CC BY
1Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 TE^HHK^ ^YKH
2020 - 5.497
2021 - 5.81
SiMSiZ SaBOKODa VER1L9NL9R1n ÖTÜRÜLMaSiNiN OSASLARI
QULiYEV SaBUHi VAQiF OGLU
Riyaziyyat, informatika va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasi ADPU-nun Agcabadi filiali, (Agcabadi, Azarbaycan)
GULiYEV SABUHi VAGiF
Department of mathematics, informatics and their teaching technology Agjabedi branch of ADPU, (Aghjabedi, Azerbaijan)
3 08
Xülasa: Informasiyamn naqilsiz ötürülmasi texnologiyasinin tarixi modulyasiyali radioqdbuledicildrin yaranmasi йэ baçlamiçdir. 1970-ci illdrdd ilk simsiz telefon sistembri yaradilmiçdir. 1980-ci ШэМэ GSMstandarti meydana gэldi ki buda rэqэmsal texnologiyaya keçidin эsasml tэ§kil edirdi. 1990-ci ШэМэп baçlayaraq naqilsiz ^эЬэкэЬгт mövqehri güclэnmэyэ ba§ladi.Naqilsiz §эЬэкэЭ bizim hэyatimiza böyük sü^th daxil oldu. Naqilsiz ^эЬэкэ^т inkiçafi yeni qurgularin vэ xidmэtlэrin yaradilmasina gэtirib çixarmiçdir.
Açar sözlzr: §эbэkэ, simsiz §эbэkэ, tezlik, zaman, fэza, veribnbrin ötürülmэsi, amplititud, siqnal.
BASICS OF DATA TRANSMISSION ON A WIRELESS NETWORK
Annotation: The history of wireless information transmission technology began with the creation of modulated radio receivers. In the 1970s, the first wireless telephone systems were created. In the 1980s, the GSM standard appeared, which formed the basis of the transition to digital technology. Starting from the 1990s, the position of wireless networks began to strengthen. Wireless networks entered our lives at a great speed. The development of wireless networks has led to the creation of new devices and services.
Keywords: Network, wireless network, frequency, time, space, data transmission, amplitude, signal.
Qgar siqnala zamandan asili olan funksiya kimi baxsaq, o zaman o, ya analoq, ya da ki, raqamsal §aklinda olacaqdir. intensivliyi zamandan asili olaraq yava§-yava§ dayman siqnal analoq siqnali adlanir. Digar sozlarla desak, siqnalda fasila va ya qirilmalar olmur. intensivliyi muayan "t" periodu muddatinda daimi saviyyada saxlanilan, sonra isa daimi qiymat qadar ham^nin dayman (bu tayin olunma bir qadar idealla§dirilmi§dir) siqnal rsqsmsal siqnal adlanir. Analoq siqnalini nitq kimi, raqamsal siqnalini isa ikilik say sistemindaki vahidlar va sifirlar toplusu kimi tasvir etmak olar.
Siqnalin an sada tipi kimi, periodik siqnali gostarmak olar ki, orada muayyan struktur zamandan asili olaraq, periodik takrar olunur. Siqnali riyazi §akilda bela gostarmak olar: s(t) siqnali yalniz va yalniz o vaxt periodik olur ki, onun tarkibinda olan T sabit kamiyyati (T-a§agidaki tanliyi odayan an ki9ik qiymatdir) siqnalin periodu olsun:
S(t+T) = s(t), burada -»< t >+<» Fundamental analoq siqnali kimi sinusoida qabul edilmi§dir. Umumi halda, bu siqnali 3
parametria xarakteriza etmak olar: maksimal amplituda A, tezlik f, faza bucagi i J . Zamana gore
siqnalin maksimal qiymati va ya intensivliyi maksimal amplituda adlanir va bir qayda olaraq, voltla ôlçûlûr. Siqnalin takrar olunma tempi (bir saniya arzindaki periodla va ya herslarla) tezlik adlanir. Siqnalin takrar olunma vaxtini göstaran T siqnalin periodu olub, ekvivalent parametrdir; demali, T = 1/f. Faza bucagi isa siqnalin ayrica periodu hüdudunda zamana göra nisbi sürü§mani göstarir (bu termin açagida nümayi§ etdirilacakdir).Ümumi halda sinusoidal siqnal açagidaki kimi göstarila bilar:
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 ТСХШЩЖМ НАУКИ
2020 - 5.497
2021 - 5.81
iki sinusoidal siqnallar arasinda müyyan münasibat mövcuddur, onlardan biri zamana göra, digari isa - fazaya göra dayi§ir. siqnal dalgasinin uzunlugunu göstarib, bir periodun tutdugu masafa ila va ya ba§qa sözla desak, iki ardicil dövrlarin barabar olan fazalarinin iki nöqtalari arasindaki masafa ila tayin edilir. Farz edak ki, siqnal v süratila yayilir. O zaman dalganin uzunlugu periodla a§agidaki düsturla alaqali olacaqdir: ' = ■■ . Bizim hal ü9ün ' = ■ ifadasi xüsusi ahamiyyat kasb edir, burada - i§igin vakuumdaki sürati olub, taxminan 3408 m/s-ya barabardir. Furye tahlilini tatbiq edarak, yani, uygun amplituda, tezlik va fazaya malik olan kifayat qadar sinusoidal siqnallari birlikda toplamaqla, istanilan formali elektromaqnit siqnalini alda etmak olar. Analoji olaraq, demak olar ki, istanilan elektromaqnit siqnalina müxtalif amplitudali, tezlikli va fazali periodik analoq (sinusoidal) siqnallarinin toplusu kimi baxmaq olar. Siqnali ta§kil edan tezliklar oblasti hamin siqnalin spektri adlanir. Raqamsal siqnalini a§agidaki ifada ila tas vir etmak olar:
Bu siqnal sonsuz sayda tezlik mürakkabalarina malik oldugu ü9ün, sonsuz zolaq enina malikdir. Belalikla, biz a§agidaki naticaya gala bilarik. Ümumi halda, istanilan raqamsal siqnal sonsuz zolaq enina malik olur. 9gar biz bu siqnali har hansi bir mühitdan ötürmaya cahd göstarsak, o zaman ötürücü sistem ötürülan zolagin enina mahdudiyyat qoyacaqdir. Bundan alava, har bir konkret mühit ü9ün a§agidaki ifada düzgün olacaqdir: götürülan zolaq na qadar 9ox olarsa, ötürma da o qadar baha ba§a galacakdir. Buna göra da, bir tarafdan, iqtisadi va praktiki nöqteyi-nazardan, raqamsal informasiyani zolaginin eni mahdud olan siqnalla approksimasiya etmak lazimdir. Digar tarafdan isa, zolaq eni mahdudla§dirildiqda, qabul edilan siqnalin interpretasiyasini 9atinla§diran tahriflar amala galir. Zolaq na qadar mahdud olarsa, o qadar da siqnalin tahrifi güclü va qabul etma zamani da sahvlarin amala galma potensial imkani 9ox olacaqdir.
insan fikrini va ya informasiyani ötüran verilanlari obyekt kimi tayin edak. Siqnallar - bu verilanlarin elektromaqnit §aklinda tasviridir. Ötürma - bu siqnallarin ötürücü mühitda yayilmasi ila verilanlarin yerdayi§masi va onlarin emali demakdir. Rabita sisteminda informasiya bir nöqtadan digar nöqtaya elektrik siqnallari vasitasila paylanilirlar. Analoq siqnali özlüyünda fasilasiz dayi§an elektromaqnit dalgasini tasvir edir ki, o da tezlikdan asili olaraq, 9oxlu sayda mühitlardan yayila bilir; bu cür mühitlara misal kimi, "toxuma cütlüyü" va koaksil kabel kimi ke9irici xatlari, optik-lifi göstarmak olar; bu siqnal da ham9inin atmosfer va ya kosmik fazada yayila bilar. Raqamsal siqnal impulslar ardicilligindan ibarat olub, ke9irici xatla ötürüla bilirlar; bu halda garginliyin daimi müsbat saviyyasi ikilik say sisteminda sifirlari tasvir etmak ü9ün, daimi manfi saviyya isa - ikilik say sistemindaki vahidlari tasvir etmak ü9ün istifada edila bilar.
Simsiz texnologiyada raqamsal verilanlar va analoq siqnallarindan istifada olunur, 9ünki raqamsal siqnallar analoq siqnallarina nisbatan daha güclü suratda sönürlar.
Tarixi cahatdan modulyasiya analoq informasiyasi ü9ün tatbiq olunmaga ba§lanmi§dir va yalniz bundan sonra diskret informasiya ü9ün tatbiq edilmi§dir.
Spektrin yüksak tezlikli oblastinda yerla§an kanal vasitasila a§agi tezlikli (masalan, sas) analoq siqnalini ötürmak lazim galdikda, analoq informasiyasinin modulyasiyasi lazim olur. Bu problemi hall etmakdan ötrü yüksak tezlikli aparici siqnalin amplitudunu a§agi tezlikli siqnalin dayi§masina uygun olaraq, dayi§dirirlar (modulyasiya edirlar).
Simsiz texnologiyada modulyasiya prosesinda aparici siqnalin bir va ya bir ne9a xarakteristikalari i§a salinir: amplitud, tezlik va faza. Buna uygun olaraq, raqamsal verilanlarini analoq siqnalina 9evirmani yerina yetiran kodla§dirma va ya modulyasiyanin ü9 asas texnologiyasi mövcuddurlar (§ak.10):
1. amplitud modulyasiyasi (Amplitude-Shift Keying - ASK);
2. tezlik modulyasiyasi (Frequency-Shift Keying - FSK);
3. faza modulyasiyasi (Phase-Shift Keying - PSK).
Qeyd etmak lazimdir ki, har 3 halda naticavi siqnal aparici tezlikda markazla§dirilmi§dir.
3 09
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАуКИ
2020 - 5.497
2021 - 5.81
Siqnali tahrif etmak va ya korlanmaq qabiliyyatina malik olan çoxlu sayda amillar mövcuddur. Onlardan an geni§ yayilani-angallar va ya hay-küylardan ibarat olub, özlüyünda arzu olunmayan siqnaldan ibaratdir ki, ötürmak va ya qabul olunmaq ^ün tayin olunan siqnalla qari§araq, onu tahrif edir. Raqamsal verilanlari ^ün bela bir sual meydana çixir: bu tahriflarin olmasi hansi daracada verilanlarin ötürülma süratini mahdudlaçdirir? informasiyanin konkret rabita trakti va ya kanali vasitasila müayyan çartlar daxilinda ötürüldüyü maksimal mümkün olan sürat kanalin Ъuraxma qabiliyydti adlanir.
Dörd anlayi§ mümkündür ki, biz onlari vahid bir çakilda birlaçdirmaya cahd göstaracayik.
• Verilanlarin ötürülma sürati -verilanlarin ötürülacayi sürat olub, bit/san ila ö^ülür;
• Zolagin eni - ötürülan siqnal zolaginin eni olub, ötürücü va ötürülan mühitin tabiati ila mahdudlaçdirilir. Bir saniyadaki period va ya hersla (Hs) ifada olunur;
• Hay-küy. Rabita kanalindaki orta hay-küy;
• Sahifalar savzyyasi-sahifalarin amala galma tezliyini göstarir. Sifri ötürdükda vahidin qabul olunmasi va ya aksina ötürülma sahvi kimi sayilir.
Problem açagidakilardan ibaratdir: rabita vasitalari ucuz olmurlar va ümumi halda, onlarin zolaqlarinin eni na qadar çox olarsa, o qadar da onlar baha olurlar. Bundan alava, praktiki maraq doguran bütün ötürma kanallari zolagin mahdud enina malik olurlar. Mahdudiyyatlar asasan, ötürülan mühitin fiziki xassalari ila va ya digar manbalarla interferensiyani aradan qaldirmaq ^ün ötürücünün özünda edilan zolaq eninin bila-bila mahdudlaçdirilmasi ila alaqadardir. Tabidir ki, biz istardik ki, alda olan zolaqdan maksimal effektiv daracada istifada edak. Raqamsal verilanlar ^ün bu o demakdir ki, müayyan zolaqlar ^ün arzu olunur ki, mövcud sahvlar saviyyasinda verilanlarin ötürülma sürati mümkün qadar maksimum olsun. Bu cür effektivliyin alda edilmasinin asas mahdudlaçdiricisi kimi, angallar böyük rol oynayir.
Simsiz §abakalarin qurulmasinin asas problemlarindan biri - ötürülma mühitinin mahdud olan resursuna çoxlu sayda istifadaçilarin daxil olma masalasinin hallidir. Faza, zaman, tezlik va kod kimi parametrlarin stansiyalar arasinda bölü§dürülmasina asaslanan daxil olmanin bir neça baza üsullari (onlara bazan sixlaçdirma üsullari va ya multiplekslaçdirma da deyilir) mövcuddur. Sixlaçdirma masalasinda - minimum qarçiliqli angallar va ötürülan mühitin xarakteristikasindan maksimal istifada etmakla, har bir rabita kanalina faza, zaman, tezlik va ya kod ayrilir.
Faza bölü§dürmasi ila sixlaçdirma- Bu üsul fazada siqnallarin bölü§dürülmasina asaslanmiçdir ki, burada ötürücü "c" kodundan, "t" zamanindan, sí oblastinin "f" tezliyindan istifada edarak, siqnal göndarir. Yani, har bir simsiz qurgu yalniz müayyan arazi sarhaddinda ötürmani hayata keçira bilar ki, digar qurgularin bu arazida öz malumatlarinin göndarilmasina qadaga qoyulmuçdur. Masalan, agar radiostansiya ona tahkim edilmi§ arazida müayyan ciddi bir tezlikda verili§ aparirsa, hamin arazida har-hansi bir digar stansiya da veriliç aparmaga baçlayarsa, radio dinlayicilari bu stansiyalarin heç birindan "tamiz" siqnal alda eda bilmazlar. 9gar radiostansiyalar eyni bir tezlikda müxtalif §aharlarda veriliç aparmi§ olsaydilar, o zaman bela masala ba§ vermazdi. Bu stansiyalarin siqnallarinin yayilma uzaqligi mahdud oldugu üçün har bir stansiyanin verdiyi siqnallarda tahriflar olmayacaq; bu da onlarin bir-birinin üzarina dü§masini aradan qaldiracaqdir. Xarakterik misal kimi, mobil telefon rabitasini göstarmak olar.
Tezlik bölü§dürmasi ila sixlaçdirma- Har bir qurgunun müayyan tezlikda içlamasi sayasinda bir neça qurgular bir arazida verilanlari ötüra bilirlar. Bu, müasir simsiz rabita sistemlarinda bu va ya digar yolla istifada olunan ma§hur üsullardan biridir. Tezlikla sixlaçdirmanin ayani sxemi kimi, müxtalif tezliklarda içlayan bir neça radio stansiyalarinin bir çaharda içlamasini göstarmak olar. Onlarin bir-birindan etibarli ayrilmasi va qarçiliqli angallari aradan qaldirmaq ^ün onlarin i§ tezliklari mühafizali tezlik intervali ila ayrilmalidir. Bu sxem, müayyan arazida çoxlu sayda qurgulardan istifada etmaya imkan vermasina baxmayaraq, har bir simsiz qurgu ^ün öz tezliyini ayirmagi talab etdiyina göra, özü-özlüyünda adatan çox kiçik bir miqdarda olan resurslarin haddindan artiq istifada edilmasina gatirib çixarir.
Zaman bölü§dürmasi ila sixla§dirma-Bu sxemda kanallarin bölü§dürülmasi zamana göra yerina yetirilir, yani, har bir verici "s" oblastinin eyni bir "f" tezliyinda, lakin müxtalif ti zamaninda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 2020 - 5.497
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
311
2021 - 5.81
(bir qayda olaraq, dövri takrar olunan) ötürülma prosesinin sinxronlaçdirilmasina qar§i irali sürülan ciddi talablar §araitinda siqnali translyasiya edir. Bu cür sxem kifayat qadar rahatdir, çûnki zaman intervallarini §abaka qurgulari arasinda dinamiki yenidan paylaçdirmaq mümkün olur. Kiçik hacmli trafiklara nisbatan trafiki böyük olan qurgulara daha uzun interval tayin olunur. Zamana göra sixlaçdirilmanin asas manfi cahati -güclü angallar, tasadüfi va ya bila-bila edilma naticasinda kanaldaki sinxronlaçma qirildiqda ani suratda informasiyanin itmasidir. Lakin, GSM standartli mobil telefon §abakalari kimi maçhur TDM-sistemlarinin müvaffaqiyyatla istismar tacrübasi, zamana göra sixlaçdirilma mexanizminin kifayat qadar etibarli olmasini göstarir. Verilanlarin ötürülma prosesinda sahvlarla mübarizanin ^ üsulu mövcuddur:
• Sahvlarin açkarlanma kodlari;
• Sahvlari tashih edan kodlar; onlara bazan sahvlarin bir ba§a tashihi (Forward Error Correction - FEC) ) sxemlari da deyilir;
• Takrar ötürma ^ün avtomatik sorgulu protokollar (Automatic Repeat Request - ARQ).
Sahvlarin açkarlanmasi kodu yüngül bir §akilda sahvin olmasini tayin etmaya imkan verir. Bir
qayda olaraq, bela kodlar ARQ sxemina malik olan müayyan kanal va ya naqliyyat saviyyalarinin protokollari ila birlikda istifada olunurlar. ARQ sxeminda qabuledici sadaca olaraq, sahvin açkarlandigi verilanlar blokunu radd edir; bundan sonra ötürücü qurgu hamin bloku takraran ötürür. Sahvlari bir ba§a tashih edan kodlar nainki sahvlari a§kar etmaya, hatta takrar ötürmani hayata keçirmadan, onlari düzatmaya imkan verir. FEC sxemlari takrar ötürma qeyri-effektiv va sahvlar saviyyasi yüksak olan simsiz ötürmada istifada olunurlar.
9D9BiYYAT SÎYAHISI
1. ibrahim-Zada O.T.,ibrahim-Zada T.i.,Sardarov Y.B "Kompüter §abakalarinin ösaslari va Proqram taminati", 2008, ADPU-nun matbaasi, 262s
2. S.Q. Karimov. informasiya sistemlari va verilanlar bazalari. Baki, Elm, 1999, 456 s;
3. Gurdeeb S.Hura, Murkesh Singhal "DATA AND COMPUTER NETWORKS", 1137 s
4. Peter L DordalAn "Introduction to Computer Networks", 2019, 872s
5. https://searchnetworking.techtarget.com/definition/wireless-WAN-Wireless-Wide-Area-Network
6. http://etutorials.org/Mobile+devices/mobile+wireless+design/Part+One+Introduction+to+the+Mobi le+and+Wireless+Landscape/Chapter+3+Wireless+Networks/Wireless+Wide+Area+Networks+W WANs/
7. https://www.techopedia.com/definition/5111/wireless-wide-area-network-wwan
8. https://www.computerweekly.com/feature/Companies-are-looking-up-to-wireless-Wan
9. https://www.networkcomputing.com/networking/wide-area-wireless-data/page/0/1
