CC BY
0SOYA OSIMLIGINING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI VA
FOYDALI HUSUSIYATLARI
Eshmamatova Hamida Baxrom qizi
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11115189
Annotatsiya. Soya dunyo mamlakatlarida 100 mln.gektarga yaqin maydonga ekiladi. Vatani -Xitoy. O'zbekistonda 1975-yildan beri ekiladi. Hozirgi kunda mamlakatimizda soyaning 24 navi ekiladi. Soya moyi inson organizmi uchun juda foydali hisoblanadi. Ushbu maqolada soya o'simligining xususiyatlari, yetishtirish agrotexnologiyasi va inson hayotidagi ahamiyati haqida ma'lumotlar berilgan.yetishtirish agrotexnologiyasi.
Kalit so^zlar: moy,oqsil, aminokislota,rizobiol bakteriya,ko'kat, yem-hashak,mo'jiza o'simlik,lalmi (suvsiz).
Abstract. Soybeans are planted on an area of about 100 million hectares in the countries of the world. Homeland - China. It has been cultivated in Uzbekistan since 1975. Currently, 24 varieties of soybeans are grown in our country. Soybean oil is very useful for the human body. This article; Features of soy plant and its importance in human life. Agrotechnology of cultivation.
Keywords: oil, protein, amino acid, rhizobial bacteria, greens, fodder, miracle plant, lami (without water).
Kirish. Bugungi kunda dunyo dehqonchiligida katta maydonlarni egallaydigan ekinlarning har biri, ularni ko'p tarmoqli ekanligidan kelib chiqib ekin maydoni belgilanadi. Ekin maydonlaringa ko'ra soya ekini bug'doy, sholi, makkajo'xoridan keyingi o'rinni egallaydi. Ma'lumotlarga ko'ra, soya dunyo mamlakatlarida 100 mln. gektarga yaqin maydonga ekilib, yerlari aholisining 53 foizi faqatgina soya moyini iste'mol qiladi. Soya - dukkakdoshlarga mansub bir yillik o'tsimon o'simliklar turkumi, dukkakli don va moyli ekin. Vatani - Xitoy. Dastlab O'zbekistonda 1975-yildan ekilgan. Poyasi dag'al, tik o'sadi, ammo yotib qoladigan navlari ham bor. Bo'yi 15 sm dan 2 m gacha, shoxlanadi, yon shoxlari 2-8 ta. Bargi sertuk, bandining uzunligi 8-2 sm. Guli mayda, oq yoki pushti, shingil gulto'plamga yig'ilgan. Mevasi dukkak, sariq, qora, qo'ng'ir, sertuk. Har bir dukkagida 2-6 ta don bor, tarkibida 24-45% oqsil, 13-37% yog', 20-32% uglevodlar, vitaminlar bor.O'suv davri 75-100 kun. Soya issiqsevar va namsevar o'simlik, yorug'sevar qisqa kun o'simligi. 21-23°C da yaxshi rivojlanadi. Urug'i 6-10°C da unib chiqadi. Soya o'zidan changlanadi. Gullash davri 15-55 kun davom etadi. Vegetatsiya davrida har 10-12 kunda sug'orish kerak. Soyaning kimyoviy tarkibida uning inson organizmi tomonidan eng tez hazm bo'lishi, zararsizligi bilan paxta va boshqa o'simliklar moyidan ustun turadi.Doni tarkibida 45% gacha oqsil va 25 foizgacha o'simlik moyi saqlaydi. Shuningdek, soya doni tarkibida hayvon oqsilida uchraydigan barcha almashlab bo'lmaydigan aminokislotalarni saqlaydi. Shuning uchun soya oqsilidan sut, qatiq, tvorog, pishloq, turli xil go'shtlar, ekologik toza sifatli moy, tuxum poroshogi (tarkibida letsitin moddasi saqlaydigan) olish mumkin. Soya oqsilidan qon plazmalari, ko'z oynaklar uchun sifatli linzalar olinadi. Bundan tashqari jun gazlamalar ishlab chiqiladi. Soya o'simligi doni va oqsilidan to'rt yuzdan ziyod turli xil mahsulotlar tayyorlanadi va ular xalq xo'jaligining barcha sohalarida ishlatiladi. Donidan olein-linol guruhiga mansub moy, oqsilga boy soya unib olinadi. Doni, pishib yetilmagan (dumbul) dukkagi ovqatga ishlatiladi. Soya unidan
kolbasa mahsulotlari, sut, tvorog, qandolat, mahsulotlari tayyorlashda foydalaniladi. Somoni, to'poni, ko'k poyasi, pichani, silosi oziqa sifatida chorva mollariga beriladi.Soyaning donidan qandli diabet kasalliklari uchun parhez taomlar tayyorlanadi. Soyaning asosiy oqsili - glitsinin yaxshi hazmlanadi, suvda yaxshi eriydi, achib qatiqqa aylanadi, oqsili almashtirilmaydigan aminokislotalarga boy. Soya o'simligini ikki muddatda ekish mumkin. Soyaning ertapishar navlari 1200-1500 0C, o'rtapishar navlari esa 1800-21000C talab qiladi. Ertapishar navlarni o'suv davri 70-75 kun bo'lsa, o'rtapishar navlar 100 -110 kun va kechpishar navlari esa 135-140 kunda pishib yetiladi. Qaysi muddatda ekilishiga qarab navlar tanlanadi. Kechpishar navlarni takroriy ekib bo'lmaydi, ular takroriy ekilganda pishib yetilmaydi. Bu hollarda ularni silos yoki ko'k poya sifatida o'rib mollarga berish mumkin bo'ladi. Soya navlari ekish me'yori gektariga 60-70 kg bo'lib, qator oralari 70 sm. kenglikda ekilishi maqsadga muvofiqdir. Qator orasi 90 sm. bo'lganda tup soni kamayishi evaziga hosildorlik kamayib ketadi. Ekish pnevmatik seyalkalarda amalga oshirilib, urug'lar tuproqning tarkibiga qarab 4-6 sm. chuqurlikka tashlanadi va urug' suvi beriladi. Tup soni bir gektarda 400, 500, 600 ming, tup bo'lishi o'rganilmokda. O'suv davrida 2-3 marta kultivatsiya o'tkaziladi. Dehqonchilikda eng asosiy agrotexnik tadbirlardan biri o'simlikning o'sib-rivojlanish davrida uning qator oralariga ishlov berishga katta ahamiyat berish lozim.
Soya - bu vitaminlar, minerallar va boshqa foydali moddalarga boy bo'lgan o'tli ekin, bu ayollar va erkaklar uchun sog'liq uchun katta foyda keltiradi. Soya fasulyasini qaynatish yoki dimlash va nihol shaklida iste'mol qilish mumkin. Soya - bu ko'plab boshqa soya mahsulotlari ishlab chiqariladigan noyob tarkibiy qism: sut, don, sariyog ', un, go'sht, makaron, souslar, qushqo'nmas, tofu pishloqi, edamame, yubu. Bularning barchasi parhez va sport ovqatlanishiga kiritilgan va shuning uchun o'zlarini shakllarini saqlashga harakat qilayotgan odamlar tomonidan qadrlanadi.
Jadvalda 100 g gacha bo'lgan kaloriyalarning umumiy soni va har xil turdagi soya fasulyalarining ozuqaviy qiymati to'g'risida ma'lumotlar keltirilgan.
Soya
100 g gacha kaloriya miqdori
Energiya qiymati (BZHU)
Nihol (soya unib chiqishi)
122 kkal
13,1 g oqsil, 6,7 g yog ', 9,6 g uglevodlar
Yangi
381 kkal
34,9 g oqsil, 17,3 g yog ', 17,5 g uglevodlar
Qaynatilgan (qaynatilgan)
173 kkal
16,6 g oqsil, 9 g yog ', 9,9 g uglevodlar
Qovurilgan
484 kkal
48 g oqsil, 24 g yog ', 7,4 g uglevodlar
Eng yuqori kaloriyali qovurilgan loviya: ularda kaloriya qaynatilgan loviyadan deyarli uch baravar ko'p, unib chiqqan soya fasulyasidan to'rt baravar ko'p, yangi donadan 100 baravar ko'p.
REFERENCES
1. Yormatova D. O'zbekistonda soya yetishtirish - Toshkent: O'zbekiston, 1983y 20-40b.
2. Yo'ldoshev H.S. "O'simlik mahsulotlari yetishtirish texnologiyasi" "Mehnat", 2001y
3. Panjiev A., Ubaydullaev SH., Erkaev N. "Soya", Qarshi, 2006 y.
4. Panjiev A., Ibragimov Z. "Qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlashning nazariy asoslari" ma'ruzalar matni, Qarshi, 2006 y.
5. Бабич А.А. Новое в технологии возделывания сои: способы посева, густота стояния растения - Зерновое хозяйство 1998г С 38-44
