CC BY
29emotional and patriotic attitude were voiced by well-known readers and broadcasters in the republic. increase the appeal of the Hoki Vatan program.
One of the ways and techniques to increase the fascination of the "Hoki Vatan" program was a live performance of such famous and prominent Tajik word artists as Mumin Kanoat, Gaffor Mirzo, Ashur Safar, Loik Sherali, Rahmat Nazri Kamol Nasrullo, Muhammad Goib and other poets and writers who, by reading their creations, attracted an increasing number ofradio listeners to this program.
The directors of the program, successfully and selectively using in each new program the best songs of famous artists in the country, also used the words of classical and modern poets to improve the prestige and excitement of the programs. In those years, the program "Hoki Vatan" very often sounded songs performed by Odina Hashimov, Boymukhammad Niyazov, Saidkul Bilolov, Lola Azizova, Maliki Saidova, and Dona Bakhrom.
Key words: interview, report, comment, radio speech, announcer, letter, message, poem, song, efficiency.
Сведение об авторе:
Ализода Абдурашид Худжамкул - кандидат филологических наук, доцент кафедры телевидения и радиовещания Таджикского национального университета. Тел: (+992) 900900432.
About the autor:
Alizoda Abdurashid Khudjamkul — Candidate of philological sciences, Associate professor in the Department of television and broadcast of the Tajik National University. Tel.: (+992) 900900432.
УДК 8 Точ.1 ББК 83,3Т
«ШЕЪР-УЛ-АЧАМ»-И шиблии нуьмони ва шинохти шеъри рудаки
Fаффорова З.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б£афуров
Мавлоно Сирочиддин Мухаммад Шиблии Нуъмонй (1857-1914) донишманди забардаст, рузноманигор, мухаккик ва мунаккиди шинохтаи таъриху адабиёти машрикзамин, шоир ва нависандаи мумтози охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ Хрнд буда, аз худ мероси гаронмоя ба ёдгор гузоштааст. Аз чумла, «Таълими гузаштаи мусулмонон» (Агра, 1887), «Ал-Маъмун» (Агра, 1887), «Сират-ул-Нуъмон» (Агра, 1891, «Китобхонаи Искандария» (Агра, 1891, ба забони англисй низ тарчума шудааст), «Сафарномаи Шиблй» (Агра, 1891), «Ал-Форук» (Конпур, 1899), «Ал-Fазолй» (х,айдаробод, 1902), «Илм-ул-калом» (Алигарх, 1903), «Савонехи Мавлои Рум» (Лакхнав, 1902, ба кутттиттти Фахр Доии Гелонй ба форсй тарчума ва чоп шудааст, Техрон, 1332 ш.), «Мувозинаи Анис ва Дабир» (дар накди ашъори марсияи ин ду шоир, Агра, 1906), «Танкиди шеър-ул-ачам дар зиндагиномаи шуарои Эрон» (дар 5 чилд, Алигарх, 1909-1912), «Сират-ун-набй» (3 чилд, Канпур, 1920), «Куллиёти ашъори урду», «Расоили Шиблй», «Маколоти Шиблй» (4 чилд), «Мукотиби Шиблй», «Мазмуни Оламгир», «Таърихи ислом ва фалсафаи ислом», «Х,аёти Хусрав», маснавии «Субхи умед», «Сафарномаи хач», «Аврангзеб» ва u. ба забони урду навишта шуда, дар таърихи адабиёти чахонй арзиши умдаеро сохиб гардидаанд.
Шиблии Нуъмонй ба забони арабй низ таълифот дорад, ки маъруфтарини онхо «ал-Чузъия» (Агра, 1891), «Накд бар тамаддуни исломй» (Лакхнав), «Искот-ул-муктадй», «Рисола дар кироат-ул-фотехаи халаф-ул-имом» ба шумор меоянд. Ба забони форсй бошад, аз Шиблй танхо шеър бокй мондааст. Чахор мачмуаи ашъори у - «Девони Шиблй» (Конпур, 1906), «Дастаи гул», «Буи гул» ва «Барги гул» ба кушиши Мавлавй Масъуд Алии Надавй бо унвони «Куллиёти Шиблй» низ ба табъ расидааст (Хрнд, 1909), ки ин амр аз нуфузи адабии вай дар хавзаи адабии мазкур дарак медихад.
Албатта, шархи тамоми самтхои фаъолияти илмиву адабии Шиблии Нуъмонй аз доираи бахсхои мехварии маколаи мо берун аст. Дар ин нигошта мо рочеъ ба хидматхои ин донишманди фархехта хамчун мунаккид ва мухаккики шеъри Устод Рудакй бахс хохем орост.
К^абл аз хама, лозим ба зикр аст, ки аз мероси адабии Шиблии Нуъмонй танхо ду асар -«Шеър-ул-Ачам» ва «Савонехи Мавлои Рум» ба тахкики адабиёти форсу точик ихтисос доранд. Агар «Савонехи Мавлои Рум» бахси мухаккиконаеро рочеъ ба рузгори Мавлоно Чалолуддини Балхй ва «Маснавии маънавй»-ро фаро бигирад, «Шеър-ул-Ачам» дар таърихи шоирони забони форсй, накди осори онхо ва баррасии сайри такомули шеъру шоирй ба калам омада, арзиши мухиммеро дар адабиётшиносии форсй касб намудааст. Аз ин ру, пеш аз хама, назари Шиблии Нуъмониро ба шеъру шоирии Рудакй танхо аз тарики мутолиаи китоби «Шеър-ул-Ачам» бозчуй намудан мумкин аст.
Китоби «Шеър-ул-Ачам» аз панч чилд иборат буда, таълифи он аслан ба забони урду сурат гирифтааст (1906-1907). Дар се чилди аввали он муаллиф рочеъ ба суханварони мумтози форсй
маълумот дода, дар баxшхои чорум ва панчум дар бораи хакикат ва мохияти шeъpy шоирй мушикофона бахc мeкyнад. Аз назари тахкики мухашаноти шeъpй ва дар мачмуъ омилхову мeъëpхои назарияи адабиëт ду чилди оxиpи он арзиши xeлe мухим^ро каcб намуда, аз чониби пажухишгарон ба унвони шохкори Мавлоно Шиблй эътироф шyдааcт. Хамон гуна, ки xyди Мавлоно Шиблй низ таъкид мeкyнад, ce чилди наxycт дeбочаи ду чилди дигар баршумурда мeшавад.
Лозим ба таъкид аcт, ки «Шeъp-yл-Ачам» аз чониби биcëp донишмандони Х,инд ва бepyн аз он cазовоpи бахои баланд гаpдидааcт. «На танхо дар забони урду, - мeнавиcад Махдй Ифодй, -балки дар тамоми забонхои шаркй низ назири ин китоб вучуд надорад» (1, 200). Во^ан хам дар забони урду шухрати азимe, ки нашби «Шeъp-yл-Ачам» гардида, камтар китобepо ба даcт омадааcт.
Мухаммад Икбол ce cифати нодири Шиблии Нуъмонй - аввал таъpиxдонй, дувум - ворид будан ба забони арабй ва гевум - завки cахeхи шeъpy cyxан ва xyд шоир буданро мучиби моядор будани накди Шиблй дар бораи шeъp ва арзиши умумичахонй каcб намудани «Шeъp-yл-Ачам» дониcтааcт [1, 2GG].
Донишманди маъруфи Эрон Саид Нафиcй дар мукаддимаи ба тарчимаи фоpcии чилди геюми «Шeъp-yл-Ачам» навиштааш имтиëзи ин китоби cyдмандpо дар он таъкид мeнамояд, ки «Шeъp-ул-Ачам» «наxycтин дафтаpecт», ки дар он «маpдe доно ва равшанбин (Шиблии Нуъмонй - 3.U.) дар тачзия ва тахлили дурари гаронбахои ин xизонаи човидонй, ки адаби поpcй бошад, паpдоxтааcт» (9, cах. х.). Саид Нафиот «Шeъp-yл-Ачам»-pо ба маcобаи «дафтари човидонй» шиноxтааcт, ки барои хамeшагй боиш зинда нигох доштани номи Шиблй xохад буд. «Панчох cол гош, - мeнавиcад y, - дар Аъзамгарх, аз шахрхои дарачаи геюми Хрнд Шиблии Нуъмонй китобe дар махошни шeъpи фоpcй бо номи «Шeъp-yл-Ачам» паpдоxт. Аз хамон оиоз ин китоб рохи тахкикро барои катода, ки рохнамой мexоcтанд, кушод, то чоe ки Эдуард Брауни инглиcй, ки аз xоваpшиноcони номбардори замони xyд буд, дар китоби маъруфб, ки дар таъpиxи адабиëти Эрон навишта, борхо ба гуфтаи вай иcтинод кардааст»[9, cах. х.].
Саид Нафиcй, хамчунин, «Шeъp-yл-Ачам»-pо бeхтаpин намунаи накди олй дониcта, ба натичаe мepаcад, ки дар моварои Эрон пажyхишгаpe ба андозаи Шиблй натавониста, ки ба ин дарача шeъpи фоpcиpо мушикофона тадкик намояд. Ин мулохизоташро мавcyф ин гуна натичагирй мeкyнад: «Шиблй дар ин китоб устодии xyдpо дар наккодй ва мушикофй ошкор каpдааcт ва ростй чои шигифт, ки дур аз Эрон каге, ки по ба Эрон нагузошта ва бо форшзабонон омeзиши шабонарузй надоштааcт, бад-ин гуна ба рамузи ин забон ошно буда ва то ин андоза орои маcоб дар бораи ин душворихо баëн карда бошад» [9, c. х.].
Ба кавли хиндшиноcи точик Абдуллочон иаффоров «^хтарин мухаккики таър^у адабиëти машрикзамин будани Шиблии Нуъмониро шаркшинотони номии иарб низ эътироф намудаанд» [7, с.81]. Мавcyф барои cобит намудани cyxани xeш аз шаркшинош машхури Фародаа Даpмcтeтep иcтинод намуда, ки навиштааст: «Дар фарки байни мо ва аллома Шиблй ин кадар кофй бувад навишта шавад, ки y cохиб-yл-байт аcтy мо мусташрик хаcтeм»[ниг.: 7, 81].
Во^ан хам, Шиблй дар шумори он мухаккикода карор дорад, ки шeъpи фоpcиpо бо шeваи маxcycи xyд накду барраот намуд. Аз мабохиcи оpоcтаи вай пайдост, ки хадафаш баppаcии аноcиpecт, ки дар шeъpи фоpcй шуру чуш падид овардаанд. Ба ин тартиб, ^ë ма^ди аcлии Шиблй муаррифии чавхар ë рухонияти шeъp махcyб мeшавад. У дар оиози чилди аввал бо хиccи ифтиор ба ваcилаи шeъpи зepини Файзй ба хакикати «Шeъp-yл-Ачам» ишора мeкyнад:
XapaMyyèH dapepo MenapacmaHd,
Фaцe:он дaфmaрeро MenapacmaHd,
Бapaфкaн napda, mo MamyM гapдaд,
Ки ёрон àuzapepo MenapacmaHd [8,c. 3].
Бояд гуфт, ки ба тахкики таъриш фикриву фархангии Эрон иштииол варзидани Шиблии Нуъмонй бeхикмат нecт, чун дар он рузгор бо ин забон ба таври зарурй оторв мавчуд набуд ва ин амр боиc гашт, ки Шиблй чунин китоби арзишмандро ба вучуд оварад ва ба ин вашла адабиëти фоpcиpо бо диду назархои xоccи xyд муаррифй намояд. Ба кавли донишманди Хинд Шайк Мухаммадикром «Шeъp-yл-Ачам» «завки шeъpи фоpcиpо дар Хиндycтон як бори дигар зинда toxtoP, 176].
Мeтавон хадc зад, ки арзиши умумичахонй ^c6 намудан ва xоpич аз Х,инд маъруфият пайдо кардани аcаpи «Шeъp-yл-Ачам» ба xотиpи накдхои адабии он аcт. Маcалан, бардоштхо ва тахлилхо аз ашъори Фиpдавcй, мукодааи шeваи доcтонcаpоии Фиpдавcй ва Низомии Ганчавй, татбики ycyли доcтонcаpоии «Шохнома» бо чадидтарин назарияхо дар ин боб ва мукодааи миëни шоирони фоpcизабон, монанди Саъдй ва Хофиз дар uазалcаpой аз намунахои боарзиш ва мухимми «Шeъp-yл-Ачам^> аcт, ки дар навъи xyд бeназиpанд.
Шиблии Нуъмонй дар ин аcаpи арзишманд pочeъ ба рузгору оcоp, мухашаноти шоирй, вижагихои ашъор, анвоъ ва ашколи шeъpи Одамушшуаро Абуабдуллохи Рудакй низ мулохизоти cyдманди xeшpо баëн дошта, бо ин рох дар рудакишиноот чойгохи вижаи xyдpо мукаррар каpдааcт.
Вактe ки cyxан дар бораи мyшаxxаc намудани дидгохи Шиблии Нуъмонй ндабат ба Абуабдуллохи Рудакй мepавад, дар таноcyб ба бобхои китоб мо бояд аз ду равзана ба тахкики маеъала ворид гаpдeм.
Аввал, чунонки гуфта омад, муаллиф дар фаcли алохида аз баxши аввали китоб ба таври чудогона pочeъ ба Рудакй бахc оpоcтааcт, ки дидгоху назари куллии Шиблй дар он чо мycаллам мeгаpдад.
Дувум, зимни таъйини мyшаxxаcоти шeъpй ë бахc дар мавриди шуарои дигар чо-чо ба Устод Рудакй низ ишорот фармуда, ки дар зимни онхо баpxe аз мулохизот ва афкори муаллифи аcаp инъикоcи баpчаcта дорад.
Наxycт ба мукаррар намудани андeшахои аcлии Шиблии Нуъмонй ндобат ба Уcтод Рудакй мeпаpдозeм, ки дар мучаллади аввали китоб дар фаши алохидаи мycаммо бар "Рудакй" баëн доштааcт.
Дар cаpоuози маълумоти xyд Шиблй ба зикри эътирофи макоми Рудакй дар шeъpи фоpcй паpдоxта ва Одамушшуароро бо такя бар матолиби кутуби марчай ва cаpчашмахои пeшин аввалин шоири муътабарб мeдонад, ки дар забони форот дeвон тартиб додаст. Нуктаи чолиби дигар ин чо дар он ба зухур мepаcад, ки Шиблй чун аилаби тазкиранавдаон вачхи иштихори xонадони Cомониëнpо ба номи Устод Рудакй пайвастагии кавй мeбаxшад ва мeнавиcад: «Рудакй акдаму ашхари шуарои давраи Сомонй буда ва ба иттифоки хамаи арбоби тазкира аввалшоири мyътабаpecт, ки дар забони форш дeвон тартиб додааст. Хазорон шоир дар аcpи Сомондан мавчуд буданд, ки мо дар оянда шархи холи баъзeхоpо зикр xохeм намуд, валe имpyза номe, ки аз Cомониëн бокй монда, аз баракати таровишхои табъи Рyдакиcт. Шарифи Гургонй чй кадар xyб гуфта:
Аз он чиндон тъими цовидонй,
Ки монд as Оли Сосон в-оли Сомон.
Camu PyàaKû мoнàacmy мaà:aш,
Haвои Бopбaà мoнàacmy àacmoн» [8, c.25-26].
Аммо дар мавриди таъини зодгохи Рудакй Шиблии Нуъмонй ба иштибох рох мeдихад ва онро наздики Наcаф мeдонад, ки ин мулохизотро агсари мухаккикон рад кардаанд ва наздики Самарканд гуфтаанд, ки ин хамон Панчруди кyнyниcт: «Номи y, - мeнавиcад Шиблй, - Мухаммад ë Ч,аъфар мyтаxаллиc ба "Рyдакй". Рyдак аз тавобeи Наxшаб, ки онро Наcаф низ гуянд, номи ^p^ecr ва баъзeхо дар вачхи таcмияи мазбур мeнавиcанд, ки рудро, ки як навъ тоз аcт, xyб мeнавозад>> (8, 26).
Дар идомаи ин маълумот Шиблй ба бахш мукаррароти шархи холи Рудакй мeпаpдозад, ки акcаp дар тазкирахо ба таври ягона баëн шудаанд. Бо вучуди хаммонандй Шиблй дар хар маврид нуктаи назари xeшpо изхор мeдоpад ва бо чунин тартиб аз зиндагинома ва мepоcи устоди шоирон никотe чолиб ба калам мeоваpад. Маcалан, оиози cyxанваpии Рудакиро Шиблй ба cинни хаштcолагй мукаррар мeкyнад ва мeнавиcад, ки «дар хаштсолагй тамоми «Куръон»-ро хифз дошта ва дар илми кироат дарачаи камолро чоиз буд ва дар хамин cин ба гуфтани шeъp паpдоxт» [8, 26].
Дар канори ин, Шиблй ба зикри xиcлатхои фардии Рудакй, ки омили ашии даъват ба дарбори Наcp гардидаанд, паpдоxта, таъкид бар он мeкyнад, ки махз хамин фазилатхои фардии вай, ки cохибияти онхо амpe мухим барои дарбор махcyб мeгаpданд, Рудакиро дар кутохтарин фypcат дар дарбори №cp иштихор баxшиданд: «Хyшбаxтона, - мeнавиcад y, - овозe баиоят ширин дошт, зарифултабъ ва базлаcанч буд. Якe аз машоиили мухиммаи он аcp дар дарбори cалотин шуили надимй буд ва он чузъи машоиили олия шумурда мeшyд. Хатто аз хайcи такаррубу манзалат ва нуфузи калима аз шуили вазорат хам болотар будааст. Шароити ин манcаб зарофати табъ, базлагуй, лутфи баен, хозирчавобй ва, билоxиpа, вycъати маълумоту иттилоот буда ва, иттифокан, тамоми ин шароиту мазоë дар Рyдакй чамъ будааст ва, аз ин py, дар дарбори №cp бинни Ахмад дасти pаcо пайдо карда ва ин подшохи адабпарвар дар тарбияти y камоли таваччухро мабзул дошт»[8, 26].
Баъдан, Шиблй ба накди китеаи хичрати амир ба Бодuиc ва ба вашлаи каcидаи маъруфи xyд уро баргардонидани Рудакй паpдоxтааcт, ки дар агсари cаpчашмахо ва отори тахкикй чой дорад.
Нуктаи мухим^, ки Шиблй дар робита ба ин мавзуъ изхор дошта, дифоъ аз Рудакй мeбошад, ки дар куруни баъд баpxe аз тазкиранигорон дар бораи ин каcида мулохизоти интикодй басн доштаанд. Маcалан, Давлатшохи Самаркандй чунин навишта: «Ашъори мазбур бо вyчyдe, ки cодавy хeч гуна cаноeи шeъpй дар он ба кор бурда нашуда, чй гуна дар вучуди №cp то ин хад таъшр баxшидааcт?»
Шиблй баръакс таъкид намуда, ки чун дар зaмoни Давлат^х шeъpy шoиpй сурати вoкeии xyдpo аз даст дoдa буд, аз ин чихат мардум аз баёни ха^ик ва чш^и сoдaвy табий кайф нaмeкapдaнд (ниг.: 8, 27). Ба хамин тарик, y аз Рудакй ва касидаи вай истикбoл ва хам дифoъ мeкyнaд ва мeнaвисaд, ки то вакге ки завку саликаи чoмиa ва машраби aфpoд тодаву opй аз oлoиш буд, :myapo дар му^били aшъopи мазбур сари таслим хам намуда, аз чaвoби oн изхopи ачз мeнaмyдaнд. Бар вачхи дaлeл бар мyлoхизoти бoлoи xeш y aндeшaхoи Низoмии Арузии Caмapкaндиpo мeoвapaд, ки дар «Чахрр ма^ла» чунин мeнaвисaд: «Х,ануз ин кaсидapo кате чaвoб нагуфтааст, ки мaчoли oн надидаанд, ки аз мaзoик бepyн раванд» [8, 28].
Дар хамин чараёни бахс аст, ки Шиблй бapoи иддaoи мyхaккикoни баъдй, ки дар зaмoни наздик ба Рудакй Муиззии Caмapкaндй ба тaкoзoи Cyлтoн Caнчap чaвoбe бapoи касида гуфтааст, мyлoхизoти xyдpo баён мeдopaд ва дар хамин хрл касидаи yстoди шoиpoнpo бoз хам бoлo мeбapдopaд ва мeнaвисaд: «Cyлтoн Оанчар ба Амир Муиззии МапикуиппуафР амр кард, ки дар чaвoби касидаи мазбур чизe бигуяд. У кaсидae, ки дар ин 6o6 гуфта, матлаи oн ин аст: Рустам аз Мaзaндapaн аяд ya^e, З-ин малик аз Исфауон аяд ya^e.
Дуруст аст, ки Амир Муиззй аз мaшoхиpи шyapoи oн зaмoн мeбoшaд, вaлe 6o ин хрл, ин aшъopaш ^били мукщса 6o aшъopи фавки Рудакй шст» [8, 28].
Мавзуи тахкики навбатии Шиблии Нyъмoнй такрири aнвoи шeъpи Рудакй ва таснифи мавзуии аш^ри вай махсуб мeшaвaд. Нахуст y дар такя ба oн чй аз мepoси устоди шoиpoн бoзмoндa мухимтарин aнвoи шeъpии Устoд Р^акирю дар касида, китъа, иазал, pyбoй, марсия ва мaвзyъхoи aсoсии эчoдиётaшpo дар вoкeaнигopй, фaсoнaсoзй, ишку oшикй, мaдeхaсapoй, панду мавъизат (насихат, андарз) мукаррар мeсoзaд. Шeвaи чoлиби тадкики Шиблй дар oн хyвaйдo мeшaвaд, ки дар дaвoми сухани худ дар aлoхидaгй хар якe аз ин мaвзyoтpo баррасй мeнaмoяд ва бapoи мyлoхизoти худ аз аш^ри Устoд Рудакй истинoд мeчyяд. Масалан, дар пайванд ба мавзуи панду мавъиза, ки ymora аввалияи мавз^ти шeъpи Устoд Рудакй аз чoниби Шиблй мукаррар шудааст, чунин навиштааст: «Дар ин кисмат илoвa ба лутфи баён, aшъopaш хoвии ни^ти дакик ва мaoнии наизу мариуб аст. Масалан, ин мaтлaбpo, ки дар хушбахтии дигapoн нaбoяд рашку хасад бурд, чунин aдo мeкyнaд: Замана панде азадaваp дад мapа, Зaманapа чу наку бингащ уама панд аст. Ба pPsu тки касан, гуфт, иам мaхyp suwpp, Баса каса, ки ба pyrn ту аpзумaнд аст [8, с.29].
Ба хамин тарз, Шиблй мухимтарин нyктaхoи панду андарзии шeъpи Устод P^a^po баррасй мeкyнaд ва дар мавриди аш^ри чyдoгoнaи хикамии шoиp мyлoхизoти судманд баён мeдopaд. Баъдан бахси вoкeaнигopиpo пeш мeoвapaд ва дар ин маврид бар вачхи дaлeли аслй касидаи «Шикoят аз mp»>-po тахлил мeнaмoяд. Пас аз тaвзeхи мaдeхaсapoй ва мавз^ти дигари aшъopи Рудакй муаллиф ба бахси нaвъхoи шeъpи Рудакй ручуъ намуда, дар бopaи вучуди касида, иазал, pyбoй ва aмсoли ин 6o зикри нaмyнaхo аз aшъopи Одашуигигуафр бахс мeopoяд. Аз чумла, ба вучуди чанд марсия, мадх, хичoвy хачв низ мyлoхизoтaшpo баён мeдopaд ва 6o oн ки дар адабиёти ахди Coмoниён хaчвхoи тунд ва хичoхoи бepyн аз дoиpaи oдoб нуфуз дoштaнд, Шиблй нaзoкaти хачвиёти Pyдaкиpo таъкид намуда мeнaвисaд: «Пушида нeст, ки масъалаи хачву хичo дoмaни шeъpy шoиpии фopсиpo лaккaдop сoxтaaст. Лeкин Рудакй дар хачвиёт хам аз мaтoнaтy вoкeъгyй xopич нашудааст: Мисал
Paye сaваpу цавану maвангap аз payu дуp, Ба хидмат амад ткусигалу нeкaндeш. Писанд аяд мap xayapa пас аз дау сал, Ки баз гapдaд пщу пиёдаву дapвeш [8, с.34].
Бахси ни^ии Шиблй дар ин бахши китоб зикри эътиpoфи сyxaнвapoни ахди худ ва баъдинагон аз мaхopaтy хунари шoиpии Рудакй мeбoшaд. У дар ин бахш, ки «Кабули oммa ва эътиpoфи шyapo» нoм дopaд, навишта, ки хамаи шyapo вaйpo шoиpи дарачаи аввал дoнистa ва ба yстoдии y эътиpoф кардаанд. Аз чумла, Шахид, ки мyoсиp 6o уст, чунин мeгyяд: Ба сухан манад шeъpu шуapa, Рудак^а суханаш талаввунёст. Ша^а^а хауу аусант мeдey, Рудак^а хауу аусант уицаст.
Унсурй гуфта:
иазал Pyдaкuвap тку бувад,
иазалуаи ман Pyдaкuвap тст.
Агарчи бикушам ба борику щм, Дар ин парда андар маро бор нест.
Маъруфии Балхй мегуяд:
Аз Рудакй шунидам, султони шоирон.
Ин ду шеър аз Дацщй аст: Киро Рудакй гуфта бошад мадеу, Имоми фунуну суханвар бувад.
Дацицй мадеу оварад назди у, Чу хурмо бувад бурда суи уацар [8, с. 36]
Шиблй суханхои дар ситоиши Одамушшуаро гуфтаи Шахиди Балхй, Унсурй, Маъруфии Балхй, Дакикй ва хатто чавобияи Низомии Самаркандиро дар чавоби касоне, ки аз Рудакй интикод кардаанд, дар китоби худ чой дода ва ба хамин нукта, ки ин чавобия бар хамон касон аст, махсус таъкид мекунад:
Эй он, ки таън кардй дар шеъри Рудакй, Ин таън кардани ту аз ца^лу кудакист. К-он кас, ки шеър донад, донад, ки дар цахрн Соуибцирони шоирй, устод Рудакист [8, с.36].
Х,амин тарик, Шиблии Нуъмонй бар асоси меъёрхои таълифи китобхои марбут ба таърихи адабиёт ахволи Одамушшуаро Абуабдуллохи Рудакиро бо забони зебову дилпазир ба калам овардааст ва бо равиши мавзун таваччух ба шеъри у намуда, барои шархи ахлок ва вижагихои шоир аз ашъораш низ кумак гирифтааст.
Х,амчунин, Шиблии Нуъмонй нахустин шахсе буд, ки рочеъ ба калами Одамушшуаро тааллук доштани иазале, ки бо матлаи «Зихй, фузуда чамоли ту зебу ороро, шикаста сунбули зулфи ту мушки сороро» гуфта шудааст, шубха кардааст. У маълумоти муаллифи «Риёз-уш-шуаро», ки иазали зикршударо ба номи Рудакй сабт намудааст, ёдоварй намуда, баъдан мулохизоти мутазоди хешро дар робита ба сабки шеъри карни Х чунин баён медорад: «.. .андозаи сухан гуфтани он замон нест в-он гахе дар мактаи ин иазал тахаллус хам хаст ва тахаллусро дар он замон дар иазал намеоварданд»[8, 32].
Минбаъд Саид Нафисй ва мураттибони дигари девони Одамушшуаро низ ин иазалро аз катори ашъори Рудакй берун намуданд ва дар кутуби мунташиркардаи хеш ворид накарданд.
Чунонки гуфта омад, бахши дигари бахсхои Шиблй рочеъ ба Рудакй дар кисматхои чудогонаи китобаш хангоми тахкики масоили умдаи шеършиносй ё таъкиди никоти мухимми рузгор ва осори суханварони дигар ба калам омадаанд. Аз чумла, дар боби дувуми чилди чахоруми асар зимни баррасии таърихи умумии шеъру шоирии форсй Шиблии Нуъмонй чанд дафъа аз шеъри Рудакй намуна меорад. Х,амзамон, зимни бозгуии матолибе дар мавриди шоири маъруфи хамасри Рудакй -Фаролавй махсусан таъкид мекунад, ки Фаролавй хамон шоирест, ки Рудакй вайро мадх гуфтааст (10, 91).
Шиблии Нуъмонй хамчунин дар боби севуми чилди чахоруми асар дар фасли «Такриз ва интикод» навиштааст: «Латофатписандии форсиро бояд аз ин амр киёс намуд, ки алфози сакил ва сангини худро аз даст дода, дар иваз алфози арабй гирифтааст, чунонки забон хар кадар бештар соф шуда бар алфози арабии он афзудааст. Аз Рудакй гирифта то Фирдавсй забоне, ки роич буд, дар адвори баъд он забон ба куллй табдил пайдо намуд» [10, с. 177].
Аз мулохизаи мазкури муаллиф равшан хувайдост, ки ин чо макоми забони шеъри Рудакй низ таъкид мешавад, ки дар он рузгор дар он нуфузи вожаву таркибхои арабй чой надошт ва ин амр боиси хифозати мухимтарин падидахои забони ноби форсй дар шеъри Одамушшуаро гардидааст.
Дар чилди панчуми «Шеър-ул-Ачам» Шиблии Нуъмонй хангоми баррасии тахаввулоти шеър дар даврахои мухталиф аз касида, ашъори ишкй, суфиёна, ахлокй ва фалсафй бахс намуда ва мисолхо овардааст. У ба кор гирифтани иазалро дар асри Х факат иборат аз ташбиб - насиби касида дониста (11, 38), Рудакиро сардафтари иазалсароёни форсу точик мехонад. Ба ин маънй у чунин навиштааст: «Одами шоирии форсй мегуянд Рудакист, дар замони у синфи иазал мустакилан ба вучуд омада. Чунонки Унсурй мегуяд:
Fазал Рудакивор неку бувад, Fазащои ман Рудакивор нест» [11, с. 38].
Шиблй таассуф мехурад, ки аз иазалхои Рудакй хеле кам дар даст аст. Дар девони у ё дар тазкирахо намунае, ки аз он мавчуд мебошад, бо ин карор аст:
Душвap намай pуху душвap диуй бус,
Осан бщабай дину асан бuбapй цан.
Бuбуpдa mpeurn ту аби цадуи Бабул,
Кушада иунчаи ту баби муъцизи Иса [12, с. 39].
Аз ин чo маълум мeшaвaд, ки, кабл аз хама, Устод Рудакирт Шиблй хамчун суханвари аввалин гуяндаи иазали фopсй эътиpoф намудааст, харчанд таассуф аз oн дopaд, ки аилаби иазалиёти шoиp дастрас нeстaнд. Дoнишмaнди тoчик aкaдeмик Абдулианй Миpзoeв ба ин акидаи Шиблии Нyъмoнй зид мeбapoяд ва oнpo дар хусуси раванди пaйдoиши иазали истилoхй кoбили кабул нaмeдopaд. Аз назари y эхсoсoти ишку мyхaббaтpo хамчун мух,аррики аслии иазал дoнистaнy тaнхo натичаи фaъoлияти шoиpoни тохаи тасаввуф пиндoштaни тараккиёти uaзaлсapoй ш^руст аст [9, 31-32]. Дар мавриди дигар вoбaстa ба хамин бахс A.Миpзoeв чунин навиштааст: «Аз ифoдaи ин муаллиф (Шиблй -3.F.), ки «синфи иазал мустакщлан ба вучуд oмaдa» мeгyяд, бoяд на иазали истилoхй, балки сар шудани раванди зикpшyдapo фахмид, зepo дар байни мисoлхoи бapoи тасдики фикри худ oвapдaи y мo намунаи иазали истилoхиpo дyчop карда нaмeтaвoнeм. Вaлe дар ин масъала, ки Рудакй сардафтари uaзaлсapoёни тoчикy фopс будааст, бoяд тaмoмaн ба фикри Шиблй хaмpoх шуд. Дар хакикат, дар мepoси адабии асри X мo бeхтapин aшъopи oшикoнaи ба шакли иазал тaмoилкapдapo аввалин 6op дар oсopи Рудакй дyчop мeкyнeм» [9,c. 29].
Ин чo таъкиди нуктаи дигар лoзим аст, ки Шиблй харгиз дaъвoи иазали истилoхиpo нaдopaд ва ин нукта дар мyлoхизaи вай равшан ба зухур мepaсaд. У тaнхo муътакид аст, ки шeъpepo, ки баъдан aдaбиётшинoсии мo ба yнвoни иазал муаррифй намуд, аввалин 6op Устoд Рудакй сурудааст. Ба ин амр хaттo ин фикри худи Шиблй ишopaт мeкyнaд, ки иазал дар асри X тан^ ибopaт аз ташбиби касида буд. Бapoи хамин, ба назари мo, хукми нихoй дар мавриди ин aндeшaи Шиблй нисбй мeбoшaд.
Aммo дар хусуси oн, ки Шиблй дар бoби тевуми чилди чaхopyми асари xeш ба баррасии aнвoи мухталифи шeъpи фopсй пapдoxтa, аз миёни кoлaбхoи шeъpй маснавй ва, xoссaтaн, «Шoхнoмa»-и Фиpдaвсиpo батафсил баррасй мeкyнaд ва зимни бахс дар хусуси пaйдoиши маснавй ба xyлoсae расидааст, ки «муваччади аввалии маснавй маълум нeст кй буда, вaлe агар мo Рудакирт Одами (падари аввалии) шeъp бидoнeм, бoяд шахси ypo муваччади аввалии маснавй дoнист, чи кабл аз y нишoнe аз маснавй нeст» [10, c.192], мeтaвoн ба aкидaхoи aкaдeмик A.Миpзoeв poзй шуд. Мавсуф дар такя ба мaълyмoти сapчaшмaхoи таърихй, чун «Kитoби иурари axбopи мулук-ул-фурс ва сиярухум»-и Абу Мансуб Caoлaбй, ки дар хусуси аз чoниби шoиpи асри IX Масъудии Марвазй сapoидa шудани маснавй axбopoти муфассал дoдaaст, акидаи Шиб^ю дар хусуси эчoдкyнaндaи аввалин маснавй дoнистaни Рудакй рад намуда навиштааст: «.. .гapчaндe нишoнe аз мaснaвихoи кабл аз Рудакй мавчуд нeст, вaлe масъалаи хануз дар асри IX дар зaбoни дарии пopсй-тoчикй суруда шудани маснавй дар сapчaшмaхoи таърихй кайд карда шудааст. Лeкин дар ин масъала, ки Рудакй ин шакли нaзмpo бисёр тараккй дoдa будааст, шyбхae пaйдo шуда нaмeтaвoнaд. Назми «Калила ва Димна»-и ypo мумкин аст бузургтарин маснавии нимаи авали асри X хитоб кард» [4, c.247].
Афзуда бар ин, то зaмoни Рудакй ма^ави^и шoиpoни дигар чун «Офариншмаьи Абушакури Балхй ва «Гapшoспнoмa»-и Дакикй мавчуд буданд ва мeтaвoн вучуди ин шакли шeъpиpo ба шми шoиpoни дигари хамасри Рудакй мансуб дoнист.
Нуктаи дигари бaхсбapaнгeз аввалин шoиpи сoхибдeвoн будани Рудакист, ки аз чoниби Шиблии Нyъмoнй баён шуда, мавриди бахси yлaмoи дигар ^pop гирифтааст. Аз чумла, дoнишмaнди маъруфи Хрнд пpoфeссop Хафиз Махму^ни Шepoнй (1880-1946) бар aсoси мaнбaъхoи муътабар назари Шиблиpo дар хусуси o^ ки Рудакй аввалин шoиpи сoхибдeвoни фopсй будааст, инкop намудааст. Ба кавли y пeш аз Рудакй низ шyapoи сoхибдeвoн вучуд дoштaнд. У бapoи ба субут paсoнидaни ин фикри xeш чунин дaлeл oвapдaaст: «Асадии Тусй, ки дар рубъи гевуми карни панчум фарханги маъруфи худ «Луиати фуро-po нигoштa, бapoи шeвaи истeъмoли лафз абёти yстoдoни шoиppo зикр кардааст, ки аилаб шoмили намунаи кaлoми шyapoи Coмoнист. Агар Асадй дeвoни шyapopo нaдoшт, нaмeтaвoнист луиати худрт такмил нaмoяд» [1, c.215].
Амш акидаи Шиблй хам бeхикмaт шст, шoяд тo зaмoни Рудакй шoиpoни сoхибдeвoн буданд, вaлe oн чй ба шакли дeвoни нисбатан мукаммал аз шyapoи ин давр 6o^ мoндa ва дар чандин китoбxoнaхo 6o хамин нoм тo зaмoни мo расидааст, махз хамин дeвoни Рудакист ва мyлoхизaи аслии Шиблй такя бар oн мeкyнaд, ки вай хифoзaти дeвoнхopo махаки атосии баёни aфкopи худ кapop дoдaaст.
Лoзим ба таъкид аст, ки пас аз интишopи «Шeъp-yл-Aчaм» дар бopaи ин асар баъдан нaзapхoи мухталифи интикoдй хам иpoa гардид. Аз oн чумла, накди xeлe мyфaссaлe бар ду чилди аввали «Шeъp-yл-Aчaм» мавсум ба «Танкиди «Шeъp-yл-Aчaм» (Дeхлй, 1942) ба калами дoнишмaнди Хщнд пpoфeссop Хафиз Мaхмyдxoни Шepoнй, ки дар бoлo зикраш oмaд, мансуб аст. Дар китoб мавсуф 6o максади нишoн дoдaни иштибoхoтe, ки Шиблии Нyъмoнй дар «Шeъp-yл-Ачам» poчeъ ба мaсъaлaхoи aлoкaмaнд ба хаёт ва эчoдиёти шoиpoн, таърихи сиёсии yмapo ва
салотини Эрон, чуирофияи Эрон ва кишвархои дигари хамсоя ва и. рох, додааст, бо у бахс намуда, таъкид мекунад, ки «хадафи ин накд фарохамоварии хар гуна иттилоот барои ахли мутолиа нест, балки он аст, ки никоти мавриди тааммули «Шеър-ул-Ачам» баррасй шавад»[3, 1-2]. Муаллифи рисола коил аст, ки бидуни истисно дар миёни китобхои ба забони урду рочеъ ба таърихи назми форсй таълиф гардида «Шеър-ул-Ачам» бехтарини онхо шуморида мешавад. Дар ин маврид у чунин ибрози назар намудааст: «Ман бо итминони комил мегуям, ки ин накди «Шеър-ул-Ачам» инкор аз фазли илмии Мавлоно Шиблй нест, балки эътирозест баробари он равиш дар роич, ки тибки он нависандагони мо ба чои истифода аз тахкики у ба таклид овардан ва ба чой гирифтан аз акл иктифо ба накл мекунанд» [3, с.3].
Хамчунин, мавсуф чунин кайд мекунад: «Дар замони мутолиаи «Шеър-ул-Ачам» ман ба ин акида расидам, ки Мавлоно Шиблй дар чараёни нигоштани ин тасниф аз адои фароизи муаррихона ва мухаккщона иофил будааст. У никоти тозаро, хар навъ иттилооте, ки чолиб бошад ва дар мутолиаи вай карор мегирад, хамрох бо никоти иайрилозими он, ки чолиб буда, дар ин китоб чо додааст. Гохе дида мешавад, ки Мавлоно гуфтахои каблии худро баъдан тардид мекунад» [3, с.3].
Албатта, Шеронй дар мавриди шуарои форсй ба хато рафтани калами тавонои Шиблиро дар махдуд будани иттилооти таърихии вай ва сатхй будани мутолиа дар бораи шоирону девонхои онхо медонад ва менависад, ки тамоми иштибохоте, ки тазкиранигорон дар тазкирахои худ такрор кардаанд, дар сафхоти «Шеър-ул-Ачам» низ айнан накл гардидааст. Гохе ашъори шоире ба номи шоири дигар низ оварда шудааст.
Дар робита ба масоили рудакишиносй низ Хофиз Махмуди Шеронй бахс намуда, дар мавриди ном, нохияи Рудакй, нобинои модарзод будани Рудакй ва соли вафоти у, ин ки назми «Калила ва Димна» на ба фармоиши Амир Насри Сомонй, балки ба амри вазири равшанфикри вай Абулфазли Балъамй суруда шуда, бо шеваи мудаллале бо такя ба маъхазхои муътабар андешахои худро баён медорад. Шоёни таъкид аст, ки Хофиз Махмуди Шеронй, аз чумла, дар шумори аввалин мухаккиконе карор дорад, ки ашъори аслии Рудакиро ташхис дода ва дар мавриди он бахси муфассале намудааст. Мавсуф бархе аз ашъори Рудакиро, ки Шиблии Нуъмонй дар китоби «Шеър-ул-Ачам» овардааст, бо ироаи далелхо сабт кардааст, ки он ашъор аз ^атрони Табрезист, на аз Рудакй ва намунаи асили каломи Рудакй хамон аст, ки дар «Луиати фурс»-и Асадии Тусй, «Таърихи Байхакй», «Лубоб-ул-албоб»-и Мухаммад Авфй, «Ал-муъчам фй маъойири ашъор-ул-Ачам»-и Шамси К^айс, «Хадоик-ус-сехр фй дакоик-уш-шеър»-и Рашидаддини Ватвот, «Фарханги Чдхонгирй» ва «Фарханги Рашидй» сабт шудааст.
Бояд гуфт, ки донишманди дигари хиндй Офтоб Мухаммади Сиддикй дар чавоби интикоди Хофиз Махмуди Шеронй китобе бо номи «Шиблй - як дабистон»-ро нашр намуд ва дар он баъзе далелхои Махмуди Шерониро чунин рад намуд: «Нахуст ин, ки маъмулан дар мавриди зиндагонии шоирон дар байни тазкиранигорон ихтилофоти чузъие вучуд дорад. Дуввум ин, ки дар мавриди шеър низ назариёти мухталиф мумкин аст мавчуд бошад. Сурати дувумй махсуси «Шеър-ул-Ачам» нест. Дар шеъру шоирй ин гуна ихтилофот хамеша вучуд доштааст ва бад-ин тавр ин гуна ихтилофот, ки дар «Шеър-ул-Ачам» нисбатан кам аст, дар азамати кутуб рахнае эчод намешавад. Нуктаи аввалй албатта кобили таваччух аст. Аммо дар зимни он низ бештар ихтилофоти чузъие дар мавриди номи шоир, соли таваллуду вафот ва зодгохи у вучуд дорад, ки дар асли маъхаз низ хамон тавр аст. Агар баёни «Шеър-ул-Ачам» бар зидди тазкирахо буд, дар он сурат шояд нукси ин китоб дониста мебошад. Аммо чун ихтилофот дар асли маъхаз вучуд дорад, аз ин ру, ин интикод дар мавриди «Шеър-ул-Ачам» нест, балки дар мавриди умуми тазкирахои форсй аст. Илова бар ин, теъдоди зиёде аз ин тазкирахои кадим баъди интишори «Шеър-ул-Ачам» чоп шудааст. Агар ин тазкирахо мавриди мутолиаи Шиблии Нуъмонй карор мегирифт, барои Махмуди Шеронй мачоли ин кадар хурдагирй набуд. Аллома Шиблй аз маъхази махдуд он кадар мавод чамъоварй кардааст, ки барои дигаре мумкин набуд. Эродхое, ки мачмуан бар «Шеър-ул-Ачам» сурат гирифтааст, бештар аз ин кабил аст. Аз ин ру, наметавон ба онхо ахаммияти зиёде коил шуд. Дар равиши интикоди Шеронй низ иштибохоте вучуд дорад...» [6, 143-144].
Хамин тарик, Шиблии Нуъмонй бо таълифи ин асари неруманди илмию адабй, на танхо адабиёти форсу точикро дар хавзаи Хрнд муаррифй намуда, балки бо изхори мулохизоти барчастаи илмй тавонист, ки асари комиле дар назарияи адабиёт офарад. Баёни афкори адабии Шиблии Нуъмонй дар ин асар нисбат ба шеър ва зиндагиномаи Рудакй ва чойгохи вай накшу макоми асарашро дар тахкику омузиши осори устоди шоирон мукаррар намуда, иродату эътикоди вофири уро бозгуй мекунад.
АДАБИЁТ
1. Замонй Осаф. Мухаккикин ва мутакаддимини маъруфи забон ва адабиёти форсии Х,инд дар карни бистум. -Дехлй, 1993. - 378 с.
2. Икром, Шайх Мухаммад. Шиблинома.- Дака, 1973 (ба забони урду).
3. Махмуди Шеронй, Хофиз. Маколоти Хофиз Махмуди Шеронй.-Ч,.5. - Лохур, 1972 (ба забони урду).
4. Мирзоев А. Абу Абдулло Рудакй. - Сталинобод, 1958. - 277 с.
5. Мирзоев А. Рудакй ва инкишофи иазал дар асрхои X-XV. - Сездах макола. - Д., 1977. - С.5-52.
6. Сиддикй, Офтоб Мухаммад. Шиблй-як дабистон. - Лохур, 1974. (ба забони урду).
7. Чанд намуна аз ашъори Шиблии Нуъмонй / Ба чоп тайёркунанда Абдулло иаффоров // Садои Шарк. - 1965.-№6. - С.79-88
8. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-Ачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон / Тарчумаи Сайид Мухаммад Такй Фахр Доии Гелонй. - Ч.1. - Техрон, 1368 ш.
9. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-Ачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон / Тарчумаи Сайид Мухаммад Такй Фахр Доии Гелонй. - Ч.3. - Техрон, 1368 ш.
10. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-Ачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон / Тарчумаи Сайид Мухаммад Такй Фахр Доии Гелонй. - Ч.4. - Техрон, 1368 ш.
11. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-Ачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон / Тарчумаи Сайид Мухаммад Такй Фахр Доии Гелонй. - Ч.5. - Техрон, 1368 ш.
«ШЕ'Р-УЛ-АДЖАМ»-И ШИБЛИ НУМАНИ И ВОПРОСЫ РУДАКИВЕДЕНИЯ
Мавляна Сироджиддин Мухаммад Шибли Нумани (1857-1914) является не только известным публицистом, поэтом и общественным деятелем Индии второй половины Ч1Ч - начала ЧЧ вв., но также и одним из выдающихся литературоведов, который оставил обширное собрание литературных трудов, важнейшим из которых является история персидской поэзии - «Поэзия Ирана» («Ше'р-ул-Аджам») в 5 томах, составленная на языке урду.
В данной статье рассматривается взгляд Шибли Нумани о жизни и творчестве Абуабдулло Рудаки, которое имеет важное значение в изучении творческого наследия поэта, принципы и критерии, которыми руководствовался Шибли Нумани в процессе работы по восстановлению жизни и творчества Рудаки и его поэзии. На этой основе определяется вклад Шибли Нумани в рудакиведении, в установлении статуса Рудаки как основоположника новой персидско-таджикской поэзии.
Ключевые слова: Шибли Нумани, Индия второй половины ЧЩ - начала ЧЧ вв., «Ше'р-ул-Аджам», индийский литературовед, Абуабдулло Рудаки.
«SHE'R-UL-AJAM» OF SHIBLI NUMANI AND ISSUES OF STUDYING RUDAKI
Mavlana Sirojiddin Muhammad Shibli Numani (1857-1914) is not only the famous publicist and the poet and well-known public figure of India of the second half of XIX - the beginnings of the XXth centuries, but also one of the outstanding literary critics who left a wide miscellany of literary works, the most important ofwhich is the history ofFarsi poetry - "Poetry of Iran" ("She'r-ul-Ajam") in 5 volumes, written in Urdu.
The article is devoted to Shibli Numani's opinion about life and creative work of Abuabdullo Rudaki which has an important significance in studying of creative heritage of the poet, which was led by Shibli Numani in the proses on emendation of Rudaki's life and his poetry. On this basis Shibli Numani's contribution is defined to Rudaki studying in establishment of the status of Rudaki asfounder of the Farsi-Tajik poetry.
Keywords: Shibli Numani, India of the second half XIX - the beginning of the XXth centuries, "She'r-ul-Ajam", the Indian litterateur, Abuabdullo Rudaki.
Сведения об авторе:
Гафарова Замира Абдуллоевна - доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка и литературы, заведующая отделом исследования цивилизации стран Востока Института гуманитарных наук Худжандского госуниверситета им. академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: [email protected]
About the author:
Gaforova Zamira, Abdylloevna - Doctoral diploma in Philology, Professor, Tajik Language and Literature Chair, Head of Oriental Civilization Research Center of Research Institute of Arts, Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan. Khujand), Email: [email protected]
МАСЪАЛАХфИ ТАСАВВУФ ВА ИРФОН ДАР «ШЕЪР-УЛ-АЧДМ»-И ШИБЛИИ НУЪМОНЙ
Элбоев В.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Яке аз китобхои чомеътарин, ки бо шеваи нави тахлилу баррасии адабиётшиносй навишта шудааст, «Шеър-ул-Ачам»и аллома Шиблии Нуъмонй мебошад, ки аслан ба забони урду (забони давлатии Чумхурии Исломии Покистон), дар солхои 1906-1912-и мелодй навишта шуда, аз чониби тарчумони эронй Сайидмухаммад Такии Фахри Доъии Гелонй ба забони форсии точикй тарчума шудааст.
