CC BY
43Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations
Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Social stratification and its social significance in human life
Anora KHUDOYBERDIYEVA1
Navoi State Mining Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received May 2021 Received in revised form 20 May 2021 Accepted 15 June 2021 Available online 15 July 2021
Keywords:
democracy,
humanity,
social stratification,
stratum,
class,
personality, strata.
The main goal of all nations and people of the world is to live in peace and prosperity and to create decent conditions for future generations. If we analyze the structure of society in human life from this point of view, we will see that it is based on religious, ethnic, class, demographic, territorial units. This article analyzes the fact that people living in a society in one way or another cause social inequality with their social status, professional level, demographic characteristics and belonging to different social groups.
2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Ijtimoiy stгаtifikаtsiya va uning inson hayotidagi ijtimoiy ahamiyati
ANNOTATSIYA
Kalit so'zlar:
demokratiya,
^оирагуагИк,
ijtimoiy stratifikatsiya,
qatlam,
sinf,
shaxs,
strаtа.
Yer yuzidagi ЬагсЬа milkt уа e^t^rning аsosiy mаqsаdi tinch-totuv yashаb, fаrovon hаyot kechirish, kelajak avlod uchun munosib sharoit yaratish. Shu nuqtai nazardan yondashib insoniyat hаyotidаgi jаmiyatning strukturasini tаhlil qilib ko'rаdigаn bo'^k, uning аsosidа diniy, etnik, sinfiy, demografik, hududiy birliktarning borligigа guvoh bo'kmiz. Mazkur maqoladа jаmiyatdаgi istiqomаt qilаyotgаn insontar u yoki bu jihаtdаn ijtimoiy mаvqe, kаsbiy dаrаjа, demogrаfik xususiyat уа turli xil sotsiаl gurnh^^ mаnsubligi bilаn sotsiаl tengsizlikni keltirib chiqаrishi tahlil qilingаn.
1 Assistant, Department of Social Sciences and Humanities, Navoi State Mining Institute, Navoi, Uzbekistan. E-mail: anoraxudoyberdiyeva@gmail.com.
Социальная стратификация и ее социальное значение в жизни человека
АННОТАЦИЯ_
Основная цель всех наций и народов мира - жить в мире и процветании и создавать достойные условия для будущих поколений. Если мы проанализируем структуру общества в жизни человека с этой точки зрения, мы увидим, что она основана на религиозных, этнических, классовых, демографических, территориальных единицах. В статье анализируется тот факт, что люди, живущие в обществе, так или иначе вызывают социальное неравенство своим социальным статусом, профессиональным уровнем, демографическими характеристиками и принадлежностью к разным социальным группам.
Bugungi kundа ijtimоiy fаlsаfа fanining muhim fundаmеntаl muаmmоsigа аylаngаn sotsial stratifikatsiya jаmiyatdаgi тигаккаЬ ijtimоiy tаbаqаlаnish ]агауоп1ап, shuningdеk аhоli sоtsiаl tаrkibining dinаmikаsi qоnuniyatlаri vа mехаnizmlаrini tonk^t mаtеriаllаr аsоsidа tompteks tаhlil qilib o'rgаnishni tаlаb etаdi. Insоniyat hаyotidаgi jаmiyatning strukturаsini tаhlil qilib ko'rаdigаn bo'lsаk, uning аsоsidа diniy, etnik, sinfiy, dеmоgrаfik, hududiy birliklаrning bоrligigа guvоh bo'lаmiz. Undа istiqоmаt qilаyotgаn insоnlаr esа u yoki bu jihаtdаn ijtimоiy mаvqе, kаsbiy dаrаjа, dеmоgrаfik хususiyat vа turli хil sоtsiаl guruhlаrgа mаnsubligi bilаn sоtsiаl tеngsizlikni kеltirib chiqаrаdi.
Insоniyat hаyotidаgi аsоsiy ko'rsаtkichlаrdаn biri shundаn ibоrаtki, undа tаrаqqiyot vа rаqоbаt tufаyli hаm sоtsiаl tеngsizlik kеlib chiqаdi. Sоtsiаl strаtifikаtsiya hаr qаndаy jаmiyatning o'zigа хоs funktsiоnаl оmili hisоblаnаdi. Bu hаqidа ^mis fаylаsufi Rаl'f Dаrеndоrf shundаy yozаdi: "НаИоИ eng gullаb yashnаyotgаn jаmiyatdа hаm eng muhim jihаtlаr bа'zidа turg'un hоlаt sаnаlаdi. Аlbаttа, zаmоnаviy jаmiyatdа ushbu fаrqlаr kаstа yoki tаbаqаviy jаmiyat tаyangаn to'g'ridаn-to'g'ri zo'rаvоnlik vа qоnunchilik nоrmаlаrigа tаyanmаy qo'ydi. Shu bilаn birgа, mulk vа dаrоmаd hаjmi, оЬго' vа mаnsаbgа qаrаb tаbаqаlаnishdаn tаshqаri jаmiyatdа mаnsаb pillаpоyalаri bilаn bоg'liq fаrqlаr hаm mаvjud. Ulаr shunchаlik chigаl vа jаmiyat hаyotigа mustаhkаm o'rnаshib о^ПЫ, tеngsizlik yo'qоtilib, bаrchа bаrоbаr bo'ldi dеb e'lоn qilinsа hаm, ko'pchilik bu хаbаrgа shubhа bilаn qаrаydi" [1].
R. Darendorfni fikrlaridan shuni bilishimiz mumkinki jаmiyat tаrkibiy tuzilishining аsоsiy bеlgilаridаn biri - bu sоtsiаl fаrqlаrdir. Sotsial stratifikatsiya-bu odamlarning qandaydir yig'indisini sotsial sinfga, iyerrarxik martaba qatlamiga tabaqalanishidir.
Strata (lot. stratum-qatlam, qavat, facere-qilmoq) - o'xshash sotsial ko'rsatkichlar kasb etgan odamlarning sotsial qatlamidir [2].
Stratifikatsiyaviy strukturalarning asosi-odamlarning tabiiy va sotsial notengligi ekanligi qadimgi faylasuflarning asarlarida-ijtimoiy tengsizlikni o'rganish doirasida jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, mulklari va ularning turmush tarzini o'rganishning umumiy nazariy va uslubiy asoslari yoritib berilgan.
Jumlаdаn, milоddаn аvvаlgi 427-347 yillаrdа Аfinаdа yashаb o'tgаn аntik dаvr yunоn fаylаsufi Ptaton (Аflоtun) sоg'lоm shаhаr dаvlаtni bаrpо etish uchun quyidаgi shаrtlаrni i^ri surаdi. Hоkimiyat хаlq yoki bilimi kаm vа himmаtsiz yakkа shахsli
Ключевые слова:
демократия,
человечность,
социальное расслоение,
слой,
класс,
личность,
страта.
^aMHHT Ba ннновацнн^ар - 06m,ecrBo u ннновацнн - Society and innovations Special Issue - 6 (2021) / ISSN 2181-1415
hukmdorlarning emas, balki vakolatli kishilarning qo'lida bo'lishi kerak. Umumiy ta'lim tizimi esa bunday maqsadga erishish uchun vosita hisoblanadi. Unda har bir kishi bir xildagi imkoniyatlarga ega bo'ladi va har bir kishi polisda o'z qobiliyatlariga mos keladigan o'rinni topishi mumkin.
Shunday qilib ta'lim tizimi uchta ijtimoiy sinfni keltirib chiqaradi. Birinchi sinf vakolatlarga va to'la hokimiyatga ega bo'lgan hukmdorlardan tashkil topadi. Boshqaruv va harbiy mudofaa ishlari bilan band bo'lganlar ikkinchi sinfni shaklantiradi. Jamiyat uchun muhim mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar uchinchi sinfga mansub bo'ladi. Bu yerda kishilarning har xilligi asos bo'ladi. Ta'lim tizimi aynan har xil tipdagi kishilarning tanlab olish va ularni jamiyatdagi tegishli o'rinlarga joylashtirish uchun xizmat qiladi [3].
Platonning yuqorida bayon qilingan fikrlaridan tushunish mumkinki, insonlarning o'qib o'rganishi va kerakli bilim va tajribalarga ega bo'lishi tufayli ularning jamiyatdagi mavqeyi belgilanadi. Uning fikrlaridan kuchli davlat va farovon jamiyat barpo etishda ta'lim tizimi va raqobat rivojlantirish hayotiy muhim zaruriyat ekanligini anglab yetish mumkin.
Platon o'zining "Davlat" nomli asarida insonga ta'lim tarbiya berish jihatidan Aristotelnning o'g'li Glavkon bilan bahs munozara qila turib, quyidagi fikrlarni bayon qiladi. "Hur tug'ilgan odamga hech bir fanni qullarcha majburlab o'rgatilmasligi lozim. To'g'ri, agar tani qiyinchiliklarni yengib o'tishga zo'rma-zo'raki majbur etilsa, bu bilan u yomonlashib qolmaydi. Ammo dilga zo'rlab joylashtirilgan bilim omonatdir". Shuning uchun do'stim, sen o'z farzandlaringni zo'rlab emas, o'ynatib ilmga o'rgatgin, shunda sen ularning har birining tabiiy moyilliklarini yaxshiroq kuzatish imkoniga ega bo'lasan. Charchoq va uyqu ilmning dushmanidir. Shu yo'l bilan olingan bilim mustahkam bo'ladi deb murojaat qiladi. Aflotun ta'lim tarbiya haqidagi fikrlarida davom etar ekan jumladan shunday deydi "Kimda kim ilm fanda, urushda va qonun nimani talab qilsa o'shanda sobit bo'lsa, undaylarni aniqlash, buyigitlar 30 yoshga kirganlarida yana ularnisaralash, ularga yanada ko'proq izzat ikrom ko'rsatish va ulardan qaysilari, ko'rish hamda boshqa sezgilarga e'tibor bermay, haqiqiy borliqqa ko'tarila olishlarini kuzata borib, ularning bilim va qobiliyatlarini sinash orqali davlat boshqaruviga yaraydigan salohiyatlilarini aniqlash lozim" ligi xususida fikr bildiradi. Antik davr faylasuf i Aristotel mulk tizimini himoya qiladi va o'rta sinf eng yaxshi ekanligini ta'kidlaydi, chunki uning vakillari o'zlarining xatti-harakatlarida eng oqilona yo'lni tanlashlarini aytib o'tgan [4].
Aristotel davlat masalasida har qanday arbob qulay siyosiy shart-sharoit vujudga kelishini kutib o'tirmay, mavjud imkoniyatdan kelib chiqib, yaxshi konstitutsiya asosida kishilarni boshqara bilishi, birinchi galda yosh avlodning jismoniy va aqliy tarbiyasi haqida qayg'urishi lozim, deb hisoblaydi.
Hayotda barcha ne'matlarni birdaniga o'rganuvchi fan yoki hunar yo'q. Har bir hunar o'ziga taalluqli ne'matlarni o'rganadi. Nima uchun? Chunki, har bir mezon uchun, masalan narsa xodisalarning mohiyati, sifati va miqdori vaqti, munosabati uchun alohida ne'matlar bor. Arastu o'z fikrida davom etib, ne'matlarni bir necha turlarga bo'ladi. Inson hayoti davomida o'z egallagan bilimlari va tajribasi tufayli doimo baxt saodatga erishishni orzu qiladi. Mukammal baxt saodatga erishish uchun inson o'z ustida qattiq ishlashi, tinmay ilm egallashi, kasb hunar olishi sog'ligini saqlashga bee'tibor bo'lmasligi lozim. Chunki inson sog'ligi va salomatligi hamda ruh sog'ligi ham eng buyuk ne'matlardan biridir.
Amaliy hayotda stratifikatsiyaviy tizimning dalillari bir-birlari bilan chatishib ketadi, bir-birlarini to'ldirib turadi. Masalan, sotsial-professsional ierarxiya mehnat taqsimotining rasmiy mustahkamlangan ko'rinishida jamiyatning hayot faoliyatini qo'llab-quvvatlab turish uchun nafaqat mustaqil ravishda muhim funksiyalarni bajaradi, balki, har qanday stratifikatsiyaviy tizim strukturalariga sezilarli ta'sir o'tkazib turadi.
Hozirgi davrda strata tushunchasi quyidagi xususiyatlari bo'yicha farqlanadi: 1) daromadlar darajasi; 2) hayot tarzining asosiy sifatlari; 3) hokimiyat strukturalaridagi ishtiroki darajasi; 4) mulkchilik munosabatlari; 5) sotsial nufuzi; 6) o'zining jamiyatdagi o'rnini o'zi baholashi.
Bugungi kunda stratifikatsiyaviy tizimlarning quyidagi turlari aniqlangan:
1) Tabiiy-genetik-uning asosida odamlar tabiiy belgilari bo'yicha farqlanishlarini e'tiborga olinadi: jins, yosh, kuch, abjirlik, ko'rkamlik;
2) Etatokratik (fr. etat-davlat) - guruhlararo tabaqalanishlar, ularning hokimiyat-davlat organlaridagi ierarxiyasidagi (siyosiy, harbiy, ma'muriy-xo'jalik) o'rniga, bu guruhlarning hokimiyat strukturalaridagi martabalariga bog'liq holdagi imtiyozlari, resurslsrni taqsimlashva ishga solish imkoniyatlariga qarab belgilanadi;
3) Sotsial-professional (kasbiy) - guruhlar mehnatining mazmuni va shart-sharoit-lari asosida bir-birlaridan farqlanishi e'tiborga olinadi; bunda tabaqalanish muayyan faoliyat turlarini bajara olish qobilyati va malakalari darajasi (davlat sektoridagi razryadlar ro'yxati, olingan ma'lumot haqidagi attestat va diplomlar tizimi, berilgan ilmiy daraja, unvonlar tizimi) yordamida amalga oshiriladi;
4) Madaniy-timsoliy-ijtimoiy ahamiyatga molik axborotlardan foydalanishdagi imtiyozlarning farqlanishi bilan bog'liq bo'lgan axborotlarni olish, saqlash va ularni sharhlashdagi farqlanishlar teokratik, industrial jamiyatlar uchun xos bo'lgan noteng imkoniyatlardan kelib chiqadi;
5) Madaniy-meyoriy- u yoki bu sotsial guruhlarga xos mavjud hayot kechirish tarzi va me'yorlarini qiyoslash natijasida hosil bo'ladigan hurmatlashlar va nufuzlardagi farqlanishlar asosida shakllanadigan tabaqalashtirish;
6) Sotsial-hududiy- resurslarni mintaqalar o'rtasida noteng ravishda taqsimlash, ish joylarini egallash, sifatli molar va xizmatlardan, ta'lim va madaniyat muassasalaridan foydalanish huquqlaridagi notenglik oqibatida shakllanadi.
Jamiyat sotsial strukturasini tahlil etishda stratifikatsiyaviy yondashuv quyidagi-larni e'tiborga oladi:
1) dastlab u yoki bu belgilar o'lchovlarini (daromad, ma'lumot, hokimiyatdan foydalanishni) hisobga oladi;
2) strataga ajralish asosi-ichida boyliklardan foydalanish imkoniyati keng bo'lgan xususiyati muhim rol o'ynaydigan barcha belgilar yig'indisini;
3) nafaqat turli sotsial qatlamlarning o'zaro ixtiloflashuv omilini, balki ularning o'zaro bir-birlarini to'ldirish va o'zaro hamkorlik qilish omillarini hisobga olish [5];
Yuqoridagi tahlildan ko'rish mumkinki, stratifikatsiya ijtimoiy falsafaning muhim yo'nalishi hisoblanadi. Bu tushuncha yordamida jamiyatning turi, rivojlanishi, barqarorligi, iqtisodiy salohiyati, sinflar va sotsial qatlamlarning rivojlanish qonuniyatlari o'rganiladi, olingan natijalar jamiyatni yanada rivojlanishi uchun hayotga tatbiq etiladi.Ijtimoiy stratifikatsiyaning nazariy asosini o'rganish va bu orqali yoshlarning iqtisodiy-ijtimoiy tarbiyasiga bo'lgan ta'sirni tahlil qilish ijtimoiy gumanitar fanlar oldida turgan vazifalardan biri hisoblanadi. Hayotining barcha epizodlarida inson boshqa
^aMHHT Ba ннновацнн^ар - O6m,ecTBo u нннoвaцнн - Society and innovations Spécial Issue - 6 (2021) / ISSN 2181-1415
odamlar bilan bog'liq bo'lib, insonlar boshqa shaxslar bilan hamkorlikda, qo'shma tadbirlarda ishtirok etishi kerak.Boshqa odamlar bilan bir qator o'zaro munosabatlardan so'ng muayyan munosabatlarga kirishadi.Bu munosabatlar esa shaxs jamiyatning bir qismi ekanligini ko'rsatadi. Ma^lumki, stratifikatsion jarayonlar jamiyatdagi qatlamlarning qay darajada shakllanganligiga, bu qatlamlardagi siljishlar, bir qatlamdan boshqa qatlamga o'sib o'tish, yoki aksincha, pastroq qatlamga tushib qolish singari ijtimoiy jarayonlarning holatini diagnostika qilishda muhim ahamiyatga egadir. Stratifikatsion jarayonlarning ijtimoiy mobillik, ijtimoiy harakatlar bilan borliq jixatlarini tadqiq etish - jamiyatdagi harakatchan qatlamlarning sotsial holatini o'rganishga imkon beradi. Shuningdek, stratifikatsion jarayonlar dinamikasini o'rganish orqali jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar mazmuni va ko'lamiga tashxis qo'yish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. P. ^apeHgop^ «CoBpeMeHHbiH cou,Ha.nbHbiH koh^HKT. OnepK no^HTHKH
cBo6ogH»/nep. c HeM. A M. naHTHHoïï.- M.: PoccroH, 2002. - B. 19.
2. Falsafa izohli lug'at Toshkent, 2007.
3. G. Skirbekk, N. Gille "Falsafa tarixi" Toshkent "SHARQ" 2002. - B. 98-99.
4. Aleksandrova O.A. O'rta sinf: shakllanishning mafkuraviy konteksti / O.A. Aleksandrova // Ijtimoiy fanlar va hozirgi kun. 2002. № 1. - B. 25-33.
5. Э^eктpoнннн pecypc. Cou,Ha.fibHafl TapH$HKau,HA // http://www.trever.ru/socialstudies/socialnaya_ stratifikaciya.php.
