SHO‘RTANGAZKIMYO MAJMUASI ATROFIDA TARQALGAN TUPROQLARNING FIZIK-KIMYOVIY HOLATI Текст научной статьи по специальности «Физика»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

Central Asian Journal of

Education and Innovation

SHORTANGAZKIMYO MAJMUASI ATROFIDA TARQALGAN TUPROQLARNING FIZIK-KIMYOVIY HOLATI

Mingboyeva Durdona Olimovna

Qarshi davlat universiteti o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.10665342

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Qabul qilindi: 05-February 2024 yil Ma'qullandi: 10- February 2024 yil Nashr qilindi: 15- February 2024 yil

KEY WORDS

Tuproq, o'simlik, iqlim, suv, agrokimyoviy tadqiqot, fenologik kuzatuv, tajriba tizimi, irrigatsiya va shamol eroziyasi, sho'rlanish, ifloslanish, gumus, NPK.

Ma'lumki, qishloq xojaligi ekinlarini yetishtirish jarayonidagi agrotexnik tadbirlar turli tuproq va tuproq-meliorativ sharoitlarida yaxshi rivojlangan, ertapishar, yuqori hosil beruvchi o'simliklarni parvarishlashga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Irrigatsiya va shamol eroziyasi, sho'rlanish, ifloslanish, botqoqlashish hamda cho'kish jarayonlari ta'sirida yerlarning meliorativ holati yomonlashmoqda va tuproq unumdorligi pasayishiga sabab bo'lmoqda. O'zbekistonimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlari keng joriy etilishi qishloq xojaligi oldiga aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan ta'labini o'zimizda ishlab chiqarish hisobiga to'laroq qondirish vazifasini qo'ymoqda. Bu borada don mahsulotlari etishtirish va aholigayetkazib berish muhum o'rinni egallaydi.

Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ko'rsatmalari asosida "Sho'rtan gaz-kimyo majmuasining ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish" loyihasi konsepsiyasi qaytadan ko'rib chiqilib ishlab chiqarish jaroyoniga sintetik nafta xomashyosini jalb qilish masalasi o'rganildi. Loyiha ishga tushgach zavodning polimer ishlab chiqarish quvvati mavjud 125 tonnadan 450 ming tonnagacha ya'ni loyiha doirasida yiliga 3,6 milliard metr kub tabiiy gazni qayta ishlash orqali 1,5 mllion tonna yuqori sifatli "Yevro-5" talablariga javob beradigan sintetik yoqilg'i ishlab chiqariladi. Shundan, 743 ming tonnasi dizel yoqilg'isi 311 ming tonnasi nafta va 21 ming tonnasi suyultirilgan gazni tashkil etadi.Yangi zavod ishga tushirilishi natijasida iqtisodiyotning real tarmoqlarini rivojlantirish mamlakatimizning transit salohiyati yanada oshirish shuningdek neft, mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojning asosiy qismini qanoatlantirish va neft importi hajmini kamaytirish orqali xorijiy valyuta sarfini tejashga erishiladi.

Qurilish-montaj ishlar 2020 yilning ikkinchi yarmida nihoyasiga yetkazilishi zavodda qo'shimcha 682 yangi ish o'rni yaratilishi mo'ljalangan. Natijada neft-kimyo yo'nalishini rivojlantirishga keng yo'l ochiladi. Birinchi bosqichda yuqori qiymatli xomashyo sintetik naftani qayta ishlab yangi turdagi polietilen va polipropilen bilan birgalikda piroliz distilyatidan yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalanish imkonyati hududdda texnologik klasterni barpo etishga zamin yaratadi, istiqbolda kimyo avtomobilsozlik

farmatsevtika muhim omil bo'ladi. Loyiha

zavodning mavjud maydonida amalga oshirilib qurilish ishlari kompleksning ishlab chiqarish jaroyoniga ta'sir etmagan holda olib boriladi [1].

Qashqadaryo viloyati o'zining geografik joylashuviga ko'ra har tomonlama qulay hududda joylashgan. Qashqadaryoda bundan bir necha yuz yillar oldin dehqonchilik bilan birga savdo-sotiq ishlari hamda iqtisodiy munosabatlar juda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Lekin viloyat tuproqlarini o'rganish faqatgina XX asrning boshlaridan rivojlana boshlagan.

Bir kishi oziq-ovqatsiz besh hafta, suvsiz besh kun va havoning toza bo'lishi sog'liq uchun zarur bo'lsa, atmosfera havosiga elementlarning ruxsat etilgan miqdordan ortiqcha ajratilishi inson sog'ligi uchun havfli hisoblanadi.

Umumiy holda atmosfera zararli moddalarning chiqindilari qo'ydagilarga bo'linadi:

1. Gazsimon (Oltingugurt dioksidi, azot oksidi, karbon oksidi uglevodorodlar va boshqalar.

2. Suyuq, kislotalar, gidroksidlar,tuzlarni eritmasi va boshqalar.

3.Qattiq (kanserogen moddalar qo'rg'oshin va uning birikmalari, organik va nooroganik chiqindi gazlar, turg'un moddalar va boshqalar)

Bu chiqindi gazlardan biri oltingugurt bo'lib,gazning fiziologik va biokimyoviy ahamyatiga ko'ra azot, fosfor, va boshqa oziq elementllari bilan bir qatorda turadi.

Oltingugurt (sulfur-S) Oltingugurt saqlovchi amina kislotalar, vitaminlar, fermentlar tarkibiga kirib, uglevodlar, moy kislotalari, sentezida katta rol o'ynaydi. Bundan tashqari oltingugurt o'simliklarning nafas olishida, o'sishida, fotosentez prosseslarida faol ishtirok etadi.

T.A.Abdrahmonov Z.A.Jabborov M.F.Fahrutdinova (2008) tadqiqot natijalaridan ko'rish mumkinki, aktinomitset va nitrifikator bakteriyalar ifloslanishdan keyin kamayib ketgan. Natijada mikroorganizmlar faolyati bilan bog'liq biokimyoviy jaroyonlar, ya'ni fermentlar faolligi susayishi kuzatiladi. Tuproqda kechadigan barcha biokimyoviy jaroyonlar bevosita tuproqdagi fermentlarning funksiyasi bilan bog'liq. Fermentlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, tuproqda kechadigan bioreaksiyalarni ming va million marta tezlashtiradi. Aniqlanishicha hozirgi vaqtda tuproqda 40 ga yaqin (ureaza, katalaza, invertaza, perooksidaza, polifenoloksidaza va boshqalar) fermentlar mavjud bo'lib tuproqda turli xil vazifalarni bajaradi. Xususan, fermentlardan proteaza va ureaza fermentlari tuproqdagi organik azotning minerallanish jaroyonini xarakterlaydi. Ya'ni tuproqdagi nitrifikasiya va ammonifikatsiya jaroyonini faollashtiradi va azot bioelementini o'simliklar oson o'zlashtiradigan holatiga olib keladi [2].

Qashqadaryo hududida tarqalgan och-tusli bo'z tuproqlar cho'l zonasi taqir tuproqlari bilan chegaradosh bo'lib ularning gumus miqdori ham cho'l zonasi tuproqlariga juda yaqin. Tuproq unumdorligi uning sifat tarkibi suvga chidamligi, donodorlik xususiyati va gumus zahirasiga bundan tashqari tuproqning mikrobiologik jaroyoniga o'simliklarning oziqlanish unda sodir bo'layotgan agrotexnik o'zgarishlarga va unumdorligiga bog'liq.

Sug'orish ta'sirida och-tusli bo'z tuproqlarning morfologik ko'rinishi uning rangi och sur tusli bo'lib tovlansa undagi kul-ranglikning paydo bo'lish minerallanish jaroyoning oziqa unsurlari miqdorini o'zgaryotganing alomatidir Sug'orish va o'g'itlash ta'sirida kimyoviy tarkibi, biologik xossalari o'zgarishi bilan birgalikda ularning fizik xususiyatlari ham o'zgaradi. Tuproqlarning madaniylashishi natijasida ularning xolati og'ir, zich va agronomik nuqtai nazardan strukturasida buzilishlar sodir bo'ladi. Sug'orish davomida taqirli tuproq yoyilib

<

о s 3

ф

0J

С/1 (Л

с

ф

N3

Ч

> n

z m

a z H

2

z >

0 Г"

< >

> C/3

ч 0 > Z

z О

С

se

z

>

О

ч

m

a

,00 с

11 n >

СП H

M 0

0Э .M z

n V

а

ф

с

N

2022 2021 2020 2019 2018 2017 2016 2015 2014 Yillar

OJ "00 ■ J3N Ъо OJ Чл ■ p> OJ OJ J3N Ъо V JO "0 Ю Yanvar

1 C> K» 0 "00 OJ JO "0 J3N -J J3N OJ OJ Fevral

12,6 16,2 10,0 12,2 13,4 "0 о V 12,5 12,4 Mart

13,6 18,7 20,0 18,4 17,6 16,2 V 10,6 20,7 aprel

22,7 25,5 24,2 23,9 22,5 20,9 20,4 22,3 27,4 о\ May

26,6 29,6 29,8 29,4 28,9 29,9 26,8 28,4 30,2 О » Iyun

29,8 30,2 30,2 30,4 31,6 29,2 30,4 29,6 29,5 ся 00 Uyul

27,0 28,8 27,6 29,1 26,7 26,7 28,0 29,1 27,3 0 Yavgust

21,6 21,8 22,6 21,4 24,0 22,7 22,7 23,0 21,6 0 Sentabr

Чл 15,3 12,9 19,3 16,0 14,4 18,2 19,0 15,2 oktabr

JO Ъ> oc "0 10,4 10,3 0 12,7 JO V Ъ> К) ю noyabr

iji "OJ "о OJ J3N Чл Ъо ■ р> Ъ\ J3N OJ Dekabr

16,2 10,25 16,80 17,13 16,89 17,54 16,40 15,95 17,43 Yilik o'rtacha

S

<

о в-

V ч о ч

N

ora su ч

К" в;

«о

»

ч

(Л

СГ

<

в

N

о

о

г+

О

о

(л

sr

s

(Л f

3" О

е сГ

g- N

S °

CL i-j

з <о S

з ста

з а-

SU QJ

а"

сл о

SU

я

SU О

о er

Ü1

О) ??

SU 3_

ста su

з ►S] БГ з а-

а

N

SU <

О Ci-

з 3

о БГ 51

SU

3

ел

er <

SU

О з"

N О

з

г+

SU

3 Ci- ¡2

su 3 С su

3 ^ V Br

сл

-е- сл

s °

Q-

20 Crq_ о'

SU

В" ста'

SU

3 <

о

Si-БГ

Ci-SU

з

N О нО Ci-su

ста

О)

о ^

БГ

сл

ста su

з

Ci-su

с

Ci-

з &

БГ

3

5'

ста о" БГ

сл er Ел' 3"

ста su

з

(О su

сл 3"

crq_

su 3

Е в в

SU

3 3-

cr БГ

? s:

5* hQ

a su

Л* o-

% ?

о £

3 hQ

su

сл

сл SU

T3 о

SU СЛ

su ??

г

Ел' 3"

SU

а"

а" о

БГ

su <

о з

3'

ста

о ^

БГ <

su

ста su сл SU

а" su а" а"

БГ

Ci-

SU SU

а"

сл

SU ^

3

ri-

3

SU

erg

3' 3'

ста

о Ci-su

ri-

Ci-su ста

N

ста su

Ел' 3"

сл 3"

SU

Ci-su

su X

ri-,

БГ

<o

о

T3 сл

x"

о

3

О)

о

Ci-su

3

s

su сл 3

ri-

SU

3

< SU

ста БГ

3 CL ста w 3" 3.

СЛ

сл

о

SU

Ci-

su <

О

3

s

SU

3"

SU <

о 3

3'

ста

3

N SU

SU Ci-

4

CD <

Si-3

SU

3 ста

3

ri-

su

E БГ

о ^

БГ ^

S

su ста

сл

3d ^

SU сл

ста su

3d

о сл

s

о ^

ста' з

а> сл

Е 3

сл нО

su

3 з

Ci-Ci-SU

su &

53"

сл

о" 3

сл

о <

3

н£-БГ

м

о

M О

0

со

1

а" о Ci-о

0

SU 3

О 3d SU 3 < SU N SU

< 51 &

SU

SU

сл ,_, 0

3" SU p 0 3" N

ri- 0

О

er M

3' 0 ri- 3

0

з crq CO ^ 3 SU

crq 3_

0) 51

3 0) SU Ф < Si- SU 0) сл

ri- SU

Ci-SU 0)

3 HO SU 3 crq

ri- SU ^ Ci- 3

E 0) 0

БГ ¡3d

< SU

а"

su_

N

3

о <

Ci-

Si-БГ

3

3'

ста

N SU

SU

БГ з_

Ел" 3d

а> <

SU

SU

3 <

SU

О

БГ S

su ста

H

su Ci-hQ

►S' о f-t-,

SU

ста r ? %

g Я < ^

3 T*

hO

БЗ о

!-S V-'

^ M su о

ri- о

ri- 0Э

SU

M ■•<.

1 1

51

БГ su

3 <

SU

Ci-su

CD 3 ста

T3 su сл

3"

SU

о

SU

3 3

сл ■

Ch

œ

'm о

0 œ

3"

SU

3

Ci-su

1

p

OJ

n

SU

Ci- о

SU -

Щ со

QJ v-'

X к ,

ri- M

ST о Щ о

Ci- o\

SU ^

3 3:

M

о о

o\

51

SU

3s SU

сл

Ci-

Si- Ci-

БГ SU

3 er

SU

E 0

SU

ri-

3

3'

crq

+ >

m crq su

SU N

ста" su 3

SU

Ci-su era

(О su

сл

3

О) ri-О) О сл

ri-

SU

3

сл

SU сл

SU

ста' su

SU

Ci-

а>

su а"

j-s

о

з; БГ

51

SU

3

+

OJ

SU нО сл

SU

3_

Ел" 3"

БГ

5

SU сл 3"

3

SU нО сл SU

51

SU ^

SU

3 <

SU

о

сл SU

n

сл SU ri-

E

ñ 3;

БГ 51

SU

а" 3 3

su

hQ SU

SU

3 ►a

Г+

3 Ci-

0Э

I

OJ

3" o

51

SU ^

SU

3 <

SU

Ci-su

о

SU ^

SU

Ci-su

о Ci-su

cr SU

О ^

a1 crq" su

a> a"

SU

3_

Ел" 3"

a> 3 ста

T3 su сл

a"

Е7Г su

su

3 <

SU

Ci-_ W su ста сл

3d M su

— !-S

о

WW ^

w Si

SU ri-

0 З1 Cil SU

1 crq

к %

OJ

n

Ci-su

3 +

OJ

n

< SU

3

51

SU

SU сл

a> 3 crq

3

hO О

<2 Ел 3"

51

SU

Ci-su

Crq su

a> crq su

a" БГ

Ci-

>

(Л О (Л

К' 3

Œ

SU <

о 3"

SU

о

SU

a> crq_ o" 3 3

3'

crq

a" о сл 3d

hQ SU

3" 3 Ci-

3 &

БГ 51

SU

3

Ci-

a> ^

su

su

hQ

3

su crq su 3

ï? SU N SU

Ci-SU

SU <

сл

Si-БГ

SU сл о сл

51

SU

a" a" о

ra з з

Ci-su

H

SU Ci-hQ

►5'

о

ri-,

БГ

4 a

-Q

5

О r+

a

»

su

crq" su 3

SU

Ci-su Crq_

(O su

сл 3"

3

a>

ri-

a> о сл

sr

3

сл

SU сл

SU

SU

3

Crq su 3

SU

3 Ci-

su

SU Ci-su

о

a £L 5Г в_

ста su в

в

(Л

S

5Г

hQ SU

а" 3

3

сл

3

а;

БГ

Ci-SU

з

crq crq

о a"

a> a> ^

vD

ri-

SU

3

SU

SU

3_

SU ri-

о

SU Ci-su

rCX. t-r

crq_ crq

о

a" ^

a> g

su

o\

СП ri-

SU

3

SU сл

a>

ri-SU Ci-

o

,_, a"

' a

SU

3

SU N О

SU

<0

ш su

^ сл

О er

3: hQ

3 SU

crq Ci-

su SD

3 ^

g- о

X S. о 3

SU

о

SU

3

3"

SU ri-SU_

сл" ^

сл SU ri-

3

<

n er

M

SU

a" о

сл 3d 3 3 Ci-su 3

сл

^ 3; E ûî1

1— Ci-

SU

Crq

M M

SU

3

OJ

о ■

3 3

Г+

crq su

ri-

сл"

сл SU ri-

3

<

n 3"

SU N SU Ci-

^ Ci-

СЛ QJ

О

S. 3

CO v^. о с О Ci-

cr crq"

SU

3 H

SU

a"

БГ

3

сл

БГ

a" о сл 3d

hQ SU

о 3

51

SU

3

a>

Ел" 3"

hQ

3

Й Crq

3

3

crq crq

О' <

su

E

cra^

SU

3

SU

SU &

TÂj

SU

3 Ci-

su

, hQ

Г su

hO

Si-o

hQ

3"

о сл

a"

Ел" 3" X 3 сл 3 сл

SU

сл 3d

SU

E БГ з

сл

3

<

< SU

3d

SU <

о 3_

hQ

3'

n ^

БГ з

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

G'uzor

2014 0,5 10,1 - 19,2 - 30,5 30,5 28,7 21,8 15,2 10,1 4,3 17,09

2015 5,5 7,1 12,9 16,9 22,2 27,9 29,6 29,6 23,8 13,5 10,2 -1,7 15,04

2016 4,5 5,7 8,9 15,6 20,8 26,7 30,9 29,0 23,0 17,7 9,0 3,6 16,28

2017 6,1 8,7 11,6 16,0 24,9 30,0 29,6 29,0 23,3 14,0 11,8 4,1 17,42

2018 2,7 2,5 13,7 17,9 23,3 29,4 31,6 27,6 25,3 15,9 8,6 5,7 17,01

2019 -0,8 9,4 12,6 19,3 26,5 30,0 31,3 30,8 22,5 19,3 10,2 0,7 16,98

2020 3,6 6,9 9,9 20,8 24,8 30,4 31,4 29,6 24,3 13,2 10,0 2,9 17,31

2021 -10 -0,0 16,3 19,5 26,3 30,8 31,5 30,5 22,7 14,8 8,5 4,6 7,96

2022 6,3 7,6 12,8 14,4 23,5 27,9 30,9 28,7 23,5 13,9 8,7 3,8 16,83

Yil davomida quruq kunlar (havo namligi 30 foizdan kam bo'lgan kunlar) eng ko'p bo'ladigan joy zavod ichi tajriba maydoni atmosfera havosida kuzatildi. O'rganilgan hududlarning G'uzor va sho'rtan posullkalari alohida o'rin egalaydi. Viloyatning Qarshi guruhi tumanlarida (bo'z tuproqlar mintaqasida ) tushadigan yog'in miqdori quruq cho'l zonasi (G'uzor ) tumanlaridan bir oz farq qilishi kuzatiladi. Yog'inlarning fasllar bo'yicha yil davomida taqsimlanish darajasini o'rganish qishloq xo'jalik sohasida ayniqsa muhimdir. Meteorologik ma'lumotlarga qaraganda, yillik yog'inlarning 40-45 foizi qishda 45-46 foizi bahorda, 10-13 foizi kuzda kuzatiladi, yozda esa yog'ingarchilik deyarli bo'lmaydi. Xulosa. Kislotali yomg'irlar daraxtlarning generativ organlarida salbiy ta'sir etishi bahorning seryog'in kunlariga to'g'ri keladi. Oltingugurt birikmalarning yog'in-sochin suvlari bilan o'simlik organlariga kislotali yomg'ir tariqasida tushib ko'rsatadigan zararli ta'siri fenologik kuzatishlar yordamida o'rganib boriladi. Shamolning esish yo'nalishi, tezligi va kuchini aniqlash muhim ahamyatga ega bo'lganligini e'tiborga olib faqatgina agrometeostansiyalar ma'lumotlariga tayanib qolmasdan, flyuger yordamida deyarli har kuni kamida uch marta shamolning tezligi va yo'nalishi aniqlangan va kuzatuv daftariga qayd etilgan

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. SH.Mirziyoyev, «Milliy taraqqiyot yo'limizni qatiyan bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz» Toshkent-2017.

2. T.A.Abdrahmonov Z.A.Jabborov M.F.Fahrutdinova «Tuproqlarning ifloslanish muammolari va muhofaza qilish tadbirlari » Toshkent Universitet" 2008.

3. H.X.Tursunov «Tuproqshunoslik» o'quv qo'llanma. "Universitet" nashriyoti. Toshkent-2017 yil.

4. Uzakov Z. Z., Jumayeva M. D. SANOAT KORXONALARINING ATROF-MUHITGA TA'SIRINI BAHOLASH (QASHQADARYO VILOYATI MISOLIDA) //Евразийский журнал медицинских и естественных наук. - 2023. - Т. 3. - №. 7. - С. 67-69.