Современные методы формирования математических представлений через развитие когнитивной деятельности у детей дошкольного возраста Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Science

through time and space

Modern methods of forming mathematical representations

through the development of cognitive activity in preschool

children

Feruza ABDUGAPIROVA '

Namangan State University

ARTICLE INFO

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

15 April 2021

Keywords:

schoolteacher,

preschool education,

mathematics,

education,

mathematical imagination,

method,

methodology,

knowledge,

activity,

thinking,

understanding,

play,

process learning,

result.

ABSTRACT

The article reveals the concept of “cognitive”, its content and

essence, the organization of various classes on the formation

of mathematical ideas in preschoolers. And the use of modern

methods and techniques through the cognitive activity for each

type of activity the effectiveness of children’s education, when

developing topics related to their interests, stimulating them to

independent thinking, creativity, the formation of mathematical

ideas is necessary to choose the correct teaching methods, i.e.

adapt methods to its objectives and content to adapt to the needs

and capabilities of teachers and children.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Maktabgacha {ат yoshidagi bolalarda kognitiv faoliyatni

rivojlantirish orgali matematik tasavvurlarni shakllantirishning

zamonaviy usullari

ANNOTATSIYA:

Ushbu magolada “kognitiv” tushunchasi, uning mazmun va

mohiyati, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda matematik

tasavvurlarni shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlarni tashkil

Kalit soZlari:

1 Basic doctoral student of the 1st year of Namangan State University, Namangan, Uzbekistan.

E-mail: OdilbekK82@umail.uz,

Science

through time and space

pedagog-tarbiyachi,

maktabgacha ta’lim,

matematika,

ta’lim-tarbiya,

matematik tasavvur,

metod,

metodika,

bilim,

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации — Society and innovations

Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

etish hamda har bir faoliyat turi uchun kognitiv faoliyat orqali

zamonaviy metod va metodik usullardan foydalanish va ta’lim

samaradorligi, bolalar qiziqishini, ularni mustaqil fikrlashga,

ijodkorlikka undovchi, matematik tasavvurlarini shakllan-

tirishga oid mavzularini loyihalashda o‘qitish metodlarini to‘g'ri

tanlash, ya’ni metodlarni uning vazifalari va mazmuniga

moslash, tarbiyachilar va bolalar extiyojlari va imkoniyatlariga

faoliyat, muvofiglashtirish hagida so‘z yuritilgan.

tafakkur,

anglash,

o‘yin,

o‘qitish jarayoni,

natija.

Современные методы формирования математических

представлений через развитие КОГНИТИВНОЙ деятельности у

детей дошкольного возраста

АННОТАЦИЯ

В статье раскрывается понятие «когнитивный», его

содержание и сущность, организация различных занятий

по формированию математических представлений у

Ключевые слова:

педагог-воспитатель,

дошкольное образование,

математика,

образование, дошкольников и использование современных методов и

математическое приемов посредством когнитивной деятельности для каждого

воображение, вида деятельности и эффективность образования детей.

метод, При разработке тем, связанных с их интересами, побуждающих

аи их к самостоятельному мышлению, — творчеству,

деятельность, формированию математических идей, необходимо выбрать

мышление, правильные методы обучения, т.е. адаптировать методы его

понимание, задачам и содержанию, чтобы адаптироваться к потребностям

игра, и возможностям педагогов и детей.

процесс обучения,

результат.

Bugungi kunda uzluksiz ta’limning muhim bo’‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim

bosqichiga e’tibor har qachongidan ortib bormoqda. Respublikamiz ta’lim-tarbiya

tizimining boshlang‘ich poydevori bo‘lgan maktabgacha ta’limni sifatli va zamon talabi

darajasida tashkil etilishini ta’minlash borasida keng gqamrovli islohotlar, gator chora-

tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillash-

tirish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog’‘ini

kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga sifatli

tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim

dasturlari va texnologiyalarini tadbig etish, bolalarni har tomonlama intelektual, ahlogiy,

estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida’gi Qarori[1] qabul qilindi. Shuningdek,

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori [2] da mavjud tizimli kamchiliklar,

21

т о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

maktabgacha ta’lim sohasida davlat siyosatini to‘liq amalga oshirishga to‘qinlik qilayotgan

sabablar ko‘rsatilgan.

Zamonaviy maktabgacha ta’lim uchun bolalarning bilim faoliyati va mustaqilligini

rivojlantirish nafaqat zarur o‘quv natijasi, balki bilimlarni e’tiqodga aylantirish uchun

shartdir. Ta’lim materiallari mazmunining nazariy darajasini ko‘tarish va maktabgacha

yoshdagi bolalarning kognitiv mustagilligini rivojlantirish o‘zaro bog‘lig bo‘lgan pedagogik

muammolar sifatida qaralishi bejiz emas.

Ushbu fikrlardan kelib chigqib oldimizga bir savol go‘yaylik: “Kognitiv faoliyat” o‘zi

nima? Kognitiv faoliyat shaxsiyatning ijtimoiy ahamiyatli fazilati bo‘lib, turli xil faoliyat

turlarida maktabgacha yoshdagi bolalar orasida shakllanadi. Lug‘atlar va entsiklopediya-

lardagi magolalarda “faoliyat” tushunchasi aksariyat hollarda “faoliyat” shaxsning o‘ziga

xos xususiyati bo‘lib, u shaxsning faoliyatga bo‘lgan munosabatida namoyon bo'ladi:

tayyorlik holati, mustaqil faoliyatga intilish, uni amalga oshirish sifati, maqsadga

erishishning maqbul usullarini tanlash. Kognitiv faoliyat katta maktabgacha yoshdagi

bolalarning yangi bilim, ko‘nikma, ichki qat’iyat va ma’lum bilimlarni to‘plash uchun turli

xil harakat usullaridan foydalanish zaruriyatiga bo‘lgan qgiziqishini aks ettiradi. Kognitiv

faoliyat - dunyo ob’ektlari va hodisalari haqida to‘liq ma'lumotga intilish. Bolaning

kognitiv faolligini shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar sifatida ushbu) muammoni

o‘rgangan mualliflar quyidagilarga e’tibor qaratadilar: Normativ vaziyat parametrlarining

o‘zgarishi, vaziyatning murakkabligi darajasi oshishi bilan, ya’ni vaziyatning tashqi

parametrlari sonining ko‘payishi va harakat gilishning mumkin bo‘lgan usullari bilan,

yoshi kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligi namoyon bo'lishiga

ta’sir giladi, bola tomonidan ko'‘rsatiladigan kognitiv faollik kuchayadi.

Kognitiv faoliyatni rivojlantirish muammosi o‘gituvchilar va psixologlarning turli xil

asarlarida ko'rib chiqilgan. Ya.A. Komenskiy, K.D. Ushinskiy, D. Lok, Jan-Jak Russo kognitiv

faoliyatni maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘rganishga bo‘lgan tabiiy istagi sifatida

belgilagan. A.K. Markova, V.P. Lozova, J.N. Telnova, G.I.Sukina va boshqalar kognitiv

faoliyatning xususiyatlarini va uni eski maktabgacha yoshdagi bolalarda qanday

faollashtirishni o‘rganishdi. So‘nggi paytlarda pedagogikada, shuningdek, fanning boshqa

ko‘plab sohalarida amaliyot va ish uslublarini gayta qurish boshlandi, xususan,

o‘yinlarning har xil turlari keng tarqalmoqda.

O‘qitish jarayonida o‘yin uslublarini go‘llashga o‘qituvchilarning qizigishi ortishi

quyidagi hodisalar bilan bog‘lig. Birinchidan, o‘yin texnikasini amaliyotga joriy etish

ijtimoiy tashkil etishning yangi shakllarini va o‘qituvchi va bola o‘rtasidagi munosabatlar

madaniyatini topishga qaratilgan bir qator umumiy ijtimoiy-madaniy jarayonlar bilan

bevosita bog‘liqdir. Didaktik jarayonda bolalarning muloqot madaniyatini oshirish

zarurati maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligini oshirish va o‘rganilayotgan

mavzularga qizigishini rag‘batlantirish zarurati bilan izohlanadi.

Hozirgi bosqichda ijtimoiy rivojlanishning muhim bo’‘g‘ini sifatida umuman ta'lim

tizimi va maktabgacha ta'lim jamiyatning yosh a’zolarini o‘qitish bosqichi bo‘lib, ularda

go‘shimcha ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalar shakllantiriladi.

O‘quv materiallari hajmining o‘sish sur’ati katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun

o‘gitish uslublarini go‘llash shartlarini taqozo etadi, bu usullar ko‘pincha uning sifatiga

emas, balki hazm bo‘ladigan material miqdoriga qaratilgan.

22

т о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Albatta, bunday yondashuv dastur materialini muvaffagiyatli o‘zlashtirish va bilim

darajasini oshirishga yordam bermaydi. Aksincha, bolalar tomonidan kam singdirilgan

materiallar yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun ishonchli tayanch bo‘lolmaydi.

Ushbu muammoning yechimi bolalar psixologiyasining ilg‘or g‘oyalariga asoslangan katta

maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘qitish usullaridan foydalanishdan iborat.

Ushbu fikrlardan kelib chigib oldimizga bir savol qo‘yaylik: Rivojlanish mazmunini

ganday gilib aniqlasa bo‘ladi, pedagogik jarayon bolada anig nimani rivojlantirishi kerak?

Ви munosabat bilan K.D.Ushinskiy aytgan fikrlar giziqarli. U bunday deb yozadi:

“O‘quvchilar bilan suhbatda doimo ikki maqsad nazarda tutilishi va ularning birontasiga

ham ikkinchisini unitib go‘yadigan darajada berilib ketmaslik kerak. Birinchi maqsad

rasmiy bo‘lib, o‘quvchining aqliy gobiliyatini uning kuzatuvchanligini, xotirasi, hayoli,

fantaziyasi va fahm-farosatini rivojlantirishdan iborat. O‘quvchiga biron-bir ma’lumot

beribgina golmay, balki yana... kitoblardangina emas bakli uni qurshab turgan

predmetlardan, hayotiy hodisalardan, o‘z qalbining tarixidan ham foydali bilimlar chigarib

oladigan vosita ham berish kerakligini doim yodda tutish lozim. Hamma joydan foydali

ozuga topib oladigan shunday aqliy kuchi bor odam umr bo‘yi o‘qib-o‘rganadigan bo'lib,

bu, albatta, har qanday maktab ta’limining eng asosiy vazifalaridan birini tashkil

etadi” [3:27]. Maktab ta’limidan ikkinchi maqsad-moddiy magqsad, ya’ni ta’limning

mazmuni. Mazmunsiz “aql-sovun pufak”dek bir gap. Ta’limning rasmiy va moddiy

tomonlari bir butunliknitashkil etishi kerak, ikkinchi maqsadga birinchisi bilan birga

erishmog uchun “Eng avvalo kuzatish, tasavvur etish va fahmlash uchun predmetlar aql

bilan tanlangan bo‘lishi kerak” [3:28]. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda kognitiv

faoliyatni shakllantirishdan maqsad ham mazmunli bilimga ega bo‘lib maktab ta’limiga

aqlan rivojlangan gilib tarbiyalashdir.

Kognitiv faoliyat katta maktabgacha yoshdagi bolalarning yangi bilim, ko‘nikma,

ichki gat’iyat va ma’lum bilimlarni to‘plash va kengaytirish uchun turli xil harakat

usullaridan foydalanish zaruriyatiga bo‘lgan qiziqishini aks ettiradi.

G.I. Shchukina “kognitiv faoliyat” ni shaxsning sifati, ya’ni shaxsning bilimga bo‘lgan

intilishini o‘z ichiga olgan, bilish jarayoniga intellektual munosabatni ifoda etadi.

Shaxsning sifati, “kognitiv faoliyat”, uning fikriga ko‘ra, bilim olishga intilishning doimiy

namoyon bo'lishi bilan yuzaga keladi. Shaxs darajasida kognitiv faoliyatni shakllantirish

muammosi asosan kognitiv faoliyatning motivatsiyasini va maktabgacha yoshdagi

bolalarning bilim qiziqishlarini shakllantirish usullarini ko‘rib chigish bilan bog‘liq [4].

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga kognitiv faoliyatni rivojlantirishning eng

samarali tomonlari matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonlarida namoyon bo'ladi va

matematika o‘qitish metodikasida asosiy o‘rinni metodik usullar sifatida beriladigan savollar

egallaydi. Ular reproduktiv-mnemik, reproduktiv-bilish, produktiv-bilish bo‘lishi mumkin.

Bunda savollar anig va ixcham bo'lishilozim. O‘gitish jarayonida bolalar yoshi va o‘rganiladigan

materialga bog'liq holdareproduktiv va produktiv savollar birligi bo‘lishi kerak. Savollar bolalar

fikrlishini rivojlantirishni ta’minlaydi [5:77].

Bolalarga beriladigan savollar ko‘pincha guruhda nazoratni go‘lga olish maqsadida

go‘llanadigan savollar bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha go‘llanadigan savollar, bu yopiq deb

ataluvchi savollardir. Ularga fagat bir to‘g‘ri javob bo‘ladi va ular bilimni tekshirish uchun

go‘llaniladi. Munozaralar vaqtida beriladigan ochiq savollar guruhning faolligini

rag‘batlantirish va ko‘rib chiqilayotgan muammolarni tahlil gilishda muhimdir.

Ochiq savollarni ko‘rib chigaylik.

23

т о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Faraziy savollar. Agar ... bo‘lsa, Siz nima gilardingiz, o‘ylardingiz? Ular bolalarga u

yoki bu vaziyatlarni tasavvur gilishlariga yordam beradi, fikrlash jarayonini kuchaytiradi.

Fikrlashga undaydigan savollar. Bu muammoni yechishda biz qanday yordam

berishimiz mumkin?

Rag‘batlantiruvchi, qgo‘llab-quvvatlovchi savollar. Bu juda qizig, keyin nima bo‘ldi?

Ular bolalarga shaxsiy tajribalari va qarashlari bilan o‘rtoqlashishga imkon beradi.

Fikr bildirish savollari. Siz ... to‘g‘risida nima deb o‘ylaysiz?” Bunday savollar

bolalarga ularning fikrlari muhim va qgiziqarli ekanligini bildirishda qo‘llaniladi.

Surishtiruvchi savollar.Nima uchun bunday deb o‘ylaysiz? Hotirjamlik bilan berilgan

bu savol ularga o‘z fikrlarini chuqurrog o‘ylab ko‘rishlari va tushuntirishlarini tahlil

gilishlariga yordam beradi.

Tushuntiruvchi, umumlashtiruvchi savollar. Siz ... deb o‘ylayapsiz desam, men haq

bo‘lamanmi? Bola aytganlarini umumlashtirish va uni to‘g‘ri tushunganligini tekshirish,

boshgalarni ular shu fikrga qanday munosabatda bo'lishlarini o‘ylab ko‘rishga undaydi.

Rozilikni bildiruvchi savollar. Ko‘pchilik ... ekanligiga rozimisizlar? Bunday savollar

munozaraga undash uchun berilishi mumkin. Yoki munozara yakunida, Biz bu qismni

tugatdikmi? kabi savollar keyingi mavzuga o‘tishga ruxsat olish uchun beriladi.

Ikkilantiruvchi savollardan foydalanmaslikni esda tutishga harakat qiling, masalan

“X - haq, shundaymi? Bunday savollar bolaning faolligini susaytiradi. Bir zumda juda ko‘p

savol bermang va ikki ma’noni anglatuvchi savollarni qo‘llamang.

Savol bilan bolalarni himoyalanishga majburlamaslik kerak, ularda tanlashga

imkoniyat bo‘lishi kerak va bu imkoniyatni o‘zlari yaratadi. Ular quyidagicha bo‘lishi

mumkin:

- reproduktivli-mnemonik (masalan: Bu nima? Bayrog qanday rangda? Bu figura

qanday nomlanadi?);

- reproduktiv-bilish (masalan: Agar men polkaga yana bittasini qo‘ysam nechta

kubik bo‘ladi? Qaysi son katta (Kichik): 9 yoki 7?);

- produktiv-bilish (masalan: Piyolalar teng bo‘lishi uchun nima gqilish kerak?

Bu vazifani qanday yechamiz? Qizil bayrog hisob bo‘yicha qandayligini qanday aniqlash

mumkin?).

Bir zumda juda ko‘p savol bermaslik va ikki ma’noni anglatuvchi savollarni

go‘llamaslik lozim. Savollar bolalarda qabul qilish, xotira, fikrlash, nutqni faollashtiradi.

Нететаг matematik tasavvurlarni shakllantirishda asosan oddiydan boshlab,

predmetlarning aniq belgilarini, xossalarini, amaliy harakat natijalarini yoritishga

yo‘naltirilgan, bog‘lanishlarni, munosabatlarni, alogalarni, ularni tushuntirish va

asoslashni, oddiy isbotlashdan foydalanishni talab etuvchi murakkabroq savollardan

ko‘prok foydalaniladi.

Ko‘prog bunday savollar tarbiyachi tomonidan namunani namoyish etgandan keyin

yoki bola topshiriqni bajargandan keyin beriladi. Masalan, bolalar qog‘oz to‘g‘riburchakni

ikkita teng qismga bo‘lganida, ulardan_ so‘raladi: “Sen nima__ gilding?

Bu gism qanday nomlanadi? Nima uchun har bir bu ikkita qismni yarim deb nomlash

mumkin? Qismdan qanday shakl hosil bo‘ldi? Kvadrat hosil bo‘lganini qanday isbotlash

mumkin? To‘g‘riburchakni to‘rtta teng qismga bo‘lish uchun nima gilish kerak?” [5:79].

Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim faolligini shakllantirish jarayonida bir

gator omillarning mavjudligi barcha tadgiqotlar uchun umumiy hisoblanadi. Ular orasida

24

т о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

ichki omil, ya’ni kognitiv harakatlarning sub’ektiv xarakteristikasi mavjud. Kognitiv

faoliyatning tashuvchisi bilimning yaxlit sub’ekti - shaxsdir.

P.I. Zubkova yoshi kattarogq maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faoliyatini

o‘quv va _ kognitiv ishlarda sub’ektiv xususiyatlarni shakllantirishga garatilgan

yo‘naltirilgan faoliyat sifatida belgilaydi. Kognitiv faoliyat rivojlanishining asosi kognitiv

faoliyatning yaxlit harakati - o‘quv-kognitiv vazifadir. D.B. Elkoninning nazariyasiga

binoan, bilim faolligini rivojlantirish ijobiy o‘quv va kognitiv tajribani to‘plash orqali

amalga oshiriladi.

Hozirgi kunda ta’lim oldida nafaqat ijodiy, har tomonlama rivojlangan shaxsni

tarbiyalash, balki doimiy ravishda o‘zgarib turadigan vogqelikka moslashuvchan

yo‘naltirish, mutlago yangi yo‘nalish va faoliyat turlarini o‘zlashtirishga tayyor bo‘lish

vazifasi turibdi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligi yangi tajribaga bo‘lgan

ehtiyojdan kelib chiqadi, bu tug‘ilishdan boshlab har bir odamga _ xosdir.

Katta yoshdagi maktabgacha yoshda, ushbu ehtiyoj asosida, yo‘naltirilgan tadqiqot

faoliyatini rivojlantirish jarayonida bola iloji boricha yangi narsalarni o‘rganish va kashf

etish istagini rivojlantiradi.

Pedagogikada bolalarning savollar va javoblar tizimi suhbat deyiladi. Suhbat usuli

atroflicha o‘ylangan savollar yordamida tarbiyachi bilan bolalar orasidagi suhbatni ko‘zda

tutib, ularning mustaqil fikrlashini yangi tushunchalarni egallashga olib keladi. Uni

go‘llashda savollarni qo‘yish, bolalarning javob va mulohazalarini muhokama gilish,

xulosalarni shakllantirish, javoblarni tuzatish usullaridan foydalaniladi.

Suhbat davomida tarbiyachi bolalar tomonidan matematik terminlardan to‘g‘Ti

foydalanish, nutq savodxonligiga alohida e’tibor qaratadi. Bu turli tushuntirishlar bilan

olib boriladi hamda ularning qabul qilishi aniqlashtirilib boriladi. Masalan, tarbiyachi

bolalarni geometrik figuralarni tekshirishga o‘rgatadigan bo'lsa, figurani chap qo‘lingizga

olib, Kvadrat tomonlarini ko‘rsating (masalan: to‘g‘ri uchburchak, uchburchak) deb

tushuntiradi. Yoki boshqa misol, tarbiyachi bolalarni o‘Ilchashga o‘rgatadigan bo‘lsa,

o‘lchovni qo‘yadi, keyin o‘lchashni qanday hisoblash kerakligini ko‘rsatadi va gapirib

beradi.

Bolalar katta bo‘lgan sari ularga beriladigan muammoli savol va holatlar ham

kattalashib boradi. Muammoli vaziyatning yuzaga kelishi: dalil va natija o‘rtasidagi aloga

birdaniga ochilmaydi, asta-sekin bo‘ladi. Bunda savol tug‘iladi: Bu nima? (masalan, turli

predmetlarni suvga tushiramiz: bittasi cho‘kadi, boshqasi cho‘kmaydi); materialning

ayrim qismlarini bayon gilgandan keyin bola taxmin gqilishi kerak (masalan, muz erishi,

issiq suv bilan tajriba qilish, masalani yechish); “ba’zan”, “ayrimlari’, “faqat ayrim

hollarda” kabi so‘zlardan foydalanish o‘ziga xos bilish belgilari bo‘lib xizmat qiladi; dalilni

tushunish uchun uni boshgqa dalillar bilan solishtirib ko‘rish, muhokama tizimini yaratish,

ya’ni ayrim agqliy operatsiyalarni amalga oshirish lozim (masalan, turli o‘Ilchovlarni qilish,

guruh bilan hisoblash).

Muammoli topshiriq usulida anig vaziyat va go‘yilgan masalaning mohiyatidan kelib

chiqqan holda muammoli topshiriqlar yordamida samaraga erishish mumkin.

Materiallarni o‘zlashtirish, topshiriqlar hamda mashq va masalalar yechimida muammoli

vaziyat yaratilishi qo‘l keladi. Bunda kichik guruhlar shakllantiriladi, o‘quv materiallari

guruhlarga alohida-alohida bo‘lib beriladi. Yakuniy xulosalar va yechimlar topilgach

25

т о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

mavzular guruhlar orasida ayirboshlanadi.

O‘quv mashg‘uloti jarayoniga tadbiq gilinadigan har ganday pedagogik texnologiya,

uning komponentlari mashg‘ulot mazmuni, o‘quv dasturi, darslik yoki pedagog faoliyati

orgali o‘tilishidan qat’iy nazar, bolaning erkin va ijodiy faoliyatini rivojlantirishga

garatilgan bo'‘lishi talab etiladi. O‘gitish usullari o‘quy mashg‘uloti jarayonining asosiy

gismi hisoblanadi, ularsiz pedagogik faoliyatni amalga oshirib bo‘lmaydi. Bilimlarni

uzatish va qabul qilish harakteriga qarab so‘z orqali ifodalash, ko‘rgazmali va amaliy

usullarga bo‘linadi. O‘quv mashg‘uloti mavzulari mazmunini o‘zlashtirishda, tushuntirish-

illyustrativ, reproduktiv, muammoli bayon, xususiy gidirish yoki evristik hamda yarim

tadqigot usullari qo‘llaniladi.

Amaliy usullarda vazifa (maqsad)ni qo‘yish, uni bajarish usulini rejalashtirish,

bajarish jarayonini boshgarish, tahlil qilish, kamchiliklar sababini aniqlash, maqsadga

to‘liq erishish uchun o‘quv mashg‘uloti jarayoniga tuzatish va o‘zgartirishlar kiritish ishlari

amalga oshiriladi. Amaliy mashqlarni bajarishda bolalar bo‘lajak hatti-harakatlarini faol

mushohada giladi, o‘ziga-o‘zi eshittirib gapiradi hamda bo‘lajak vogeani sharhlaydi.

Erkin fikrlash usuli illyustrativ rasmlar, fotolavhalar kabilar va_ ularning

muhokamalariga bag‘ishlanadi. Bu mashg‘ulotdan ko‘zda tutilgan maqsad bolalarning

bilim doirasini, dunyogarashini kengaytirish, ularni rasmlar, fotolavhalar, kitoblar bilan

tanishtirish orqali, ularning bilim olish va giziqishlarini orttirish, avval o‘zlashtirgan bilim,

ko‘nikma va malakalarini yangi vaziyatlarda go‘llash orqali yangi bilimlarni egallashlariga

erishishdir.

Uy ishi bolalar ishining mustakil shakli, ular tomonidan bog‘chadan tashqarida,

tarbiyachining rahbarligisiz bajariladi. Uy ishining ahamiyati shundaki, bunda bolalar-ning

mustaqil mulohaza gilishi va harakati rivojlanadi. Bola tarbiyachi ko‘rsatmasi asosida ish

olib boradi, lekin u mustaqil va individual holda harakat qiladi, bu o‘z navbatida uning

fikrlashining rivojlanishiga imkon beradi hamda materialni ongli o‘zlashtirishga yordam

beradi. Uy ishiga go‘yiladigan aniq didaktik talablar mavjud.

Topshirig quyidagicha bo‘lishi lozim: hajmi katta bo‘Imasligi, lekin mazmunili,

o‘zlashtirishga, mustahamlashga, takrorlashga, fikrlashga, amaliy jihatiga qaratilgan

bo‘lishi; guruhda bajarilganga nisbatan oddiy va tushunarli bo‘lishi; ayniqsa masala, misol

va gaplarni tuzishda, amaliy ishlarni o‘tkazishda bolalarning kuzatishlari va fikrlariga

bog‘liq bo‘lishi; uy vazifasining to‘g‘ri bajarilishi uchun anig bir ko‘rsatmalar berilgan

bo‘lishi; bolalarning tayyorgarligi va imkoniyatlarini inobatga olib individuallashtirish

lozim: tarbiyachi bolalarning intizomi va javobgarligini ta’minlash uchun uy vazifasini uz

vaqtida tekshirib turishi lozim.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, mamlakatimizda ta‘lim tizimiga davlat siyosati

darajasida e'‘tibor qaratilmoqda.O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarga

mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida maktabgacha ta‘lim tizimini qayta ko‘rib chigish

va uni yanada takomillashtirish vazifalari belgilab berildi. Har qanday faoliyat samaralirog

davom etadi va yugori natijalarni beradi, agar shu bilan birga odam kuchli, jonli, chuqur

niyatlarga ega bo‘lsa, u faol harakat gilish istagi, kuchini to‘liq bag‘ishlash, muqarrar

qiyinchiliklarni, noqulay sharoitlarni va boshqa vaziyatlarni engish uchun sabab bo‘ladi.

Shuning uchun kognitiv faoliyat tarkibidagi keyingi tarkibiy gism motivatsiondir.

Shunday ekan biz maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalardan boshlab ta‘lim sifatiga

alohida ahamiyat berib, ularni tafakkuri va har tomonlama intelektual salohiyatga ega

bo‘lishlari uchun qulay usullarni va sharoitlarni yaratib berishimiz kerak. Har bir egallashi

26

о

Ш] 5чепсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 5о<1еу ап4 шпоуаНопв

а Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

lozim bo‘lgan bilimlar doirasini qiziqarli metodlar bilan boyitib, mustaqil va mantiqiy

tafakkurini o‘stirishga xizmat giluvchi metodik tavsiyalar bilan boyitish lozim. Zero shargq

donishmandlari aytganidek, “Eng katta boylik-bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros-bu

yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik-bu bilimsizlikdir”.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги

“Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари

тугрисида”ги ПК-3261-сонли Карори / Узбекистон Республикаси конун

хужжатлари туплами, 2017 Й., 37-сон, 984-модда; Конун хужжатлари маълумот-лари

миллий базаси, 09.10.2020 й., 07/20/4857 /1357-сон.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги

“2017-2021 Йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-

тадбирлари тугрисида’ги ПК-2707-сонли Карори / Узбекистон Республикаси конун

хужжатлари туплами, 2017й., 1-сон, 11-модда, 35-сон, 923-модда; Конун

хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 31.07.2018 i, 06/18/5483/1594-coH;

01.01.2020 Й., 07/20/4555 /4.257-сон.

3. Ушинский К.Д. Изб. пед. Соч.: 2 томлик, 2-том. - М.: 1974. - Б. 27-28.

4. Щукина Г.И. Усиление когнитивной активности в процессе образования. -

М., Образование, 2005 год.

5. Abdug‘opirovaF.A. Elementar matematik tasavvurlarini shakllantirishda

maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni mantigiy tafakkurini o‘stirishga innovatsion

yondashuv. Mag.diss. Namangan, 2020.

27