CC BY
12Жамият ва инновациялар -
Общество и инновации -
Society and innovations
Journal home page:
https: //inscience.uz/index.php/socinov/index
Science
through time and space
Modern methods of forming mathematical representations
through the development of cognitive activity in preschool
children
Feruza ABDUGAPIROVA '
Namangan State University
ARTICLE INFO
Article history:
Received February 2021
Received in revised form
20 February 2021
Accepted 15 March 2021
Available online
15 April 2021
Keywords:
schoolteacher,
preschool education,
mathematics,
education,
mathematical imagination,
method,
methodology,
knowledge,
activity,
thinking,
understanding,
play,
process learning,
result.
ABSTRACT
The article reveals the concept of “cognitive”, its content and
essence, the organization of various classes on the formation
of mathematical ideas in preschoolers. And the use of modern
methods and techniques through the cognitive activity for each
type of activity the effectiveness of children’s education, when
developing topics related to their interests, stimulating them to
independent thinking, creativity, the formation of mathematical
ideas is necessary to choose the correct teaching methods, i.e.
adapt methods to its objectives and content to adapt to the needs
and capabilities of teachers and children.
2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Maktabgacha {ат yoshidagi bolalarda kognitiv faoliyatni
rivojlantirish orgali matematik tasavvurlarni shakllantirishning
zamonaviy usullari
ANNOTATSIYA:
Ushbu magolada “kognitiv” tushunchasi, uning mazmun va
mohiyati, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda matematik
tasavvurlarni shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlarni tashkil
Kalit soZlari:
1 Basic doctoral student of the 1st year of Namangan State University, Namangan, Uzbekistan.
E-mail: [email protected],
Science
through time and space
pedagog-tarbiyachi,
maktabgacha ta’lim,
matematika,
ta’lim-tarbiya,
matematik tasavvur,
metod,
metodika,
bilim,
Жамият ва инновациялар - Общество и инновации — Society and innovations
Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
etish hamda har bir faoliyat turi uchun kognitiv faoliyat orqali
zamonaviy metod va metodik usullardan foydalanish va ta’lim
samaradorligi, bolalar qiziqishini, ularni mustaqil fikrlashga,
ijodkorlikka undovchi, matematik tasavvurlarini shakllan-
tirishga oid mavzularini loyihalashda o‘qitish metodlarini to‘g'ri
tanlash, ya’ni metodlarni uning vazifalari va mazmuniga
moslash, tarbiyachilar va bolalar extiyojlari va imkoniyatlariga
faoliyat, muvofiglashtirish hagida so‘z yuritilgan.
tafakkur,
anglash,
o‘yin,
o‘qitish jarayoni,
natija.
Современные методы формирования математических
представлений через развитие КОГНИТИВНОЙ деятельности у
детей дошкольного возраста
АННОТАЦИЯ
В статье раскрывается понятие «когнитивный», его
содержание и сущность, организация различных занятий
по формированию математических представлений у
Ключевые слова:
педагог-воспитатель,
дошкольное образование,
математика,
образование, дошкольников и использование современных методов и
математическое приемов посредством когнитивной деятельности для каждого
воображение, вида деятельности и эффективность образования детей.
метод, При разработке тем, связанных с их интересами, побуждающих
аи их к самостоятельному мышлению, — творчеству,
деятельность, формированию математических идей, необходимо выбрать
мышление, правильные методы обучения, т.е. адаптировать методы его
понимание, задачам и содержанию, чтобы адаптироваться к потребностям
игра, и возможностям педагогов и детей.
процесс обучения,
результат.
Bugungi kunda uzluksiz ta’limning muhim bo’‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim
bosqichiga e’tibor har qachongidan ortib bormoqda. Respublikamiz ta’lim-tarbiya
tizimining boshlang‘ich poydevori bo‘lgan maktabgacha ta’limni sifatli va zamon talabi
darajasida tashkil etilishini ta’minlash borasida keng gqamrovli islohotlar, gator chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillash-
tirish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog’‘ini
kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga sifatli
tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim
dasturlari va texnologiyalarini tadbig etish, bolalarni har tomonlama intelektual, ahlogiy,
estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida’gi Qarori[1] qabul qilindi. Shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori [2] da mavjud tizimli kamchiliklar,
21
т о
iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations
Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
maktabgacha ta’lim sohasida davlat siyosatini to‘liq amalga oshirishga to‘qinlik qilayotgan
sabablar ko‘rsatilgan.
Zamonaviy maktabgacha ta’lim uchun bolalarning bilim faoliyati va mustaqilligini
rivojlantirish nafaqat zarur o‘quv natijasi, balki bilimlarni e’tiqodga aylantirish uchun
shartdir. Ta’lim materiallari mazmunining nazariy darajasini ko‘tarish va maktabgacha
yoshdagi bolalarning kognitiv mustagilligini rivojlantirish o‘zaro bog‘lig bo‘lgan pedagogik
muammolar sifatida qaralishi bejiz emas.
Ushbu fikrlardan kelib chigqib oldimizga bir savol go‘yaylik: “Kognitiv faoliyat” o‘zi
nima? Kognitiv faoliyat shaxsiyatning ijtimoiy ahamiyatli fazilati bo‘lib, turli xil faoliyat
turlarida maktabgacha yoshdagi bolalar orasida shakllanadi. Lug‘atlar va entsiklopediya-
lardagi magolalarda “faoliyat” tushunchasi aksariyat hollarda “faoliyat” shaxsning o‘ziga
xos xususiyati bo‘lib, u shaxsning faoliyatga bo‘lgan munosabatida namoyon bo'ladi:
tayyorlik holati, mustaqil faoliyatga intilish, uni amalga oshirish sifati, maqsadga
erishishning maqbul usullarini tanlash. Kognitiv faoliyat katta maktabgacha yoshdagi
bolalarning yangi bilim, ko‘nikma, ichki qat’iyat va ma’lum bilimlarni to‘plash uchun turli
xil harakat usullaridan foydalanish zaruriyatiga bo‘lgan qgiziqishini aks ettiradi. Kognitiv
faoliyat - dunyo ob’ektlari va hodisalari haqida to‘liq ma'lumotga intilish. Bolaning
kognitiv faolligini shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar sifatida ushbu) muammoni
o‘rgangan mualliflar quyidagilarga e’tibor qaratadilar: Normativ vaziyat parametrlarining
o‘zgarishi, vaziyatning murakkabligi darajasi oshishi bilan, ya’ni vaziyatning tashqi
parametrlari sonining ko‘payishi va harakat gilishning mumkin bo‘lgan usullari bilan,
yoshi kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligi namoyon bo'lishiga
ta’sir giladi, bola tomonidan ko'‘rsatiladigan kognitiv faollik kuchayadi.
Kognitiv faoliyatni rivojlantirish muammosi o‘gituvchilar va psixologlarning turli xil
asarlarida ko'rib chiqilgan. Ya.A. Komenskiy, K.D. Ushinskiy, D. Lok, Jan-Jak Russo kognitiv
faoliyatni maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘rganishga bo‘lgan tabiiy istagi sifatida
belgilagan. A.K. Markova, V.P. Lozova, J.N. Telnova, G.I.Sukina va boshqalar kognitiv
faoliyatning xususiyatlarini va uni eski maktabgacha yoshdagi bolalarda qanday
faollashtirishni o‘rganishdi. So‘nggi paytlarda pedagogikada, shuningdek, fanning boshqa
ko‘plab sohalarida amaliyot va ish uslublarini gayta qurish boshlandi, xususan,
o‘yinlarning har xil turlari keng tarqalmoqda.
O‘qitish jarayonida o‘yin uslublarini go‘llashga o‘qituvchilarning qizigishi ortishi
quyidagi hodisalar bilan bog‘lig. Birinchidan, o‘yin texnikasini amaliyotga joriy etish
ijtimoiy tashkil etishning yangi shakllarini va o‘qituvchi va bola o‘rtasidagi munosabatlar
madaniyatini topishga qaratilgan bir qator umumiy ijtimoiy-madaniy jarayonlar bilan
bevosita bog‘liqdir. Didaktik jarayonda bolalarning muloqot madaniyatini oshirish
zarurati maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligini oshirish va o‘rganilayotgan
mavzularga qizigishini rag‘batlantirish zarurati bilan izohlanadi.
Hozirgi bosqichda ijtimoiy rivojlanishning muhim bo’‘g‘ini sifatida umuman ta'lim
tizimi va maktabgacha ta'lim jamiyatning yosh a’zolarini o‘qitish bosqichi bo‘lib, ularda
go‘shimcha ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalar shakllantiriladi.
O‘quv materiallari hajmining o‘sish sur’ati katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
o‘gitish uslublarini go‘llash shartlarini taqozo etadi, bu usullar ko‘pincha uning sifatiga
emas, balki hazm bo‘ladigan material miqdoriga qaratilgan.
22
т о
iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations
Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
Albatta, bunday yondashuv dastur materialini muvaffagiyatli o‘zlashtirish va bilim
darajasini oshirishga yordam bermaydi. Aksincha, bolalar tomonidan kam singdirilgan
materiallar yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun ishonchli tayanch bo‘lolmaydi.
Ushbu muammoning yechimi bolalar psixologiyasining ilg‘or g‘oyalariga asoslangan katta
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘qitish usullaridan foydalanishdan iborat.
Ushbu fikrlardan kelib chigib oldimizga bir savol qo‘yaylik: Rivojlanish mazmunini
ganday gilib aniqlasa bo‘ladi, pedagogik jarayon bolada anig nimani rivojlantirishi kerak?
Ви munosabat bilan K.D.Ushinskiy aytgan fikrlar giziqarli. U bunday deb yozadi:
“O‘quvchilar bilan suhbatda doimo ikki maqsad nazarda tutilishi va ularning birontasiga
ham ikkinchisini unitib go‘yadigan darajada berilib ketmaslik kerak. Birinchi maqsad
rasmiy bo‘lib, o‘quvchining aqliy gobiliyatini uning kuzatuvchanligini, xotirasi, hayoli,
fantaziyasi va fahm-farosatini rivojlantirishdan iborat. O‘quvchiga biron-bir ma’lumot
beribgina golmay, balki yana... kitoblardangina emas bakli uni qurshab turgan
predmetlardan, hayotiy hodisalardan, o‘z qalbining tarixidan ham foydali bilimlar chigarib
oladigan vosita ham berish kerakligini doim yodda tutish lozim. Hamma joydan foydali
ozuga topib oladigan shunday aqliy kuchi bor odam umr bo‘yi o‘qib-o‘rganadigan bo'lib,
bu, albatta, har qanday maktab ta’limining eng asosiy vazifalaridan birini tashkil
etadi” [3:27]. Maktab ta’limidan ikkinchi maqsad-moddiy magqsad, ya’ni ta’limning
mazmuni. Mazmunsiz “aql-sovun pufak”dek bir gap. Ta’limning rasmiy va moddiy
tomonlari bir butunliknitashkil etishi kerak, ikkinchi maqsadga birinchisi bilan birga
erishmog uchun “Eng avvalo kuzatish, tasavvur etish va fahmlash uchun predmetlar aql
bilan tanlangan bo‘lishi kerak” [3:28]. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda kognitiv
faoliyatni shakllantirishdan maqsad ham mazmunli bilimga ega bo‘lib maktab ta’limiga
aqlan rivojlangan gilib tarbiyalashdir.
Kognitiv faoliyat katta maktabgacha yoshdagi bolalarning yangi bilim, ko‘nikma,
ichki gat’iyat va ma’lum bilimlarni to‘plash va kengaytirish uchun turli xil harakat
usullaridan foydalanish zaruriyatiga bo‘lgan qiziqishini aks ettiradi.
G.I. Shchukina “kognitiv faoliyat” ni shaxsning sifati, ya’ni shaxsning bilimga bo‘lgan
intilishini o‘z ichiga olgan, bilish jarayoniga intellektual munosabatni ifoda etadi.
Shaxsning sifati, “kognitiv faoliyat”, uning fikriga ko‘ra, bilim olishga intilishning doimiy
namoyon bo'lishi bilan yuzaga keladi. Shaxs darajasida kognitiv faoliyatni shakllantirish
muammosi asosan kognitiv faoliyatning motivatsiyasini va maktabgacha yoshdagi
bolalarning bilim qiziqishlarini shakllantirish usullarini ko‘rib chigish bilan bog‘liq [4].
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga kognitiv faoliyatni rivojlantirishning eng
samarali tomonlari matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonlarida namoyon bo'ladi va
matematika o‘qitish metodikasida asosiy o‘rinni metodik usullar sifatida beriladigan savollar
egallaydi. Ular reproduktiv-mnemik, reproduktiv-bilish, produktiv-bilish bo‘lishi mumkin.
Bunda savollar anig va ixcham bo'lishilozim. O‘gitish jarayonida bolalar yoshi va o‘rganiladigan
materialga bog'liq holdareproduktiv va produktiv savollar birligi bo‘lishi kerak. Savollar bolalar
fikrlishini rivojlantirishni ta’minlaydi [5:77].
Bolalarga beriladigan savollar ko‘pincha guruhda nazoratni go‘lga olish maqsadida
go‘llanadigan savollar bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha go‘llanadigan savollar, bu yopiq deb
ataluvchi savollardir. Ularga fagat bir to‘g‘ri javob bo‘ladi va ular bilimni tekshirish uchun
go‘llaniladi. Munozaralar vaqtida beriladigan ochiq savollar guruhning faolligini
rag‘batlantirish va ko‘rib chiqilayotgan muammolarni tahlil gilishda muhimdir.
Ochiq savollarni ko‘rib chigaylik.
23
т о
iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations
Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
Faraziy savollar. Agar ... bo‘lsa, Siz nima gilardingiz, o‘ylardingiz? Ular bolalarga u
yoki bu vaziyatlarni tasavvur gilishlariga yordam beradi, fikrlash jarayonini kuchaytiradi.
Fikrlashga undaydigan savollar. Bu muammoni yechishda biz qanday yordam
berishimiz mumkin?
Rag‘batlantiruvchi, qgo‘llab-quvvatlovchi savollar. Bu juda qizig, keyin nima bo‘ldi?
Ular bolalarga shaxsiy tajribalari va qarashlari bilan o‘rtoqlashishga imkon beradi.
Fikr bildirish savollari. Siz ... to‘g‘risida nima deb o‘ylaysiz?” Bunday savollar
bolalarga ularning fikrlari muhim va qgiziqarli ekanligini bildirishda qo‘llaniladi.
Surishtiruvchi savollar.Nima uchun bunday deb o‘ylaysiz? Hotirjamlik bilan berilgan
bu savol ularga o‘z fikrlarini chuqurrog o‘ylab ko‘rishlari va tushuntirishlarini tahlil
gilishlariga yordam beradi.
Tushuntiruvchi, umumlashtiruvchi savollar. Siz ... deb o‘ylayapsiz desam, men haq
bo‘lamanmi? Bola aytganlarini umumlashtirish va uni to‘g‘ri tushunganligini tekshirish,
boshgalarni ular shu fikrga qanday munosabatda bo'lishlarini o‘ylab ko‘rishga undaydi.
Rozilikni bildiruvchi savollar. Ko‘pchilik ... ekanligiga rozimisizlar? Bunday savollar
munozaraga undash uchun berilishi mumkin. Yoki munozara yakunida, Biz bu qismni
tugatdikmi? kabi savollar keyingi mavzuga o‘tishga ruxsat olish uchun beriladi.
Ikkilantiruvchi savollardan foydalanmaslikni esda tutishga harakat qiling, masalan
“X - haq, shundaymi? Bunday savollar bolaning faolligini susaytiradi. Bir zumda juda ko‘p
savol bermang va ikki ma’noni anglatuvchi savollarni qo‘llamang.
Savol bilan bolalarni himoyalanishga majburlamaslik kerak, ularda tanlashga
imkoniyat bo‘lishi kerak va bu imkoniyatni o‘zlari yaratadi. Ular quyidagicha bo‘lishi
mumkin:
- reproduktivli-mnemonik (masalan: Bu nima? Bayrog qanday rangda? Bu figura
qanday nomlanadi?);
- reproduktiv-bilish (masalan: Agar men polkaga yana bittasini qo‘ysam nechta
kubik bo‘ladi? Qaysi son katta (Kichik): 9 yoki 7?);
- produktiv-bilish (masalan: Piyolalar teng bo‘lishi uchun nima gqilish kerak?
Bu vazifani qanday yechamiz? Qizil bayrog hisob bo‘yicha qandayligini qanday aniqlash
mumkin?).
Bir zumda juda ko‘p savol bermaslik va ikki ma’noni anglatuvchi savollarni
go‘llamaslik lozim. Savollar bolalarda qabul qilish, xotira, fikrlash, nutqni faollashtiradi.
Нететаг matematik tasavvurlarni shakllantirishda asosan oddiydan boshlab,
predmetlarning aniq belgilarini, xossalarini, amaliy harakat natijalarini yoritishga
yo‘naltirilgan, bog‘lanishlarni, munosabatlarni, alogalarni, ularni tushuntirish va
asoslashni, oddiy isbotlashdan foydalanishni talab etuvchi murakkabroq savollardan
ko‘prok foydalaniladi.
Ko‘prog bunday savollar tarbiyachi tomonidan namunani namoyish etgandan keyin
yoki bola topshiriqni bajargandan keyin beriladi. Masalan, bolalar qog‘oz to‘g‘riburchakni
ikkita teng qismga bo‘lganida, ulardan_ so‘raladi: “Sen nima__ gilding?
Bu gism qanday nomlanadi? Nima uchun har bir bu ikkita qismni yarim deb nomlash
mumkin? Qismdan qanday shakl hosil bo‘ldi? Kvadrat hosil bo‘lganini qanday isbotlash
mumkin? To‘g‘riburchakni to‘rtta teng qismga bo‘lish uchun nima gilish kerak?” [5:79].
Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim faolligini shakllantirish jarayonida bir
gator omillarning mavjudligi barcha tadgiqotlar uchun umumiy hisoblanadi. Ular orasida
24
т о
iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations
Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
ichki omil, ya’ni kognitiv harakatlarning sub’ektiv xarakteristikasi mavjud. Kognitiv
faoliyatning tashuvchisi bilimning yaxlit sub’ekti - shaxsdir.
P.I. Zubkova yoshi kattarogq maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faoliyatini
o‘quv va _ kognitiv ishlarda sub’ektiv xususiyatlarni shakllantirishga garatilgan
yo‘naltirilgan faoliyat sifatida belgilaydi. Kognitiv faoliyat rivojlanishining asosi kognitiv
faoliyatning yaxlit harakati - o‘quv-kognitiv vazifadir. D.B. Elkoninning nazariyasiga
binoan, bilim faolligini rivojlantirish ijobiy o‘quv va kognitiv tajribani to‘plash orqali
amalga oshiriladi.
Hozirgi kunda ta’lim oldida nafaqat ijodiy, har tomonlama rivojlangan shaxsni
tarbiyalash, balki doimiy ravishda o‘zgarib turadigan vogqelikka moslashuvchan
yo‘naltirish, mutlago yangi yo‘nalish va faoliyat turlarini o‘zlashtirishga tayyor bo‘lish
vazifasi turibdi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faolligi yangi tajribaga bo‘lgan
ehtiyojdan kelib chiqadi, bu tug‘ilishdan boshlab har bir odamga _ xosdir.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshda, ushbu ehtiyoj asosida, yo‘naltirilgan tadqiqot
faoliyatini rivojlantirish jarayonida bola iloji boricha yangi narsalarni o‘rganish va kashf
etish istagini rivojlantiradi.
Pedagogikada bolalarning savollar va javoblar tizimi suhbat deyiladi. Suhbat usuli
atroflicha o‘ylangan savollar yordamida tarbiyachi bilan bolalar orasidagi suhbatni ko‘zda
tutib, ularning mustaqil fikrlashini yangi tushunchalarni egallashga olib keladi. Uni
go‘llashda savollarni qo‘yish, bolalarning javob va mulohazalarini muhokama gilish,
xulosalarni shakllantirish, javoblarni tuzatish usullaridan foydalaniladi.
Suhbat davomida tarbiyachi bolalar tomonidan matematik terminlardan to‘g‘Ti
foydalanish, nutq savodxonligiga alohida e’tibor qaratadi. Bu turli tushuntirishlar bilan
olib boriladi hamda ularning qabul qilishi aniqlashtirilib boriladi. Masalan, tarbiyachi
bolalarni geometrik figuralarni tekshirishga o‘rgatadigan bo'lsa, figurani chap qo‘lingizga
olib, Kvadrat tomonlarini ko‘rsating (masalan: to‘g‘ri uchburchak, uchburchak) deb
tushuntiradi. Yoki boshqa misol, tarbiyachi bolalarni o‘Ilchashga o‘rgatadigan bo‘lsa,
o‘lchovni qo‘yadi, keyin o‘lchashni qanday hisoblash kerakligini ko‘rsatadi va gapirib
beradi.
Bolalar katta bo‘lgan sari ularga beriladigan muammoli savol va holatlar ham
kattalashib boradi. Muammoli vaziyatning yuzaga kelishi: dalil va natija o‘rtasidagi aloga
birdaniga ochilmaydi, asta-sekin bo‘ladi. Bunda savol tug‘iladi: Bu nima? (masalan, turli
predmetlarni suvga tushiramiz: bittasi cho‘kadi, boshqasi cho‘kmaydi); materialning
ayrim qismlarini bayon gilgandan keyin bola taxmin gqilishi kerak (masalan, muz erishi,
issiq suv bilan tajriba qilish, masalani yechish); “ba’zan”, “ayrimlari’, “faqat ayrim
hollarda” kabi so‘zlardan foydalanish o‘ziga xos bilish belgilari bo‘lib xizmat qiladi; dalilni
tushunish uchun uni boshgqa dalillar bilan solishtirib ko‘rish, muhokama tizimini yaratish,
ya’ni ayrim agqliy operatsiyalarni amalga oshirish lozim (masalan, turli o‘Ilchovlarni qilish,
guruh bilan hisoblash).
Muammoli topshiriq usulida anig vaziyat va go‘yilgan masalaning mohiyatidan kelib
chiqqan holda muammoli topshiriqlar yordamida samaraga erishish mumkin.
Materiallarni o‘zlashtirish, topshiriqlar hamda mashq va masalalar yechimida muammoli
vaziyat yaratilishi qo‘l keladi. Bunda kichik guruhlar shakllantiriladi, o‘quv materiallari
guruhlarga alohida-alohida bo‘lib beriladi. Yakuniy xulosalar va yechimlar topilgach
25
т о
iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - бос1еёу and innovations
Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
mavzular guruhlar orasida ayirboshlanadi.
O‘quv mashg‘uloti jarayoniga tadbiq gilinadigan har ganday pedagogik texnologiya,
uning komponentlari mashg‘ulot mazmuni, o‘quv dasturi, darslik yoki pedagog faoliyati
orgali o‘tilishidan qat’iy nazar, bolaning erkin va ijodiy faoliyatini rivojlantirishga
garatilgan bo'‘lishi talab etiladi. O‘gitish usullari o‘quy mashg‘uloti jarayonining asosiy
gismi hisoblanadi, ularsiz pedagogik faoliyatni amalga oshirib bo‘lmaydi. Bilimlarni
uzatish va qabul qilish harakteriga qarab so‘z orqali ifodalash, ko‘rgazmali va amaliy
usullarga bo‘linadi. O‘quv mashg‘uloti mavzulari mazmunini o‘zlashtirishda, tushuntirish-
illyustrativ, reproduktiv, muammoli bayon, xususiy gidirish yoki evristik hamda yarim
tadqigot usullari qo‘llaniladi.
Amaliy usullarda vazifa (maqsad)ni qo‘yish, uni bajarish usulini rejalashtirish,
bajarish jarayonini boshgarish, tahlil qilish, kamchiliklar sababini aniqlash, maqsadga
to‘liq erishish uchun o‘quv mashg‘uloti jarayoniga tuzatish va o‘zgartirishlar kiritish ishlari
amalga oshiriladi. Amaliy mashqlarni bajarishda bolalar bo‘lajak hatti-harakatlarini faol
mushohada giladi, o‘ziga-o‘zi eshittirib gapiradi hamda bo‘lajak vogeani sharhlaydi.
Erkin fikrlash usuli illyustrativ rasmlar, fotolavhalar kabilar va_ ularning
muhokamalariga bag‘ishlanadi. Bu mashg‘ulotdan ko‘zda tutilgan maqsad bolalarning
bilim doirasini, dunyogarashini kengaytirish, ularni rasmlar, fotolavhalar, kitoblar bilan
tanishtirish orqali, ularning bilim olish va giziqishlarini orttirish, avval o‘zlashtirgan bilim,
ko‘nikma va malakalarini yangi vaziyatlarda go‘llash orqali yangi bilimlarni egallashlariga
erishishdir.
Uy ishi bolalar ishining mustakil shakli, ular tomonidan bog‘chadan tashqarida,
tarbiyachining rahbarligisiz bajariladi. Uy ishining ahamiyati shundaki, bunda bolalar-ning
mustaqil mulohaza gilishi va harakati rivojlanadi. Bola tarbiyachi ko‘rsatmasi asosida ish
olib boradi, lekin u mustaqil va individual holda harakat qiladi, bu o‘z navbatida uning
fikrlashining rivojlanishiga imkon beradi hamda materialni ongli o‘zlashtirishga yordam
beradi. Uy ishiga go‘yiladigan aniq didaktik talablar mavjud.
Topshirig quyidagicha bo‘lishi lozim: hajmi katta bo‘Imasligi, lekin mazmunili,
o‘zlashtirishga, mustahamlashga, takrorlashga, fikrlashga, amaliy jihatiga qaratilgan
bo‘lishi; guruhda bajarilganga nisbatan oddiy va tushunarli bo‘lishi; ayniqsa masala, misol
va gaplarni tuzishda, amaliy ishlarni o‘tkazishda bolalarning kuzatishlari va fikrlariga
bog‘liq bo‘lishi; uy vazifasining to‘g‘ri bajarilishi uchun anig bir ko‘rsatmalar berilgan
bo‘lishi; bolalarning tayyorgarligi va imkoniyatlarini inobatga olib individuallashtirish
lozim: tarbiyachi bolalarning intizomi va javobgarligini ta’minlash uchun uy vazifasini uz
vaqtida tekshirib turishi lozim.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, mamlakatimizda ta‘lim tizimiga davlat siyosati
darajasida e'‘tibor qaratilmoqda.O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarga
mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida maktabgacha ta‘lim tizimini qayta ko‘rib chigish
va uni yanada takomillashtirish vazifalari belgilab berildi. Har qanday faoliyat samaralirog
davom etadi va yugori natijalarni beradi, agar shu bilan birga odam kuchli, jonli, chuqur
niyatlarga ega bo‘lsa, u faol harakat gilish istagi, kuchini to‘liq bag‘ishlash, muqarrar
qiyinchiliklarni, noqulay sharoitlarni va boshqa vaziyatlarni engish uchun sabab bo‘ladi.
Shuning uchun kognitiv faoliyat tarkibidagi keyingi tarkibiy gism motivatsiondir.
Shunday ekan biz maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalardan boshlab ta‘lim sifatiga
alohida ahamiyat berib, ularni tafakkuri va har tomonlama intelektual salohiyatga ega
bo‘lishlari uchun qulay usullarni va sharoitlarni yaratib berishimiz kerak. Har bir egallashi
26
о
Ш] 5чепсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 5о<1еу ап4 шпоуаНопв
а Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415
lozim bo‘lgan bilimlar doirasini qiziqarli metodlar bilan boyitib, mustaqil va mantiqiy
tafakkurini o‘stirishga xizmat giluvchi metodik tavsiyalar bilan boyitish lozim. Zero shargq
donishmandlari aytganidek, “Eng katta boylik-bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros-bu
yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik-bu bilimsizlikdir”.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги
“Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари
тугрисида”ги ПК-3261-сонли Карори / Узбекистон Республикаси конун
хужжатлари туплами, 2017 Й., 37-сон, 984-модда; Конун хужжатлари маълумот-лари
миллий базаси, 09.10.2020 й., 07/20/4857 /1357-сон.
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги
“2017-2021 Йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тугрисида’ги ПК-2707-сонли Карори / Узбекистон Республикаси конун
хужжатлари туплами, 2017й., 1-сон, 11-модда, 35-сон, 923-модда; Конун
хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 31.07.2018 i, 06/18/5483/1594-coH;
01.01.2020 Й., 07/20/4555 /4.257-сон.
3. Ушинский К.Д. Изб. пед. Соч.: 2 томлик, 2-том. - М.: 1974. - Б. 27-28.
4. Щукина Г.И. Усиление когнитивной активности в процессе образования. -
М., Образование, 2005 год.
5. Abdug‘opirovaF.A. Elementar matematik tasavvurlarini shakllantirishda
maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni mantigiy tafakkurini o‘stirishga innovatsion
yondashuv. Mag.diss. Namangan, 2020.
27
