азизов Б.М. Бугдой. Тошкент-2008.

5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М., Агропроиздат, 1985.- 317 с.

6. Ёрматова Д., Шомуратов Н. Донли экинларни етиштириш технологияси. Тошкент. "Ал-фаба-сервис"-2008.

7. Орипов Р., Халилов Н. Усимликшунослик. Олий укув юртлари учун укув кулланма.-тошкент: Мех,нат, 2006.-415 б.

8. Сиддиков Р.Э., Жураев М.А., Орипов ШД., Умиров Н.Ж., Покровская М.Н., Гайдаров Б.Д. Сугориладиган ерларда галла ва дуккакли усимликлар илмий тадкикот институти Галлаорол филиали 100 ёшда. Жиззах-2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.