CC BY
8ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ DOI 10.24412/2709-1201-2022-91-96
FONOQRAMIN AUTENTiKLiYiNiN TÖDQiQi УЭ AUTENTiKLiYiN POZULMA iZLÖRlNiN i§iN FAKTiKi HALLARININ MÜ9YY9N OLUNMASINDA ROLU
ÖLiYEV L9TiF PA§A OGLU
f.r.e.d. AR 0N Mahkama Eksperizasi Markazi, Baki, Azarbaycan
HACIYEVA §9HLA N9Bi QIZI
f.r.e.d. BDU, Baki, Azarbaycan
QULiYEVA SEViNC KAMANDAR QIZI
aparici ekspert AR 9N Mahkama Eksperizasi Markazi, Baki, Azarbaycan
Xülasa. Maqalada mahkama fonoskopik ekspertizasinin icrasi zamani i§in faktiki hallarinin müayyan olunmasi maqsadi ila ekspertlarin diqqat yetirmali oldugu, montaj anlayi§ina daxil olmayan, lakin fonoqramin autentikliyinin pozulma alamatlarinin müayyan olunmasina diqqat calb olunmu§dur. Fonoqramin autentikliyinin müayyan olunmasi maqsadi ila metodlar taklif olunmu§, real ekspert tadqiqatlarindan misallar göstarilmi§dir.
A?ar sözlar: fonoqram, autentiklik, audiosiqnal, imitasiya, montaj, kommunikativ akt, ke9id siqnali.
Yüksak hazirliq daracasina va müasir texniki tachizata malik cinayatkar dastalar va ya fardlar tarafindan hazirlanmi§ audio va video materiallarin tadqiqi ekspertlar qar§isinda keyfiyyatca yeni masalalar qoyur. Cinayatkarlar audio-video montaj, foto montaj yolu ila alda etdiklari bela materiallardan bir 9ox günahsiz insanlarin lakalandirilmasinda, §araf va layaqatinin al9aldilmasinda, i§güzar nüfuzuna xalal gatirilmasinda, tahdid yolu ila pul talab edilmasinda, ba§qasinin amlakinin ala ke9irilmasinda va digar qanunazidd harakatlarin hayata ke9irilmasinda istifada edirlar.
E.i.Qalya§inanin qeyd etdiyi kimi müasir mahkama fonoskopik ekspertiza "bu ekspertin takca nitq va qeyri nitq siqnallarinin deyil, ham da raqamsal malumatlarin, malumat da§iyicilarinin, kodeklarin, nitq va sas sintezi sistemlarinin, sas siqnallarinin raqamsal emali proqramlarinin tadqiqidir"1 Fonoqramin autentikliyini, yani informasiya da§iyicisina yazilmi§ fonoqramin qeyda alinmi§ akustik hadisani yazma va ötürma traklarinin xüsusiyyatlari ila alaqali tabii tahriflar va küylar nazara alinmaqla adekvat §akilda aks etdirmasini müayyan etmak ü9ün takca yazili§ vaxti va ya yazili§dan sonra edilmi§ dayi§ikliklarin müayyan olunmasi kifayat etmir. Fonoqramda sasin va nitqin qasdan dayi§dirilmasi, sasin va nitqin sintezi, akustik hadisanin imitasiyasi, diktorun sas va nitqina maxsus müxtalif eynila§dirici alamatlarin maskalanmasi va modifikasiyasi da autentikliyin pozulmasidir.
Sas informasiyasinda situasiya ila asaslanmayan dayi§ikliyin va (va ya) audio malumatin mazmununun i§in göstarilan hallari ila alaqalandirilmasi masalasinin halli ekspert qar§isinda fonoqramin mötabarliliyina §übha yarandigi halda qoyulur.
Mahkama fonoskopiyasinda tahrif dedikda sas siqnalinin müayyan keyfiyyatinin itirilmasi va ya alava olunmsi ba§a dü§ülür. Modifikasiya isa daha geni§ anlayi§ olub
1Е.И.Галяшта Современные проблемы экспертизы цифровых фонограмм // Современные проблемы цифровизации криминалистической и судебно-экспертной деятельности: материалы Научно-практической конференции с международным участием (г. Москва, 5 апреля 2019 г.). М. : РГ-Пресс, 2019. С. 54—61.
fonoqramin xassasini dayman va ya tahrif edan qasdan va ya bilmayarakdan edilmi§ istanilan tasirdir.
Maskalama va imitasiya manalarina uygun olaraq müxtalif üsullarla real sasin gizladilmasi maqsadi ila hayata ke9irilmasina baxmayaraq autentikliyin pozulmasi olan bu hallarinin müayyan olunmasi farqli tadqiqat metodlari talab edir.
Camiyyatda va atrafda vahima yaratmaq maqsadi ila müxtalif növbat9i hissalara olunmu§ anonim zanglar zamani yazilmi§ va amaliyyat-axtari§ tadbirlari naticasinda alda olunmu§ telefon dani§iqlarindan ibarat fonoqramlarin dioqnostikasinda pertseptiv (auditiv, vizual), linqvistik va instrumental analizlardan istifada olunur. Tadqiqat metotlari va metodlar ardicilligi isa ekspert qar§isinda qoyulmu§ konkret suallara uygun olaraq ekspertlar tarafindan müayyan olunur.
Ekspert tacrübamizdan görünür ki, amaliyyat - axtari§ tadbirlari naticasinda alda olunan va sonradan mahkama fonoskopik ekspertizasinin obyekti olan ononim telefon dani§iqlari yazilmi§ fonoqramlar üzra bir qayda olaraq mahkama-istintaq orqanlan tarafindan ekspertiza qar§isinda audio va videoyazilarin montaj olunub-olunmamasi va dani§anin eynila§dirilmasi barada suallar qoyulur. Bu cür suallarin halli maqsadila aparilan tadqiqatlarin naticasi üzra verilmi§ ekspert rayl ari bazan i§in faktiki hallarinin tam müayyan olunmasina, xüsusan da isti izlarla cinayatin a9ilmasi maqsadi ila amaliyyat - axtari§ tadbirinin süratlanmasina he9 bir kömaklik göstarmir.
Masalan, taqsirlandirilan va ya cavabdeh §axs audio va ya videofonoqramda qeyda alinan dani§igin ona maxsuslugunu inkar etmir, lakin dani§igin ona edilan har hansi fiziki va ya digar tasir altinda macburi §akilda (öncadan müayyan edilmi§ ssenariya uygun) apardigini bildirir. Audio va ya videofonoqramin yazili§ vaxti va ya sonradan dayi§dirilmadiyi barada verilmi§ ekspert rayi da taqsirlandirilan va ya cavabdeh §axsin söyladiklarinin yalan va ya dogru olub-olmamasini müayyan etmak ü9ün he9 bir fayda vermir.
Bu halda i§in faktiki hallarinin müayyan olunmasi maqsadi ila mübahisali audio va ya videofonoqramda dani§igin spontanliq daracasinin müayyan olunmasi zarurati meydana 9ixir. Müqayisali tadqiqatda istifada olunan mübahisali va müqayisaedici fonoqramlardaki dani§iq materiallarinin eynila§dirici tadqiqat ü9ün uygunlugunun yoxlanilmasinda spontanligin müayyan olunmasi ila yuxarida qeyd olunan hallardaki spontanliq daracasinin müayyan olunmasi masalasi qari§dirilmamalidir.
i§in faktiki hallarinin müayyan olunmsi va amaliyyat-axtari§ tadbirlarinin süratlandirilmasina kömak maqsadi ila fonoqramin texniki analizi, autentikliyin pozulmasi hallarinin müayyan olunmasi mühüm ahamiyyat kasb edir.
Fonoqramin texniki analizinin zaruriliyini labüd edan situasiya komponentlari 9oxdur va ekspertiza tacrübasinda rast galinan bir neca nümuna taqdim edak.
I misal: Ekspert tadqiqatina iddia9inin va cavabdehin eyni bir telefon dani§iginin yazildigi iki fonoqram daxil olmu§dur. Fonoqramlardan birini iddia9i, digarini isa cavabdeh yazmi§dir. Dani§iq matnlarinin semantik tahlili naticasinda iddia9inin cavabdeha qar§i 15 min manat pul talabinin olmasi müayyan edilmi§dir. Aparilmi§ ilkin tadqiqat ila har iki mübahisali fonoqramin abonentlarin dani§iq apardiqlari telefon aparatinin xarici mikrofonu aktivla§dirilmakla sasgüclandiricidan galan audiosiqnalin akustik üsulla digar mobil telefon aparatinin diktofon funksiyasindan istifada etmakla yazilmasi yolu ila alda olundugu göstarmi§dir. Ekspertlar qar§isinda fonoqramlardaki dani§iqlarin yazili matnlarinin, fonoqramlarda montaj alamatlarinin olub-olmamasinin müayyan olunmasi va dani§anlarin sasa va nitqa göra identifikasiyasi masalalarinin halli ila bagli suallar qoyulmu§dur.
Aparilmi§ tadqiqatlar fonoqramlardaki telefon dani§iqlarinda haqiqatan da cavabdeh va iddia9inin sas va nitqinin yazildigini, fonoqramlarda montaj alamatlarinin olmadigini göstarmi§dir. Lakin fonoqramlardaki dani§igin yazili matnlari tartib olunduqda dani§iqlarin mazmununda müayyan farqlar oldugu müayyan olunmu§dur. Özü da matnlar arasinda farqlar
mahz konkret mablagin saslandiyi hissada qeyda alinmi§dir. Fonoqramlardaki dani§iqlarin qeyd olunan hissalarinda dani§iqlarin yazili matnlari açagidaki kimi olmuçdur:
iddaçinin - K1 diktorunun taqdim etdiyi fonoqramda:
K1 - Man sana verdiyim pulu istiyiram.
K2 - Man dedim ki, vermiram?
K1 - Man 2 min manatimi istiyiram.
K2 - Qarda§ man na deyiram.
K1 -13 min da sonra verdiyimi.
K2 - Demiram ki vermiram. Haftanin axirina qadar veracam.
Cavabdehin - K2 diktorunun taqdim etdiyi fonoqramda:
K1 - Man sana verdiyim pulu istiyiram.
K2 - Man dedim ki, vermiram?
K1 - Man 2 min manatimi istiyiram
K2 - Qarda§ man na deyiram. Demiram ki vermiram. Haftanin axirina qadar veracam
Eyni telefon dani§iginin yazildigi 2 fonoqramin yazili matnlarindan göründüyü kimi bir fonoqramda 15 min manat puldan, digar fonoqramda isa 2 min manat puldan söhbat gedir.
Har iki fonoqramda montaj alamatlarinin olmadigi halda matnlarda qeyda alinan farqin izahi ancaq fonoqramlarin texniki analizinin naticasindan sonra vermak mümkün olmuçdur.
Masala burasindadir ki, GSM kanal sistemlarinda rabita kanalina qanaat etmak maqsadi ila çox vaxt har iki abonentin daniçigi bir kanal vasitasi ila ötürülür. Kanal abonentlarin birinin dani§iq siqnalinin ötürülmasi ila ma§gul oldugu vaxt ikinci abonentin dani§iq siqnali kanala ötürülmür. Görünür, GSM kanalinin bu xarakterini bilan Kl diktoru özünün dediyi "2 min manat" iddiasina K2 diktorunun müsbat cavab verdiyi vaxt "l3 min da sonra verdiyimi" ifadasini içladir va K2 diktoru tarafindan eçidilmayan bu fakt Kl diktorunun akustik üsulla yazdigi fonoqramda qeyda alinir.
II misal: Ekspertizaya özünda konkret arazida partlayiçin ba§ veracayi haqqinda malumati aks etdiran "ll2" çagri markazina taksofon vasitasi ila edilmiç va hamin xidmat tarafindan yazilmi§ fonoqram daxil olmuçdur. Fonoqramda ki§i cinsina maxsus sasla azarbaycan dilinda özünü taqdim etmayan §axs tarafindan verilmi§ malumat qeyda alinmiçdir. Qadin operator içladiyi xidmati va özünü taqdim etdikdan sonra birbaça melumat veran diktorun kommunikativ alaqasiz daniçigi eçidilir va rabita kasilir.
istintaq tarafindan mübahisali fonoqramda eksperimental sas va nitq nümunalari taqdim olunmuç §axslara maxsus daniçigin olub-olmamasi barada suallar qoyulmuçdur. Aparilmiç tadqiqatlarin naticalari mübahisali fonoqramdaki daniçiqda qeyda alinmi§ ki§i cinsina maxsus çaxsin sas va nitqinin adlarindan eynileçdirici tadqiqatin aparilmasi talab olunan va eksperimental daniçiq nümunalari taqdim olunmuç çaxslardan heç birina maxsus olmadigini göstarmi§dir.
Tadqiqatin gediçi zamani ekspertlarin diqqatini calb edan bir nüans - operator xanimin va malumat veran ki§i diktorun daniçiginin kommunikativ akt ^ün xarakterik olmamasi anonim zang edanin müayyan olunmasi istiqamatinda yeni ümid vermiçdir.
Bela ki, fonoqramin texniki analizi fonoqramdaki daniçqda diktorlarin daniçiginin kommunikativ akt üçün xarakterik olmadigini, audiosqnalin analizi bu növ rabita ^ün xarakterik olmayan keçid proseslari (yazi qurgusunun saslandirma va saslandirmanin dayandirilmasi) üçün xarakterik siqnallarin oldugunu göstarmi§dir (bax: §akil 1).
Aparilmi§ tadqiqatlar fonoqramda qeyda alinan "2" va "5" impuls siqnallarinin "ll2" xidm atina maxsus yazi qurgusuna, "3" va "4" siqnallarinin isa digar yazi qurgusuna maxsus oldugunu göstarmi§dir.
Pertseptiv-kontekstual, pertseptiv-müqayisali, vizual nazarat, vizual mü§ahida metodlari üzra aparilmi§ tadqiqatlar, elaca da, ünsiyyat içtirakçilarinin nitqinin superseqment xüsusiyyatlarinin kommunikativ-praqmatik aspektlarinin analizi, mantiqi-qrammatik
konseptual tэhШ, mэtnin kommunikativ tэ§kiliшn tэЫШ, funksional uslub tэhlil, funksional -praqmatik tэhlil, leksik semantik tэhШ nэticэsindэ vэ kommunikantlaпn unsiyyэt pozgunluqlaп, nitqin qar§lllqll strukturunun situasiya иу§и^^1и§и, siqnalm amplitud xarakteristikalaпшn dэyi§mэsi ekspertlэri qeyd о1ипап nэticэlэrэ gэlmэyэ imkan
ует^ш
MubaЫsэli fonoqramda qeydэ а1тт1§ к^ diktora mэxsus siqnall taksofonun
mikrofonuna ЫгЬя§я УОХ, Э^Э1 hazlrlanaraq maqnit lentinэ yazllml§ fonoqramm analoq yazl qurgusu vasitэsi ilэ sonradan sэslэndirilmэsi yolu Пэ 6tur"ulmu§dur Yэni, tэdqiqata tэqdim edilэn fonoqramda к^ cinsinэ mэxsus sэslэ daш§an diktorun daш§IgI §эxsin ЫгЬа§а telefon daш§lgl zamaш deyil, э^Э1 maqnit lentinэ yazllml§ fonoqramm апа^ yazl qurgusu vasitэsilэ sэslэndirilэrэk telefon rabitэ kanall vasitэsi ilэ 6turulmэsi nэticэsindэ "112" xidmэtinэ mэxsus yazl qurgusu vasitэsi ilэ yazllmaqla эЫэ olunmu§dш\
Ekspertlэr tэrэfindэn muэyyэn olunan bu fakt barэdэ istintaqa уеп^§ rэydэn sonra, §ubhэli §эxslэrin evlэrindэ apaпlan axtan§ 6z nэticэsini ует^ш Belэ ki, §ubhэli §эxslэrdэn ЫПШП evindэ mikrokasetin maqnit lentinэ yazllml§ ох§аг mэzmunlu fonoqram muэyyэn olunaraq sonrakl tэdqiqatlar ифип ekspertizaya tэqdim olunmu§dш\
MuqayisэH tэdqiqatlar2 §ubhэlinin evindэ muэyyэn olunmu§ fonoqramm bir hissэsinin mubahisэli fonoqramla eynilik tэ§kil etdiyini, maqnit lentindэ olan fonoqramm tam sэslэndirilmэdiyini g6stэrmi§dir.
Sэsэ vэ П^Э g6rэ eynilэ§dirici tэdqiqat mэtnin ifa9ISIшn zэng edэn §эxs olmadlglш, mэtnin digэr §эxs tэrэfindэn sэslэndirilэrэk yazlldlglш g6stэrmi§dir.
§эkil 1. Mubahisэli fonoqramm osilloqrafik tэsviri.
2 Muqayisэli tэdqiqatda Justiphone proqram tэminatlшn osilloqramlarIn muqayisэsi funksiyaslndan уэ OTExpert proqram tэminatlmn melodik эyrilэrin muqayisэsi funksiyaslndan istifadэ olunmu§dur.
§akil 2. Osilloqramlarin müqayisasi.
§akil 3. Mübahisali fonoqramda sasi va nitqi qeyda alinmi§ KI diktoruna maxsus melodik ayrilar.
§akil 4. Mikrokasetin maqnit lentinda sasi nitqi qeyda alinmi§ K1 diktoruna maxsus melodik
ayrilar.
III misal: Ekspertizaya taqdim olunmu§ fonoqramda mübahisali fonoqrami taqdim edan iddiaçi özünün va digar §axsin telefon dani§iginin yazildigini iddia edir.
Aparilmi§ ilkin tadqiqatlar mübahisali fonoqramdaki audiosiqnalin ümumiyyatla telefon kanalina daxil olmadigini, yani dani§igin telefon kanali vasitasi ila aparilmadigini, fonoqramda telefon dani§iginin, yani kommunikativ hadisanin imitasiyasi olundugunu göstarmi§dir.
Tacrübada rast galinan bela situasiya komponenlarinin sayini artirmaq olar va bu növ fonoqramlarda i§in faktiki hallarinin müayyan olunmasinda takca eynilaçdirma va montaj masalalarinin halli kifayat etmir.
Ekspert tacrübasindan göstardiyimiz 1-ci misalda situasiya komponentini tartib edan va ifaçi eyni §axsdir. 2-ci misalda tartibatçi va ifaçi baçqa çaxslardir. Ola bilsin ki, bu iki §axs baçqa çaxsin (çaxslarin) supermaqsadini hayata keçirmakda istifada olunurlar. Bela fonoqramlarda içtirakçi diktora yox, daniçiqda i§tirak etmayan III §axsa ünvanlanmi§ ifadalara da rast galmak olur. Yaziliçi aparan §axs sonradan nayisa sübut etmak maqsadi ila daniçiga o qadar da aidiyyati olmayan ifadalar saslandirarak özüna baraat qazanmaq istayir. Bir qayda olaraq, bela fonoqramlarda ifaçi, tartibatçi va supermaqsadini hayata keçiran çaxslar olur. Burada müallif anlayiçi bu rollarin ifaçilarin heç birina uygun galmir.
Nitqin avvalcadan hazirliq daracasinin müayyan olunmasi maqsadi ila aparilan tadqiqatlarin analizi açagidaki alamatlara diqqat yetirmayi talab edir:
- mantiqi alaqada uygunsuzluq;
- matnda real hadisanin qurulmuç modelina uygun galmayan alamatlar;
- hadisanin har hansi detalina haddan çox diqqat yetirma;
- daniçigin kontekstina uygun olmayan intonasiya (normal daniçiq getdiyi vaxt situasiya ila
asaslanmayan piçilti va ya oxuma ûçûn xarakterik dani§iq. (Mas: müsahibi yazili§in aparildigi çaraiti qisa müddata tark edan kimi müsahibinin eçitmamasi ûçûn yazi qurgusuna taraf ayilarak özüna lazim olan replikani piçilti ila saslandirir);
- semantik leksikaya uygun olmayan tabii dani§iq;
- haddan çox pauza (dani§ir, gözlayir, yenidan dani§ir, heç vax unison dani§iq qeyda alinmir);
- verilmami§ suala cavab verir (avvalcadan hazirlanmi§ ssenariya göra verilacak suali bildiyindan talasir);
- dialoqda dani§igin kommunikativ alaqasizliyi va s.
Göründüyü kimi, situasiya komponentlarinin mûayyan olunmasi maqsadi ila fonoqramin texniki analizi bir çox ixtisas sahalari ûzra (akustik, linqvistik, müallif§ünasliq) mûtaxassislarin i§tirakini talab edir.
9D9BÎYYAT
1. Г.А.Мусаев, Л.П.Алиев "Проблемы исследования цифровых записей телефонных (CSM) разговоров, измененных с помощью разных устройств". Раззвитие новых видов и направлений судебной экспертизы Минюста России.-Ростов-на-Дону 2011. стр. 130-132.
2. Лебедева А.К. Проблемы производства судебной фоноскопической экспертизы в свете развития цифровых технологий. Вестник Университета Имени О.Е. Лутафина (МГЮА), 2020
3. Latif Oliyev, Ömer Özer, Obil Zeynalov, Erkan Burucu "Adli Konuçmaci Tanima incelemelerinde Ses Sahteciligi" iSDFS 2015 ( international Symposium on Digital Forensics and Security -Uluslararasi Adli Biliçim ve güvenlik Sempozyumu) bildiriler kitabinda, 11-12 may 2015, sah. 119124.
4. Latif Oliyev, Hümmat Valiyev, Obil Zeynalov. Audioyazilarin hazirlanma §araitinin ekspert diaqnostikasi. Mahkama ekspertizasi, kriminalistika va kriminaiogiyamn aktual masalalari. №64. Baki, 2016, seh.90-93.
5. L.P.Oliyev, H.T.Valiyev, E.M.ismayilov. Mik§erlanma yolu ila alda olunmu§ fonoqramlarda montajin müayyan olunmasi istiqamatinda linqvistik tadqiqatin rolu. Mahkama ekspertizasi, kriminalistika va kriminaiogiyamn aktual masalalari. № 57. Baki, 2012.
6. L.P.Oliyev, H.T.Valiyev, M.R.Racabov. Akustik fonun tadqiqinin fonoqram audentikliyinin pozulma izlarinin müayyan edilmasinda rolu. Azerb. Resp. Tahsil Nazirliyi. Baki Dövlat Universiteti. Hüquq fakültasinin 80 illik yubileyina hasr olunmuç "Qloballaçan camiyyatda hüquq elminin aktual problemlari" mövzusunda Respublika elmi konfransinin materiallari. "Baki Universiteti" naçriyyati, 9 aprel 2008-ci il. sah 175-178.
