Научная статья на тему 'ШИФОБАҲШ ТОПИНАМБУР ЎСИМЛИГИ ВА РЕСПУБЛИКАДА ОЛИБ БОРИЛГАН ТАДҚИҚОТЛАР ТАҲЛИЛИ'

ШИФОБАҲШ ТОПИНАМБУР ЎСИМЛИГИ ВА РЕСПУБЛИКАДА ОЛИБ БОРИЛГАН ТАДҚИҚОТЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
топинамбур ёки ер ноки / инулин / ингридиент / бачки новдачалар / турли экологогеографик худудлар / товар маҳсулот / экиш муддатлари / туганак вазни.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Аманова М.Э, Рустамов Б. А, Якубова Д.М

Мақолада Топинамбур (Helianthus tuberosus L.) ўсимлигининг аҳамияти, биологик хусусиятлари, шифобаҳшлиги, кимёвий таркиби ҳақида маълумотлар берилган. Бундан ташқари шу кунга қадар республикамизда топинамбур навлари, турли экологогеографик ҳудудларда етиштириш техналогияси, маҳсулотни қайта ишлаш бўйича олиб борилган илмий изланиш натижалари таҳлиллари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШИФОБАҲШ ТОПИНАМБУР ЎСИМЛИГИ ВА РЕСПУБЛИКАДА ОЛИБ БОРИЛГАН ТАДҚИҚОТЛАР ТАҲЛИЛИ»

УДК 633.3:58.

ШИФОБАХШ ТОПИНАМБУР УСИМЛИГИ ВА РЕСПУБЛИКАДА ОЛИБ БОРИЛГАН ТАДЦЩОТЛАР

ТА^ЛИЛИ

1Аманова М.Э., 2Рустамов Б. А., 3Якубова Д.М.

!ТошДАУ к.х.ф.д. профессор 2UDEA халкаро университети к.х.ф.ф.д. (PhD) 3ТошДАУ катта укитувчи, к.х.ф.ф.д. (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11473625

Аннотация. Мацолада Топинамбур (Helianthus tuberosus L.) усимлигининг а%амияти, биологик хусусиятлари, шифоба%шлиги, кимёвий таркиби %ацида маълумотлар берилган. Бундан ташцари шу кунга цадар республикамизда топинамбур навлари, турли экологогеографик %удудларда етиштириш техналогияси, ма%сулотни цайта ишлаш буйича олиб борилган илмий изланиш натижалари та%лиллари келтирилган.

Калит сузлар: топинамбур ёки ер ноки, инулин, ингридиент, бачки новдачалар, турли экологогеографик худудлар, товар ма%сулот, экиш муддатлари, туганак вазни.

Аннотация. В статье изложены материалы по значению, биологической особенности, лекарственных свойствах и химическому составу топинамбура (Helianthus tuberosus L.) Освещено информация о научных исследованиях по сортам, технологии их выращивания в различных эколого-географических регионах республики, а также по переработке продукции топинамбура.

Ключевая слова: торинамбур или земляная груша, инулин, ингредиент, веточки бачки, разные эколого-географические регионы, продукт, сроки посадки, масса клубня.

Abstract. The article provides information on the importance, biological properties, medicinal properties, and chemical composition of Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus L.). In addition, until now, analyzes of the results of scientific research conducted in our republic on Jerusalem artichoke varieties, cultivation technology in different eco-geographic regions, and product processing are presented.

Keywords: jerusalem artichoke, inulin, ingredient, twigs, different eco-geographic regions, product, planting dates, weight of the tuber.

Кириш. Охирги беш йилда Узбекистан Республикаси Президенти ва Вазирлар Махкамаси томонидан инновацион гояларни куллаб кувватлаш ва уларни ишлаб чикаришга тезкорлик билан тадбик этиш буйича бир канча мух,им карорлар кабул килинди ва сох,а олимлари учун аник вазифалар белгилаб берилди.

Ушбу вазифалардан келиб чиккан х,олда бозор иктисодиёти шароитида республикамиз олимлари томонидан яратилган ва инновацион технологиялардан кенг фойдаланиб, нафакат ички эх,тиёжларни кондириш, балки, импорт урнини босувчи экспортбоп мах,сулотларни ишлаб чикиш асосий вазифалардан бири булиб колмокда. Усимликлар дунёси жуда кенг ва хилма-хил булиб, фан ва технологияларнинг тезкорлик билан ривожланиши улардан унумли фойдаланишнинг янги имкониятларини очиб бермокда.

Топинамбур (Helianthus tuberosus L.) туганак мевали куп йиллик сабзавот, доривор, техник усимлик булиб, она табиатнинг ноёб усимликлардан биридир.

Топинамбур усимлиги ёки ер ноки - мураккаб гуллилар оиласи, Helianthus авлодининг Helianthus tuberosus турига мансуб булиб, бу авлод узига 200 дан ортик турларни бирлаштиради. Ушбу турлардан факат Helianthus annuus L ва Helianthus tuberosus турлари хал; хужалигида ахдмиятга эга. Халк табобатида топинамбурнинг илдиз туганаги, ёш барглари ва новдаларидан кандли диабет, гипертония, тахикардиия, юрак ишемия касаллиги, туберкулёз, атеросклероз, камконлик, мадор куриши, айрим тери ва бошка купгина касалликларни даволашда фойдаланилган булса х,озирда, озик-овкат саноатида кандли диабет билан огриган беморлар учун турли хил парх,ез мах,сулотларини ишлаб чикаришда асосий согломлаштирувчи биокушилма х,исобланади.

Х,озирда бу экин айникса Хитой, Франция, Венгрия, Польша, Скандинавия давлатларида жуда катта майдонларда етиштирилади. Хитойда, Германияда, Кореяда ва Россияда топинамбур мах,сулотларини кайта ишлаш анча яхши йулга куйилган.

Топинамбурни асосий функционал актив ингридиентлари сифатида инулин ва пектин моддалари ажралиб туради. Топинамбурни туганагида навларнинг биологик хусусиятларига боглик х,олда инулин микдори 12-20% ташкил этади. Инулин (С6Н10О5) n-полисахаридлар группасига оид органик модда, фруктоза полимери х,исобланади. Топинамбур усимлигидан 60-70 т/га х,осил олинганда бир гектар ердан 6-7 тонна фруктоза ва 4,2-4,8 тонна спирт олиш имкониятлари мавжуд.

Дунёда энг куп топинамбур етиштирадиган давлат бу Хитой булиб, ундан асосан фармацевтика сохдсида кенг кулланилади, инулин ишлаб чикарилади ва экспорт килинади. Тарихий манбаларда ёзилишича, иккинчи жах,он урушига тайёрланаётган Германияда топинамбурдан спирт олиш технологияси ишлаб чикилган. Чунки, унинг х,ар 100 кгдан 910 литр микдорда спирт олинган булиб, спиртни олиш учун галладан олинадиган солоднинг хдрбий заруриятларда фойдаланиладиган 10 фоиз микдори иктисод килиб колинган.

Х,озирда бу экинга, Францияда жуда катта ахдмият берилмокда. Ундан автомобиллар учун ишлатиладиган бензин ёкилгисига 10 фоиз микдорда кушиладиган ацетоно-бутанол кушилмаси тайёрланиб, х,ар гектар майдондаги топинамбурдан 3000-5000 литр биоёкилги ва ортикча харажатларсиз чорва учун озикалар тайёрланмокда.

Инулин ишлаб чикаришни асосан Голландия ва Белгия мамлакатларига тегишли фирмалар йулга куйган булсада (110-120 т), охирги йилларда Хитой фирмаси х,ам жах,он бозорига чикиб олди. Хитойнинг жанубий кисмида 300000 т топинамбурни кайта ишлайдиган биринчи завод ишга туширилган булиб, х,озирда Япония учун мулжалланган иккинчи заводни ишга тушириш мулжалланмокда. Хитойда инулин ишлаб чикариш 30000 тоннага етказилди ва уни жах,он бозорига олиб чикишда инулин сифатига бериладиган А^Ш ва Канада мамлакатларининг органик яшил сертификати олинган. Кейинги беш йилликда Хитой, жах,он бозоридаги 50 фоиз микдордаги инулинни ишлаб чикарадиган мамлакатга айланиши мумкин.

Россиянинг Ставраполь улкасидаги "Георгиевское" Аграр ишлаб чикариш комплексида топинамбурни тулик кайта ишлаш заводи курилиши ^амда йилига 40000 т топинамбурни кайта ишловчи иккинчи завод Чувашияда курилиши режалаштирилган. Узбекистон шароитида илк бор (1983-2014) топинамбурнинг биологик хусусиятлари Усимликшунослик илмий-тадкикот институти олимлари к.х.ф.д. Р.Ф.Мавлянова, к.х.ф.д., профессор М.Э. Аманова ва к.х.ф.н., катта илмий ходим А.С.Рустамовлар томонидан чукур урганилиб, топинамбур экинидан республикамиз тупрок ва иклим шароитида (усув даври 160-170 кун) туганаклари учун экилганда бир марта, чорвачиликда 2-3 марта кук масса ва

1 марта туганаклар хосилини йигиштириб олиш мумкин эканлиги аникланди. Топинамбур экини туганакларини униб чикиши учун хаво харорати 120С дан, майсаларни бошлангич усиб ривожланиши учун энг камида 14-150С, кейинги фазалардаги макбул хаво харорати 26-280С кам булмаслиги талаб этилиши аникланди. Усув даврининг биринчи ойида бир кунда (агротехник талаблар тулалигича бажарилганда) уртача 1-1,5 см, иккинси ва учинчи ойлари 2-3 см усиши, озика ва намлик етарли булганда эса, айрим кунлари бу курсатгич 3,5-4 см га етиши кайд этилди.

Усув даврининг 25-30 кунлари асосий поянинг 5-8-барг култикларидан дастлабки бачки новдачалар, усув даврининг 45-50 кунлари илдиз кисмида шакли узгарган поя-столонлар ва дастлабки илдиз туганаклари эса, усув даврининг 55-60 кунлари шакллана бошлаши кузатилди. Топинамбур иссик ва ёругсевар, кургокчиликка нисбатан чидамли илдиз туганакли усимлик булиб, усимликнинг 1-расм. Топинамбур уругчилиги даласи (2012 й) сувга булган талаби усув даврининг боскичларида турлича булиши, яъни дастлабки боскичларда кургокчиликка чидамлилиги юкори булса, усув даврининг 3-5 ойларида эса, намликка талабчанлиги юкори булиши кайд этилди.

Топинамбурнинг гулга кириши Тошкент ва Наманган вилоятлари иклим шароитида август ойининг биринчи ункунлигида, Андижон вилоятида эса иккинчи ункунликда кузатилиб усимликларнинг усиши кескин секинлашгани, бир кунда 0,02 см усгани кузатилди.

2-расм. 2012 йил топинамбурни "Мужиза" навининг бирламчи уругчилик даласи Усимликшунослик илмий-тадкикот институти олимлари томонидан топинамбурнинг серхосил 2006 йил "Файз-барака" ва 2012 йил йирик туганакли "Мужиза" навлари яратилди хамда давлат реестрига киритилган.

2010-1012 йиллар Усимликшунослик илмий-тадкикот институти олимлари томонидан Тошкент ва Наманган вилоятлари шароитида "Файз-барака" ва "Мужиза" навларида усимликларнинг озикланиш майдонини уруглик туганаклар сифатига, экиш муддатларининг хосилдорликка таъсирлари буйича илмий изланишлар олиб борилди.

3- расм. Топинамбурнинг Мужиза нави

Тадкикотлар натижаларига асосланган холда муаллифлар томонидан топинамбур етиштириш ва бирламчи уругчилик буйича тавсияномалар ишлаб чикилди.

ИКАРДА Халкаро ташкилотининг ходимаси, профессор Кристина Николаевна Тодерич томонидан топинамбурнинг "Файз-барака" ва "Мужиза" навлари Тошкент вилоятининг кучсиз шурланган, Сирдарё вилоятининг уртача шурланган енгил буз тупроклари, ^изилкум чулининг шурланган кумлок тупроклари (Навоий вилояти "Маданият" ф/х), ^оракалпогистон республикаси Кегейли ва Тахтакупир туманларидаги ташландик, шурланган тупрокларида экилиб, ижобий натижалар олинди.

Топинамбур экинидан шур ерларда чорвачилик учун озука сифатида фойдаланиш учун туп калинлиги гектарига 67-89 мингга етказиб экилганда, унинг шамол ва сув таъсиридаги эррозияни олдини олиш билан бирга, тупрок юзасидан сув бугланишини камайтириш оркали иккиламчи шурланиш окибатларини олди олиниши натижасида тупрокнинг мелиоратив холатини яхшилаши кузатилди. Махсулотни кишки мавсумда (ноябр-феврал) оддий ураларда саклаш буйича тажрибалар жамланди.

2011 йил Тошкент давлат иктисодиёт университети олимлари "Тошкент" нон билан хамкорликда наъмуна сифатида топинамбур кушилган шифобахш он махсулотларини ишлаб чиккан булса, 2012 йил Тошкент кимё техналогиялар институти олимлари томонидан топинамбурнинг "Мужиза" ва "Файз-барака" навлари поясидан сифатли целлюлоза олинди.

Топинамбур усимлигининг Самарканд вилояти шароитида етиштириш буйича Самарканд кишлок хужалиги институтида тадкикотлар олиб борилиб тавсиянома ва монография чоп этилди. Усимликшунослик илмий тадкикот институти олимлари ва Узбекистон республикаси Давлат стандарти ташкилоти билан хдмкорликда топинамбур экинининг уруглик ва товар махсулоти учун давлат стандартлари ишлаб чикилди.

Кейинчалик, М.Э.Аманова ва Т.Ахмедовлар томонидан Андижон вилояти утлоки-боткок тупроклари шароитида топинамбур экинидан юкори хосил олиш ва етиштириш технологиясининг айрим элементларини такомиллаштириш буйича хам тадкикотлар олиб борилиб, макбул экиш муддатлари ва меъёрлари аникланди.

Андижон вилояти утлоки-боткок тупроклари шароитида топинамбурнинг "Мужиза" навидан энг юкори хосил кеч куз (30.11.) ва эрта бахорги (10.03.) муддатларда кузатилди (1-график).

1 -график. Андижон вилояти утлоки-ботккок тупрокклари шароитида топинамбур экинидан юк;ори хосил олиш етиштиришда экиш муддатларининг таъсири.

5 4 3 2 1 0

2016-2018 йиллар давомида Жангабаева Айгул Сарсенбаевна томонидан «^оракалпогистон Республикасида тупрок шурланиши шароитида топинамбур (Helianthus tuberosus L) усимлигининг етиштириш технологиясини такомиллаштириш» мавзусида тадкикотлар олиб борилди ва 06.01.08-Усимликшунослик ихтисослиги буйича фалсафа фанлари доктори илмий иши химоя килинди. 2019 йил топинамбурнинг "Мужиза" нави "PARADISE FLORA" МЧЖ кушма корхонаси томонидан кайта ишланиб биологик фаол кушимчалар (топинамбур кукуни, таблеткалар, капсулалар) махсулотлар экспорт килинмокда.

Хулоса ва тавсиялар. Мамлакатимизда топинамбур индустриясини ривожлантиришда, саноатнинг барча сохаларини хом-ашё билан тулик ва узлуксиз таъминлаш учун кишлок хужалик сохасида катор вазифаларни бажариш зарур булади. Жумладан:

• Экологик тоза махсулот ишлаб чикишда медицина ва фармокалогия учун (инулин: таблеткалар, капсулалар; инъекцион шаклдаги капсулалар, ачиткилар, кукун ва бикорректорлар) сугориладиган, тог олди худудларида топинамбур етиштириш технологияларини ишлаб чикиш;

• Катта микдордаги топинамбур уруглик ёки товар махсулотларини махсус совитгичли омборларда саклаш шароити хамда саклаш давомида учрайдиган касалликларни, уларга карши кураш чораларини урганиш;

• Топинамбур экинидан юкори сифатли целлюлоза олишда етиштириш буйича махсус технологиялар ишлаб чикиш;

• Топинамбурнинг ёгочланган пояларини уриш ва хосилни кавлаб олиш учун махсус механизмлар ишлаб чикиш;

• Топинамбур уруглик ва товар махсулотларини калибровка килувчи механизмларни четдан олиб келиш;

• Топинамбурдан чорвачилик йуналишида озука ва унга кушимчалар яратишнинг истикболли усулларини ишлаб чикиш хамда такомиллаштириш;

• Топинамбур махсулотларини кайта ишлаш, кадоклаш, истеъмолчилар билан бизнес шартномалар тузиш ва логистикани йулга куйиш;

• Топинамбур экинининг уругларини купайтиришга мулжалланган махсус фермер хужаликларини ташкил этиш.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Аманова М.Э., Мавлянова Р.Ф., Рустамов А.С.Топинамбур ва унинг истик-болли навлари. Усимликлар интродукцияси: ютуклари ва истикболлари Республика илмий -амалий конференция материаллари. ^арши-2011. 33-.38.

2. Аманова М.Э., Уббиниязова Д.О. Топинамбур хосилдорлиги ва уруглик чикишига экиш схемаси ва усимликлар туп калинлигининг таъсири. Усимликлар интродукцияси: ютуклари ва истикболлари. Республика илмий -амалий конференция материаллариДарши-2011. 38-42.

3. Аманова М.Э., Рустамов А.С., Уббиниязова Д.О. Топинамбур ноёб усимлик.

4. Аманова М.Э., Мавлянова Р.Ф., Рустамов А.С.Топинамбур экинининг уругчилиги буйича тавчиянома. Узбекистон республикаси Фанлар Академияси "ФАН" нашриёти. Тошкент 2011. Шартли босма табоги 1,6. Адади 150.

5. Рустамов А.С., Аманова М.Э., Мавлянова Р.Ф., Топинамбур экинининг етиштириш буйича тавсиянома. Узбекистон республикаси Фанлар Академияси "ФАН" нашри-ёти. Тошкент 2011. Шартли босма табоги 1,6. Адади 150.

6. Аманова М.Э., Рустамов А.С.Топинамбур экинининг "Файз барака" ва "Мужиза" навларини мухим биологик хусусиятлари. ^ишлок хужалигида инновацион техналогияларни жорий килиш муаммолари. Халкоро илмий-амалий конференция. 203-206 б. Самарканд, 2012 й.

7. Рустамов А.С., Аманова М.Э., Ахмедов Т. Андижон вилояти утлоки боткок тупрокларида топи-намбурнинг "Файз барака" ва "Мужиза" навларини макбул экиш муддатлари. ^ишлок хужалигида инновацион техналогияларни жорий килиш муаммолари. Холкоро илмий-амалий конференция. 41-44 б. Самарканд, 2012 й.

8. Аманова, Жумаев.А. А.Рустамов, Р.Ф.Мавлянова. Топинамбур семенной. Технический условия. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СТАНДАРТ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. Тs 15128088 2014.

9. Э.Аманова, Жумаев.А. А.Рустамов, Р.Ф.Мавлянова. Топинамбур свежий продовольственный . Технический условия. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СТАНДАРТ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. Oz DSt 2905 2014.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.