CC BY
6UDK 656.1/5: 117
SHAHAR ICHI YO'LOVCHI TASHISHNI TASHKIL ETISH
Tuxtabayev Mirzoxid Axmadjanovich NamMQI, PhD, dotsent, E-mail: mirzoxidt [email protected]
Tuxliev Gayratali Axmadalievich NamMQI, PhD, dotsent, E-mail: [email protected]
Аннотация: maqolada shahar ichiga to'g'rida-to'g'ri kirib keluvchi transport oqimi, bunga ta'sir qiluvchi Farg'ona halqa yo'li va I.Karimov hamda Kosonsoy ko'chalari bilan kesishgan chorrahalarda tirbandliklarni bartaraf qilish maqsadida kuzatuv o'tkazildi, jamoat yo'lovchi transporti harakatini tashkil etishning umumiy yo'llari va tavsiyalar berilgan.
Аннотация: В статье рассмотрен транспортный поток, непосредственно въезжающий в город, рассмотрен транспортный поток на пересечениях с Ферганской кольцевой дорогой и улицами И.Каримова и Косонсоя, которые влияют на него, общие пути и рекомендации по организации дорожного движения был предоставлен общественный пассажирский транспорт.
Abstract: in the article, the traffic flow directly entering the city, the traffic flow at the intersections with the Fergana ring road and I.Karimov and Kosonsoy streets, which affects it, is observed was carried out, general ways and recommendations for the organization of public passenger transport were given.
Kalit so'zlar: yo'lovchi tashish, shahar, jamoat transporti, avtobus, yo'lovchi transporti.
Ключевые слова: пассажирский транспорт, город, общественный транспорт, автобус, пассажирский транспорт
Key words: passenger transport, city, public transport, bus, passenger transport
Kirish. Yo'lovchilar transporti davlat xizmatlari sohasining muhim elementi bo'lib, usiz jamiyat va iqtisodiyotning normal ishlashi mumkin emas. U ishlab chiqarish, maishiy va madaniy maqsadlarda aholining harakatga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan [1,2]. Shahar yo'lovchi transportining barqaror ishlashi aholining munosib turmush tarzini ta'minlamoqda [3,4].
Shu sababli, hozirgi kunga qadar eng samarali shahar transporti tizimlari jamoat transporti tizimlariga asoslangan [5,6], birinchi navbatda, elektr harakatlanuvchi tarkibdan foydalanadi. Yirik shaharlarning transport tizimlarini rivojlantirish vaziyatni tubdan o'zgartirishga qaratilgan jamoat transportining asosiy rolini oshirishga yo'naltirilishi kerak: bunda yo'lovchilar oqimini individual transportdan uzoqlashtirish. Bu esa transport xizmatlarining yuqori sifatini ta'minlovchi shahar yo'lovchi transporti tizimi ko'rinishidagi raqobatbardosh mahsulotni yaratishni taqozo etadi [7-9].
Har qanday shahar hududi, shu jumladan Namangan shahri, transport xizmatlari nuqtai-nazaridan, bir nechta funksional zonalarga bo'lingan:
- sanoat zonasi - sanoat korxonalari (shahar tuzilmasining shaharni tashkil etuvchi elementi) qoshida joylashgan shahar hududi. Ushbu hudud chetida joylashgan va jamoat transportida xizmat ko'rsatish qiyin.
- yirik sanoat korxonalari hududida xodimlarni tashish uchun shaxsiy transport yo'nalishlari jihozlanmagan. Sanoat zonasi shaharning qolgan qismi bilan korxona nazorat punktlari - nazorat punktlari orqali yetarlicha aloqada emas. Ularning bir nechtasi bo'lishi mumkin. Shahar hududidagi sanoat korxonalarining nazorat punktlarining joylashishi transport modeli grafigining
tegishli cho'qqilarining joylashishini belgilaydi. O'rtacha sanoat zonasi shahar umumiy hududining strategik qismini tashkil qiladi.
- Turar-joy hududi yoki turar-joy maydoni - aholi yashaydigan hudud, transportni modellashtirishning asosiy obyekti transport zonalariga bo'lingan ushbu hudud bo'lib, shahar jamoat transporti muntazam yo'nalishlarda to'xtash joylari orqali xizmat ko'rsatadi. Turar-joy maydoni butun shahar hududining o'rtacha 40-45 foizni tashkil qiladi.
- Transport va ombor zonasi shaharni mamlakatning qolgan qismi bilan bog'laydigan transport yo'nalishlari va tashqi transport infratuzilmasi tuzilmalari egallagan hudud bilan chegaralanadi. Transport kommunikatsiyalari yonida shaharning hayotiy faoliyati va iqtisodiyotini ta'minlash uchun zarur bo'lgan turli xil mavjud omborlar shahar umumiy maydonining taxminan 3-10 foizni tashkil qiladi.
- Rekreatsion zona - bu shaharning aholining dam olish, sport va sog'lig'ini yaxshilash uchun mo'ljallangan hududlari egallagan qismi. O'rmon bog'lari, stadionlar, sport maydonchalari va inshootlari, sanatoriylar va davolash majmualari joylashgan shaharning bir qismi. Ushbu obyektlar uchun kirish joylari mavjud. Ularga transport orqali xizmat ko'rsatish uchun shahar transport tizimi (SHTT) to'xtash punktlari tashkil etilgan bo'lib, ular ushbu kirish joylariga yaqin joyda joylashgan bo'lishi kerak. Rekreatsion zona odatda butun shahar hududining 5-40 foizni tashkil qiladi.
Shaharning sanitariya muhofazasi hududi shahar sanoat obyektining turar-joy hududi ekologiyasiga, ya'ni bevosita inson hayoti hududiga salbiy ta'sirini kamaytirish uchun zarur. SHTT marshrut tarmog'ining to'xtash nuqtalari ushbu hududda tashkil etilmagan. Sanitariya muhofazasi hududining maydoni sanoat ishlab chiqarishining xavfli klassi bilan tartibga solinadi va asosan shahar modeli qirralarining o'lchamiga (uzunligiga) ta'sir qiladi.
Aholi uchun transport xizmatlarini baholashning eng ko'p qo'llaniladigan mezoni bu bir nuqtadan ikkinchisiga ko'chib o'tish uchun sarflangan vaqt miqdoridir. Shu sababli Namangan shahar hududining optimal marshrut tarmog'ini shakllantirishda biz yo'lovchilar sayohat qilishlari kerak bo'lgan umumiy vaqtga e'tibor qaratish lozimdir [10-12].
Tadqiqotning dolzarbligi
Shaharni transport bilan yuklanganlik darajasini hududlar kesimida bir maromda taqsimlanishiga erishish, ya'ni yo'lovchilar oqimini boshqarish imkoniyati yaratish, "Qizil", "sariq", "yashil" hududlar bo'yicha alohida tariflar joriy etish, yo'l kirani shaharning markaziy qismi uchun qimmatroq, markazdan chetlashgan sari arzonroq qilish, yo'lovchi tashish yo'nalishlariga eng samarali hisoblangan tez yurar avtobus yo'li (TAY) tizimini tadbiq etish orqali yo'lovchi tashish, tirbandlikni oldini olish, transport oqimini boshqarishning samaradorligi oshirishni taqozo etadi.
Yo'llar sifati, shahar va tumanlarning infratuzilmasi yo'l harakati xavfsizligini ishonchli ta'minlash talablariga to'liq javob bermasligi, harakat ishtirokchilarining xavfsiz harakatlanishi uchun zarur shart-sharoitlar to'liq yaratilmaganligi kuzatilmoqda [2,8,13].
Namangan shahrida 2016-2021 yillar davomida aholi soni 135 ming nafarga oshgani holda, transport vositalari soni ushbu davrda 43 ming donaga ko'paygan. Ya'ni aholi soni 27 foizga, transport vositalari soni 155 foizga ko'paygan.
Shuningdek, Namangan shahrida kuniga 3000 dan ortiq transport vositalarida 220 mingdan ortiq yo'lovchilar tashilib, shundan 90 mingdan ortiq yo'lovchilar 220 ta jamoat transporti orqali tashilmoqda. Namangan shahrida aholi soni va transport oqimining keskin o'sayotganligi bir qator shahar ichi yo'lovchilarni tashishdagi muammolarni hal etishni taqozo qilmoqda.
Hozirgi kundagi shaharlarda yuzaga kelayotgan katta muammolardan biri transport tirbandliklaridir. Aholi sonining jadallik bilan ortib borishi avtomobil transportiga bo'lgan talabni ham oshib borishiga olib keldi. Shahar infrastrukturasining mukammal rejalashtirilganligi, shahar yo'l-qurilish loyihasini yaxshi tashkil etilganligi transport oqimining maqbul bo'lishini
ta'minlaydi. Bizga ma'lumki transport oqimi bu vaqt birligi ichida ko'chaning ko'ndalang qismidan o'tayotgan avtomobillar soniga aytiladi. Transport oqimini maqbullashtirish shahardagi yo'lovchi va avtomobillar harakati xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi [10,13].
Shahar ichi marshrutlarining boshqa yo'nalishlardan keskin farq qiladigan belgilaridan biri - bu yo'lovchilar oqimining kunning soatlari va yo'nalish uzunligi bo'yicha notekis taqsimlanishi koeffitsiyentining kattaligidir. «Tig'iz» soatlarda yo'nalishdagi mavjud avtobuslar sonining zarur bo'lgan miqdoridan kamligi, avtobuslar sig'imidan foydalanish koeffitsiyentining birdan ortib ketishi sababli, avtobusga chiqish va tushishda hamda unda harakatlanishda juda ko'p noqulayliklar tug'diradi. Ba'zi yo'lovchilar boshqa transportlardan foydalanishga majbur bo'ladilar [2,11].
Tadqiqotni o'tkazish usullari va natijalari
Ushbu masalaning yechimini topish uchun yo'lning o'tkazuvchanligi maqbul bo'lishi talab etiladi. Vaqt birligi ichida yo'lning ma'lum kesimidan o'tkazishi mumkin bo'lgan avtomobillar soniga yo'lning o'tkazuvchanligi deyiladi. U avt/soatda yoki avt/sutkada aniqlanadi.
Tadqiqotlar kuzatish, tahlil qilish usuli bilan o'tkazildi. To'raqo'rg'on tumani markazidan o'tgan Farg'ona halqa yo'li va I.Karimov hamda Kosonsoy ko'chalari bilan kesishgan chorrahalarda tirbandliklarni bartaraf qilish maqsadida kuzatuv o'tkazilib o'rganildi (1-rasm). Tadqiqotning dastlabki bosqichida transport oqimini ko'chaning ikki tomonidagi holat haftaning uch kuni uchun o'rganildi. Olingan natijalar tahlil qilinib tavsiyalar ishlab chiqildi. O'rganish va kuzatuvlar asosan kunning eng tig'iz va transport oqimi ko'p deb hisoblangan vaqtlar uchun amalga oshirildi. Bundayo'lning qarama-qarshi tomonlari alohida kuzatildi va hisobga olindi [11].
1-rasm. To'raqo'rg'on markazidagi chorrahalar kesishmasi
Harakat tezligi va harakatni tashkil etish yo'lning o'tkazuvchanligiga ko'p jihatdan bog'liq. Avtomobil harakatlanadigan yo'lining maksimal nazariy o'tkazuvchanligi quyidagi empirik ifoda orqali aniqlanadi [9,11]
1000F (1)
P = ■
bunda V - polosada harakatlanayotgan avtomobilning tezligi, km/soat; Ld - avtomobilning dinamik gabariti, m.
Yo'lning transport o'tkazuvchanligi imkoniyatini hisoblash qatnov qismining imkoniyatlaridan to'liq foydalangan holda, qo'shni bo'lakka o'tish mumkin bo'lmagan shartga asoslanib bajariladi. Bunday sharoitda dinamik gabarit Ld ning qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlanadi [9,11].
Ld = la + lt + St + lx (2)
bu yerda: la - avtomobilning statik uzunligi (5 metrga teng deb olinadi); lt - haydovchining reaksiya vaqtida o'tadigan masofasi, lt = 1,5 [11]; St - avtomobilning tormoz yo'li, (St = l t - 1t; 11 - oldindagi avtomobilning tormoz yo'li, l t - orqadagi avtomobilning tormoz yo'li); lx -xavfsizlik masofasi (2 metrga teng deb olinadi); d- xavfsizlik oralig'i.
- h d
lt s, h
mJsLI^
2-rasm. Avtomobilning dinamik gabaritini hisoblash uchun sxema
Haydovchining reaksiya vaqtida o'tadigan masofasi Farg'ona halqa yo'lida I.Karimov va Kosonsoy ko'chalari bilan kesishgan chorrahalarda tirband bo'lganligi bois lt = 1,5 metrga teng deb olindi. Avtomobillar o'rtasidagi oraliq, haydovchi ishining tig'izligi va uning reaksiya vaqti o'zaro bog'liq. Avtomobillar oralig'i qanchalik kichik bo'lsa haydovchi ishining tig'izligi shunchalik yuqori bo'ladi [11].
Yo'lning o'tkazuvchanligi asosiy hisobiy ko'rsatkich bo'lib, u yo'lning holatiga va harakatni tashkil etishning darajasiga bog'liq. Yo'lning yuklanganlik darajasini quyidagicha baholash mumkin
Z=N/P (3)
bunda P - yo'lning o'tkazuvchanligi, avt/soat; N - harakat miqdori, avt/soat.
Harakat miqdorining qiymatini yo'lning qatnov qismi chetida turib aniqlangan tadqiqot natijalarining kunlik o'rtacha qiymatidan foydalanamiz. Olingan natijalar 1-jadvalda keltirilgan. (3) ifodadagi N ning qiymatini yo'lning o'rganilgan qatnov qismidagi oqim eng tig'iz va zich payt uchun olindi.
1-jadval
To'raqo'rg'on markazidagi chorrahalar kesishmasida avtomobil oqimining miqdori
_(avt/soat)_
Vaqt Hafta kunlari^\ 8.00-9.00 12.00-13.00 15.30-16.30 17.30-18.30 Kunlik o'rtacha
Dushanba 2350 2647 1919 1864 2195
Seshanba 2464 2864 2198 2247 2443
Chorshanba 2827 3727 2600 3278 3108
Payshanba 2557 3215 2457 2895 2781
* izoh - tadqiqot-kuzatuv ishlari 2021 yilning oktabr oyi o'rtalarida olingan
Farg'ona halqa yo'li To'raqo'rg'on markazidan o'tgan yo'lning yuklanganlik darajasini Z=0,98 ekanligi aniqlandi.
O'tkazilgan tadqiqotlarning tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, bitta yo'lakning maksimal o'tkazuvchanligi soatiga 20-40 km tezlikda 1100-1600 avtomobil/soatni tashkil qiladi. Harakat tezligining oshishi bilan yo'lning o'tkazuvchanligi sekin kamayadi.
Hisoblashda maksimal o'tkazuvchanligi Pmax ning quyidagi qiymatlaridan foydalanish tavsiya etiladi:
- ikki qatorli yo'llarda - 2000 ta avt / soat (har ikki yo'nalishda);
- uch qatorli yo'llarda - 4000 ta avt / soat (har ikki yo'nalishda);
- To'rt qatorli va undan ko'p yo'llarda - 1250 avt/soat eng chetki o'ng qator uchun, 1800 avt/soat eng chetki chap qator uchun, 1600 avt/soat o'rta qator uchun (bitta bo'lakda).
Keltirilgan qiymatlar maksimal o'tkazuvchanlik ko'rsatilgan yo'llar uchun o'rtacha hisoblanadi. Ba'zi hollarda, ikkita harakatlanish bo'lagi bo'lgan yo'llarda soatiga 2800 ta avtomobil tezligi qayd etilgan. Yo'lning maksimal yuk tashuvchanligini pasayishining asosiy sababi qulay shart-sharoitlarga ega yo'l bo'lagi uzunligining yetarli emasligidir.
Olingan natijalar (1-jadval) asosida hosil qilingan grafik (3-rasm) tahlilidan ma'lum bo'ldiki, Farg'ona halqa yo'lidagi I.Karimov hamda Kosonsoy ko'chalari bilan kesishgan chorrahalarda transport harakati oqimining yo'lning o'tkazuvchanligiga bo'liqligi o'zgaruvchan ekan. Bunda haftaning dushanba kunidan payshanba kunigacha bo'lgan vaqtda transport oqimining oshganligini, birinchi va ikkinchi kunlarning boshlanishidan kechga qadar avval oshib so'ng esa kamayishi kuzatildi. Uchinchi va to'rtinchi kunlarda esa oqim kechga qadar notekis o'zgarganligini ko'rish mumkin. Buni ertalabki harakatni va ortga qaytishda Farg'ona halqa yo'lini Toshkent-Namangan yo'nalishida joylashganligi hamda shaharlararo va tumanlararo bog'lovchi yo'l ekanligi bois ertalabki paytda Namangan shahridan chiqib ushbu yo'ldan o'tishiga to'g'ri kelishi bilan izohlash mumkin. Bundan tashqari Namangan sharida joylashgan korxona va tashkilotlarda ishlovchilarning aksariyati ushbu yo'nalishda harakatianadi.
3S00 3300 2800 2300 1800
8.00-9.00 12.00-13.00 15.30-16.30 17.30-18.30
—■— Dushanba —A— Seshanba -Ф- Chorshanba —♦— Payshaba
3-rasm. To'raqo'rg'on markazidagi chorrahalar kesishmasi
Demak, hafta boshida ertalabki transport oqimining jadalligi keskin oshib kechga tomon kamaydi. Keyingi kunlarda aksincha, oqim kechga tomon oshdi.
Xulosa. Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqadiki, ushbu yo'ldagi transport qatnovi maqbulligini ta'minlash uchun yo'lning qatnov qismini kengaytirish lozim. Lekin bu chorraha oldidagi ko'prikni qaytadan kengaytirib qurishni talab etadi. Boshqa usulda esa Farg'ona halqa yo'lini ko'prik ustidan ko'tarma yo'l qurish orqali o'tkazish mahalliy transport oqimi bilan aralashtirmay shahar yoki shaharlararo yo'ldagi oqimning tirbandligini kamaytiradi. Bu bilan yo'lning transport-piyoda xavfsizligini ham ta'minlash imkoni yaratiladi.
Farg'ona halqa yo'lida To'raqo'rg'on-Namangan, To'raqo'rg'on-Yesin, To'raqo'rg'on-Chust yo'nalishlarida harakatlanuvchi marshrutlar qatnovi mavjudligini hisobga olinsa transport oqimining tirbandligini oldini olish maqsadida yuqorida tavsiya etilgan yo'l konstruksiyasilarini loyihalash va qurish mahalliy avtomobillarning asosiy yo'nalishdagi avtomobillarga xalal
bermasligi, asosiy yo'lga chiquvchi avtomobillar esa Oqtosh-To'raqo'rg'on yo'nalishi bilan asosiy yo'lga o'tib olishlariga imkon yaratiladi.
ADABIYOTLAR
1. Хакимов Р. и др. Переход на электротранспорт и пути развития." //Energetika sohasini rivojlantirishda muqobil energiya manbalarining roli" mavzusida vazirlik miqyosidagi ilmiy-amaliy kоnferensiya ishtirоkchilarining ilmiy ma" ruza materiallari kiritilgan. NamMQI. -
2022. - Т. 2. - С. 351-354.
2. Аббасов, А. Усовершенствование дорожной инфраструктуры в городе Намангана = Improvement of road infrastructure in the city of Namangan // Развитие логистики и управления цепями поставок: материалы III Международной научно-практической студенческой конференции в Белорусском национальном техническом университете. -Минск : БНТУ, 2023. - С. 332-337.
3. ^rmirzaev A. R. va b. Yo 'lovchi tashishda innovatsion texnologiyalarni qo 'llash //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 8. - С. 78-84.
4. Normirzaev A. R., Tumanboeva B. Transportda intelektual tizimlarni qo 'llash //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 150-157.
5. Nozimov A. N. et al. Yo 'lovchi tashishda geoinformatsion tizimlarni qo 'llash //Строительство и образование. - 2023. - Т. 3. - №. 5. - С. 82-86.
6. Хакимов Р. К., Тухтабаев М. А. Факторы, влияющие на пассажиропоток городского пассажирского транспорта //Экономика и социум. - 2023. - №. 4-1 (107). - С. 1148-1153.
7. Madaipov A. et al. Ultrasonic sensoridan foydalanib avtomobil to 'qnashuvlarining oldini olish usulini ishlab chiqish //Строительство и образование. - 2023. - Т. 4. - №. 5-6. - С. 223226.
8. Ruvojiddinov Sh. va b. Aqlli avtoturargoh tashkil qilishni o 'rganish //Строительство и образование. - 2023. - Т. 4. - №. 5-6. - С. 52-58.
9. Akhmadjanovich M. T. X. et al. Namangan shahrining navoi va qo 'qon chorrahasidagi tirbandlik //Механика и технология. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 87-92.
10. Тургунов З. Х., Тухтабаев М. А. Создание системы брутто-контракта в развитии городского общественного транспорта (на примере г. Намангана) //Экономика и социум. -
2023. - №. 4-1 (107). - С. 1138-1142.
11. Raximberdiyevich N. A. et al. Farg 'ona halqa yo 'lida i. karimov va kosonsoy ko 'chalari bilan kesishgan chorrahalardagi tirbandlikni oldini olish //Механика и технология. -2022. - Т. 3. - №. 8. - С. 113-119.
12. Нормирзаев А. Р., Туманбоева Б. Namangan shahar jamoat yo 'lovchi transporti faoliyatining mavjud holati va rivojlantirish yo 'llari //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 143-149.
Тургунов И. Б., Тухтабаев М. А. Применение геоинформационных технологий в системе междугородного пассажирского транспорта //Экономика и социум. - 2023. -№. 4-1 (107). - С. 1143-1147.
