CC BY
33
10.00.00.илм^0и ФИЛОЛОГИ 10.00.00.ФИЛ0Л0ГИЧЕСКИЕ НАУКИ IO.OO.OO.PHILOLOGICAL SCIENCES
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРХ,ОИ ХОРИ^Й 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03.LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 82 ББК 83.3(0)9
CОСОНВА ПОДШОЩИ Юлдошев Абдулло Курбонмаматович, н.и.ф., СОСОНИЁН: ТАХАЙЮЛИБАДЕЙ дотсенти кафедраи таърихи адабиёти тоцики ВА ВОКЕИЯТИ ТАЪРИХЙ ДМТ(Тоцикистон, Душанбе)
СА САН И ЦАРСТВОВАНИЕ Юлдошев Абдулло Курбонмаматович, кандидат
САСАНИДОВ: ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ филологических наук, доцент кафедры истории
ВЫМЫСЕЛ И ИСТОРИЧЕСКАЯ таджикской литературы ТНУ (Тадикистан,
РЕАЛЬНОСТЬ Душанбе)
SASAN AND Uldoshev Abdulla Kurbonmamatovich, candidate of SASANIDS GOVERNSHIP: philological sciences, Associate Professor of the LITERARY IMAGINATION department of the history of Tajik literature under the AND HISTORICAL TNU (Tajikistan,Dushanbe), REALITY Е-mail: romish2004@inbox.ru Вожа^ои калиди: Сосон, Цахоманишиён, Истахр, Агафий, "Шоунома", Ашкониён, Сосониён, Ардашер, Артавон
Мацола доир ба тахайюли бадей ва воцеъияти таърихии Сосон ва Оли Сосон баус менамояд. Таъкид меравад, ки дар бораи Сосон, ки охирин империяи эрониён ба номи у бастаги дорад ва баромади ицтимоии вай, баусуо хеле зиёданд. Ба назари муаллиф ин нукта набояд чандон баусбарангез бошад, зеро дар сангнигораи Шопури I (SZK) дар Каъбаи Зардушт (оташкадаи Ноуиди Истахр), ки дар асри III нигошта шудааст, Сосон чун xwaday - худой ба маънои соуиб ва амир ёд шудааст. Табари ва пайравони у ба тавре ин нуктро таъкид намудаанд. Онуо Сосони замони то ибтидои циёми Ардашерро ба муцобили подшоуии Ардавони V ва умуман Ашкониён, посдори оташкадаи Ноуиди Истахр гуфтаанд. Чунин таъкид ба сари худ ишколе надорад, аммо ба дарди идеологияи ашрофи эрони, ки аз охируои асри II ва аввалуои асри III мехостанд, подшоуиро аз дасти Ашкониён бигиранд, намехурд. Сосони ходими оташкада наметавонист хуни подшоуи дошта бошад ва аз ин ру фарзанд ё набераи у Ардашер наметавонист даъвои подшоуи кунад. Бинобар ин дар худойномауо ва "Корномаи Адашери Бобакон" муносибат дигар мешавад. Чи дар "Шоунома" ва чи дар "Корнома" Бобак дар хоб мебинад, ки яке аз чупонони у хуни подшоуи дорад. Дар сарчашмауои юнониву армани низ дар бораи Сосон маълумоти цолибе мавцуданд, ки муаллифи мацола онуоро ба таулилу барраси кашида, хулоса менамояд, ки Ардашер писари Сосон, ки пушташ дар тасаввури асримиёнаги то ба подшоуони Х^ахоманишй мерасид, циём мекунад, то мулкро ба соуибони ростини вай баргардонад. Ва сулолаеро асос мегузорад, ки беш аз чауорсад сол Ховари Миёна подшоуи кардааст.
Ключевые слова: Сасан, Ахеменидская держава, Истахр, Агафий, Ардашир, Артабан, Арашакиды, Сасанидская династия
В статье рассматриваются вопросы относительно художественного вымысла и исторической реальности времен правления Сасана и династии Сасанидов. Ознакомление с национальным эпосом иранских народов указывает на то, что иранская аристократия никогда не расставилась с идеей возрождения подобия Ахеменидской державы (705-330 до.н.э), распавшейся в результате завоевания Ирана Александром Македонским. Отмечается, что к концу II и началу III века нашей эры назрела идея возрождения державы, которая возникла в Истахре, расположенном в нескольких километрах от руин Персеполиса. Указывается, что вдохновителем возрождения идеи был Бабак - наместник Истахра от Артабана V, последнего царя Арашакидской династии. Бабаку, по легенде, изложенной в «Шахнаме», «Книги деяний Ардашира сына Папака» и...греческих источниках, не хватало лица, носящего царскую кровь. Бабак не мог выступить против Артабана, ибо это выглядело бы попыткой захвата и
узурпации царской власти. Бабака выручает Сасан, до этого нанявшийся к нему пастухом. Сасан, как описано в «Шахнаме», несколько раз приснится Бабаку. Толкователи снов объясняют, что человек, приснившийся Бабаку, царских кровей и потомок, родившийся от него, станет владыкой мира. Бабак, удостоверившись в том, что генеалогия Сасана восходит к ахеменидскому царю Бахман, сыну Исфандяра, выдаёт замуж свою дочь за Сасана. От этого брака рождается Ардашир Бабакан - основатель Сасанидской империи. Эта версия несколько в другом ключе, порочащем честь Бабака, изложена и Агафием. В статье указано, что Сасан является историческим лицом и был служителем храма огня в Истахре. В арабо-мусульманских источниках и литературе жанра адаб образ и имя Сасана в разных ипостасях сохранились вплоть до конца XVII века.
Key words: Sasan, Akhaemenid power, Istakhr, Agathius, Ardashir, Artaban, Arashakids, Sasanian dynasty
The article under consideration dwells on belles-letters imagination and historical reality of Sasan and Sasanids dynasty. Acquaintance with the national epic of the Iranian peoples indicates that the Iranian aristocracy never parted with the idea of the revival of Achaemenid state (705-330 BC), which collapsed as a result of the conquest of Iran by Great Alexander. It seems that by the end of the 2-nd and the beginning of the 3-rd century AD the idea of the revival of the state matured. This happened in Istakhr located a few kilometers from the ruins of Persepolis. Revival of the idea inspired by Babak, the governor of Istakhr from Artaban the Fifth (V), the last king of the Arashakid dynasty. Babak, according to the legend set forth in the "Shahnama", in " Karnamag i Ardaxsir i Pabagan (The Vitae of Ardaxsir, the Son of Pabag) and... Greek sources, lacked a person wearing royal blood. Babak could not oppose Artaban, for it would look like an attempt to seize and usurp the royal power. Babak is rescued by Sasan hired by him as a shepherd before. According to "Shahnama" Babak had dreams about Sasan several times. Dreams interpreters explained that the person in Babak dreams was a person of royal blood, and his descendant will become the ruler of the world. Babak, making sure that the genealogy of Sasan goes back to the Achaemenid king Bahman, the son of Isfandiyar, marries his daughter to Sassan. From this marriage Ardashir Babakan, the founder of the Sasanian Empire, is born. This version, in a slightly different vein, discrediting the honor of Babak, was also set forth by Agathius. The article indicates that Sasan is a historical person and was a custodian of a fire temple in Istakhr. In Arab-Muslim sources and literature of the adab genre, the image and name of Sasan in different guises survived until the end of the 17th century. In particular, in adab literature Sassan is credited with Jewish roots and, as a descendant of Abraham, veneration of the Kaaba temple in Mecca.
Ма;олае, ки пешни^од мешавад, кушише мебошад, то му;аррар карда шавад, ки дар дар хотираи таърихии хал;хои эронй кадом пахлухои устура ва ривоятхои устураомези таърихи нимаи дуюми хазораи пеш аз милод ва ибтидои нимаи якуми хазораи якуми мелодй на;ш бастаанд. Албатта, ин мавзуъ дар перояи каломи бадеъ, ки дар адабиёти араб ва форсу точик ба маънои жанри адаб ма;оме ва густарише дорад, матрах мешавад. Вобаста ба мафхуми Эроншахр мо сарфи назар аз тафсиру мулохизахое ки ба таври фаровон ва сатххои гуногун навиштаанду хоханд навишт, маънои пахнохои густариши пешин ва имрузи забонхои эрониро дар назар хохем дошт.
Номи Сосон чун омоним ва чун номи писари шоханшохи нимафсонавии Каёнй (Хдхоманишй) Бахман писари Исфандиёр писари Гуштосп бино ба инъикоси хабар дар сарчашмахои арабию мусулмонй ва "Шохнома" дар хотираи таърихию асотирии хал;хои эронй бори нахуст дар замони подшохии Бахмани Исфандиёр ёд шудааст. Месазад ишора кард, ки подшохии Гуштосп ба ривояти Фирдавсй саду бист сол будааст ва дар "Шохнома" дар чор хазору сесаду наваду як байт омадааст (35, 81-459). То чое, ки медонем, ин гуна баёни тафсилии подшохй насиби танхо Бахроми Гур ва Хусрави Анушервон будааст.
Ба ;авли Абуалии Масъудй дар "Муручу-з-захаб ва маодину-л-чавхар" "модари Сосони Акбар аз асирони банй Исроил, духтари Сонол буд" (21, 248). Шояд месазад маъумоти муттафи;уналайхро ёдрас кард, ки Сосони бобои Ардашерро сарчашмахои арабу мусулмонй Сосони Асгар мегуянду Сосон писари Бахманро Сосони Акбар. Асорати Бобул руйдоди маъруфе дар таърихи яхудиён мебошад, ки хангоми подшохии Бухтуннаср (605-562) -(Навухудоносори II) аз соли 597 то соли 539 сурат гирифтааст. Хдрчанд андаке дертар Куруши Кабир (559-530) тоифае аз яхудиёнро ба ватани онхо - ба сохили гарбии бахри Майит - Канъон баргардонда буд, хамоно тоифаи ;обили мулохизаи яхудиён дар Бобул монда буданд. Дар
чугрофияи нимафсонавии эронй Бобул, хосса Саводи Иро;и имрузаро (минта;аи ба долу дарахти миёноб ва поёноби Байнаннахрайн) "Дили Эроншахр" мегуфтанд.
Хабари Абуалии Масъудй дар бораи табори яхудии Сосони таърихй ё пиндорй, инъикосе аз хамон сужахо, метавонад бошад, ки дар бархе аз сарчашмахои адабй ва ё "таърихй"-и исломй доир ба пайванди подшохони Эрони бостон ва ё сосонй ба ;авми яхуд зикр шудаанд. Ин пайванд дар сарчашмахои яхудй низ инъикоси ;обили мулохизае дорад. Чунончи дар Таврот дар Китоби Есфир (Истар) омадааст, бону Есфир зодаи Шуш (Сузы), ки дар ривоятхои яхудй зани басо шинохта хам хаст, зани подшохи Хахоманишй Артаксеркси I (Ардашери I - 464-424) писари Ксеркси I (Хшоёршо - 486-464) будааст (4, 2).
Кор ба чое расидааст, ки муаллифи точики сарчашмаи деринатар Ибн ал-Балхй (асри XII) модари Куруши Кабирро хам яхудй мегуяд ва менависад: "Ва модари ин Кируш духтари яке буд, аз анбиёи банй Исроил"(16,53). Чун муха;;и;они таърихи бостон дар бобати табори Куруши Кабир голибан гузинаи Геродотро пуштибонй мекунанд (писари Мандана духтари подшохи Мод Астиаг), мо намедонем, ки Ибни Балхй чй гуна модари Курушро аз духтарони анбиёи банй Исроил гуфтааст. Ва хатто хатна хам кунонидааст (16, 53-54). Бино ба ;авли Турачи Дарёй дар китоби пахлавии чугрофии "Шахристонхои Эроншахр" маълумоте омадааст, ки "Шахристони Хоразмро Нарсе яхудзода сохт", "Шхаристони Шуш ва Шуштарро Шешендухт зани Яздгирд писари Шопур сохт" (10,179).
Аммо ба на;л аз Владимир Лившитс Турачи Дарёй менависад, дар хумпорае (ostraca -остракон) дар чануби Туркманистон катибае ба шакли ssn кашф шудааст, ки метавонад Soson хонда шавад, ки маънии Худоро дорад. Остракон моддае буд, ки дар замонхои ;адим барои китобат истифода мекарданд. Дарёй ба на;л аз Мартин Швартс боз меоварад, ки Худое бо номи Sesen яке аз Худоёни сомии ;адим дар Угарит - шахраки бостоние дар наздики Лози;ияи (Латакия) Шом, ки дар хазораи дуюми пеш аз мелод будааст, низ кашф шудаааст. Дар давоми хамин мулохиза у ;айд мекунад, ки дар асри I мелодй дар Таксила (минта;аи Панчоби Хинд) сиккае ба номи Sasa ёфт шудааст, ки бино ба на;ши кулох, ки ба кулохи Шопури I-и Сосонй монанд аст, ин Sasa низ ба Soson метавонад пайванде дошта бошад. Хамчунин сиккахое бо номи Farn-Sasan дар Архозия (чанубу шар;и Афгонистон) пайдо шудаанд, ки метавонанд ба Сосон далолат кунанд. Gignoux мулохиза пешниход кардааст, ки Сосон дар пахнохои Осиё Худои басо шинохтаи Нигахбон аз чодухо буд. Ин мулохизаро на;ши ангуштарие та;вият медихад, ки дар он, аз чумла, чунин хаккокй шудааст: "sasan ham sasan I bay ud sasan pasban - Эй Сосон, худи Сосон, ки у Худост ва Сосон посбон" (9, 241-242).
Мо метавонем мулохизахои муха;;и;они басо шинохтаро дар бораи дорандаи номи Сосон ;абул кунем, вале наметавонем ин хамаро ба номи сулола ва насаби Ардашери Бобакон бипайвандем. Аз асорати Бобул, агар гуем, ки модари Сосони Акбар - писари шоханшохи нимафсонавй Бахман ба табор яхудй буд, то зодани Ардашери Бобакон на камтар аз хафтсад сол гузашта буд. Вале мехохем саволхое ба тари;и гузориши масъала пешниход кунем. Нахуст устураи ба Хинд панох бурдани Сосони Акбар чй поя дорад? Масъудй чаро навиштааст, ки Сосон ва гузаштагони у хонаи Каъбаро зиёрат мекарданд ва гуё номи чохи мубораки Замзам аз замзамаи Сосон ба маънои ниёиш гирифта шуда бошад...
Ин чо месазад таъкид кард, ки чун номи чохи Замзам зикр шудааст, сухан бешубха дар бораи Каъбаи мушаррафа меравад, ки дар Маккаи мукаррама буд. Дар зехни мо хаст, ки арабхои чохилия дар мавзеъхои гуногуни нимчазираи Араб зиёда аз бист каъба доштанд. Ва яке аз онхо каъбаи Зу-л-Халаса во;еъ дар чануби нимчазира (минта;аи ал-Биша) алорагми фатвохои поягузори чараёни ваххобияи мазхаби имом Ханбал Мухаммад ибни Абдулваххоб (1703-1792) то соли 1925 макони зиёрати баъзе аз ;абилахои араб буд. Соли 1925 поягузораи сулолаи Оли Сауд малик Абдулазиз ибни Абдуррахмон (1880-1953) фармуд, бинои ин каъбаро ба хок яксон кунанд ва пеши рохи хар гуна зиёрати онро бигиранд.
Дар "Таърихи Арманистон"-и Мовсес Хоренатси, ки мувофи;и а;идаи пазируфта дар асри V навишта шудааст, номи Сосон чун падари Ардашер Бобакон ду бор меояд. Хамин а;идаро дар "Андар подшохии Юстиниан" Агафий -муаллифи асри VI хам гуфтаааст. Албатта, дар сигаи ихонати Бобаку Ардашер (7, 61-62). Себеос муаллифи армании асри VII хам Ардашерро писари Сосон мегуяд, ки ба ривояти "Шохнома"-ю "Корномаи Ардашери Бобакон" мухолифат намекунад (1, 71\11; 30, 61-62; 36,177; 19,67).
Сарчашмахои арабию мусулмонй меоранд, ки чун подшохй ба Сосон намерасад, у тарки дунё мекунад, зохид мешавад ва ё чупон. Чй гуна Табарй (31, 568-569) ва пайравони у нисбат ба рафтори Сосон феъли тазащад-изохид шуд"-ро ихтиёр кардаанд, мо намедонем. Гуфтанд, ки ин уламо намедонистанд, ки ба оини зардуштй зухд бегона буд, носазо ба назар мерасад...Зухд ба назари хама муха;;и;он ба оини зардуштй бегона мебошад (25, 2198; 14, 28). Ва ачаб, ки Фирдавсй ва Саолибй нанавиштаанд, ки Сосон зохид шуд. Бо ин хдма, масъала чандон равшан хам нест, зеро ба ;авли муаллифи дебочаи "Номаи Тансар" Мучтабои Минавй худи Тансар, ки мартабае дар назди Ардашер дошт, зохид буд. Ва шояд барои он хам зохид буд, ки гаравидаи мазхаби афлотунй хам буд (23, 5).
Мо аз ворид шудан ба бахси вазири (дабири) кадоме аз подшохони Сосонй будани Тансар худдорй мекунем. Ин нукта аз нигохи адабиёт дар му;оиса бо худи "Номаи Тансар", ки тарчумаи точикии онро Ибни Исфандиёр дар "Таърихи Табаристон" нигох доштааст, чандон мухим хам намебошад. Дар ин росто, мо моил хастем ;авли Масъудиро дар "ат-Танбех ва-л-ишроф", ки Ардашер запада фи-л-мулк гуфтааст чун "аз подшохй канора гирифт" тарчума кунем, на "зохид шуд" (22,100).
Чунин тафсир ба во;еияти нимафсонавии поёни подшохии Ардашер мухолифат намекунад, зеро Ардашер ба хама ;авлхо дар сарчашмахои арабию мусулмонй ва хулосахои муха;;и;он чанде пеш аз вафот подшохиро ба Шопури писараш супорида буд.
Дар ин бобат ба мушохида мерасад, ивдоме, ки Ардашер дар поёни умр кардааст шояд ба хукми меъёргароии (каноничность) таърихнависй ва ё афсонапардозй, ки дар сарчашмахои мо та;рибан синоним хам мебошанд, мувозинахо дорад. Шояд аввалин подшохи нимафсонавии каёнй, ки тарки подшохй ва дунё карда бошад, Кайхусрав писари Сиёвуш буд (31, 515-516).
Сосон, ба нигориши Фирдавсй чун Бахман духтараш Хумойро, ки номи Чехрзод хам дорад, валиахд мекунад, озурда мешавад ва ба суи Нишопур рафта, чанд гала аз подшохи Нишопур мегирад ва ба бонуе аз нажоди каён хонадор мешавад (35, 471-472). Абуалии Балъамй аз тафсили саргузашти Сосон дар рузгори Бахман худдорй намуда, танхо зикр кардааст, ки Сосон писари Бахман мебошад. Ба ;авли Ибн ал-Балхй: "Чунин ривоят аст, ки Бахманро писаре буд, номи вай Сосон. Чун Бахман подшохй духтарро дод, вай нангаш омад аз ин кор, чои дур бирафт. Ва насаби хеш пушида кард. Ва гусфанде чанд ба даст овард ва хамедоштй. То ба Хиндустон андар бимурд. Ва аз вай писаре монд хам Сосон ном буд. То панчумин писар хамчунон Сосон ном хамениходанд. Ва рузгор андар мехнат ва шубонй кардан хамегузоштанд, то Бобак подшохи Истахр хобхо дид..." (16, 68).
Ин хикоят дар чанде сарчашмахои дигар, аз чумла "Ахбору-т-тивол"-и Абуханифаи Диноварй хам омадааст. Диноварй ишора намудааст, ки Сосон баъд аз тарки даргохи падар бо курдон пайваст ва чупонй ихтиёр кард. Ба ;авли у: "бинобар ин авлоди Сосонро то имруз ба чаронидани гусфандхо таъна мекунанду Сосони курд ва Сосони чупон мегуянд" (13, 28). Ин ;авли Диноварй ба эхтимоли ;авй дар хотираи таърихии эрониён сахт нишаста будааст. Чунончи Ардавони V охирин подшохи Ашконй Ардашерро курд гуфта, таъна мекунад ва Бахроми Чубина Сосонро дар ситез бо Хусрави Парвиз шубон мехонад. Ба ;авли Ибн ал-Балхй: "Ардашер аз фарзандони Сосон ибни Бахман ибни Исфандиёр аст. Ва ин Сосон зохид шуда буд, баъд аз Бахман. Ва дар кух рафта". Ва подшохй ба Хумоно... гузошта" (16,19).
Аммо дар "Шохнома"-и Бундорй ин печи хати сюжет зохиран тоби дигар гирифтааст, ки аз ;авли ба;ияи сарчашмахо фар; мекунад. Бундорй Сосонро писари Доро, ки дар хучуми Искандар кушта мешавад, гуфтааст. Дар чунин тафсир Сосон абераи Бахман мешавад, на писари у. Бундорй менависад: "Чун Доро ибни Доро кушта мешавад, уро писари о;иле буд, ки Сосон ном дошт. Ва чун дид, ки бо падараш чй рух дод, ба кишвари Хинд фирор кард..." (6, 39). Ба тахмини мо, мулохизаи Бундорй, ки то аз се ду хиссаи "Шохнома"-ро ба наср ба забони арабй гардонидааст, эхтимол ба во;еият наздиктар бошад. Тахмини мо ду поя дорад: яке Бундорй метавонист аз дастхатхои асри XII ва пештари "Шохнома" истифода барад; дигаре одатан писарони подшохони маглуб, агар зинда монанд, ба Хинд панох мебурданд. Чунон, ки писарони Ардавони V ба ривояти сарчашмахои арабу мусулмонй ба Хинд панох бурда буданд...
Ин чо месазад гуфт, ки зодаи Исфахон Бундорй, ки ба ;авли Абдулваххоби Аззом аз мохи чумодиаввали соли 620 то мохи шавволи соли 621-и хичрй (1223-1224) дар Димаш; "Шохнома"-и Фирдавсиро ба наср ба арабй тарчума кардааст, я;инан аз нусхахои ;аламии асри Х11-и "Шохнома" истифода бурдааст. Тарчума ба шарофати пуштибонии яке аз
амирони Айюбии Димаш; Исо ибни Абубакр (1218-1227) сурат гирфтааст (2, 97). Номи он амирро Босворт дар "Мусулманские династии" ба гунаи андаке дигар оварда бошад хам, мохияти мулохиза тагйир намеёбад (5, 94). Бинобар ин, шояд месазад мулохиза пешниход кард, ки гузинаи Бундорй эхтимол дар бобати мутоби;ат ба матни сахехтари "Шохнома" эътимоди бештар дошта бошад.
"Шохнома" ва сарчашмахои арабию мусулмонй ба далели пушт ба пушт пинхон доштани насаби Сосони бобои Ардашерро аз авлоди Сосон писари Бахман ба ;алам додаанд. Такрор хам шавад, Сосони бобои Ардашерро хамин сарчашмахо Сосони Асгар мегуянду Сосон писари Бахманро Сосони Акбар. Вагарна хеч асосе намемонд, ки ;иёми Ардашерро ба му;обили Ардавони V подшохи вопасини Ашконй на чун ;иёми волии Форс, балки чун ивдоми бозгардонидани мулк ба "сохибони ростини" вай тасвир кунанд. Масъалаи ба подшохони хахоманишинй расонидани насаби Сосон бино ба назари хама муха;;и;он як афсонае мебошад, ки дар асрхои миёна то Фирдавсй ва дигарон бовар кардаанд. Ё вонамуд, ки ха;и;ат чунин буд.
Басо равшан аст, ки аз охирин подшохи Каёнй то Ардашер та;рибан панчсаду панчох сол гузашта буду Сосони пиндории сарчашмахо наметавонист насаби худро ба чор пушту панч пушт то Ардашер бирасонаду хуни подшохиро дар "^индустон" хинду нашуда, эхтиёт кунад. Ин мулохиза хулосаи хрестоматй шудааст ва зикраш та;рибан дар хама донишномахои муътабар ва лугатхои тафсирй, аз чумла "Лугатнома"-и аллома Деххудо хам, рафтааст.
Сосон- бобои Ардашер бино ба далели сангнигора (катиба) Шопури I (SZK) дар Каъбаи Зардушт (оташкадаи Но хиди Истахр), ки дар асри III нигошта шудааст, шахси таърихй мебошад ва дар он катиба ба на;л аз Дарёй аз Сосон чун xwaday - худой, амир ёд шудааст (9; сатри 19; 243). Му ха;;и;и дигари насли Турачи Дарёй эроншиноси немис Йозеф Визелхюфер муаллифи китоби "Эрони бостон. Сол хои 550 то милод ва 650 баъд аз милод" дар тафсири ин катиба дар бобати Сосон ишора мекунад, ки дар катиба Сосон падари Бобак зикр нашудааст (7,116). Таърихнигори юнон й Агафий дар "Андар подшохии Юстиниан" Сосонро сипохй гуфтааст (1, 27). Чунон ки дар поён ёд хохад шуд, аллома Табарй хам овардааст, ки Сосон мехтар буд ва хатто посдори оташи Нохид дар Истахр. Балъамй ин хабари Табариро дар бозгуи худ таъкид кардааст (3, 1\482). Назари Агафий дар бораи сипохй будани Сосон то чое дар ;авли Табарй ва Балъамй бозтобе дорад. Чунончй Табарй менависад, ки Сосон марде пахлавон ва далер буд ва дар муносибате, бо хаштод нафар размчуёни Истахр танхо чанг кард ва хамаи онхоро маглуб намуд (32,2\12; 3,1\482). Месазад ишора кард, ки эпизоди чанги Сосон бо размчуёни Истахр дар ривояти Табарй ва тарчумаи Балъамй шояд аз бахши подшохии Ашкониён то бахши подшохии Шопури I-и "Шохнома" дар сарчашмахои арабй-мусулмонй, илова бар тасвирхои на чандон тафсилии набардхои Ардашер бо Ардавону душманони дигари у нахустин ва хатто ягона эпизоде бошад, ки дар он оханги хамосавй бевосита садо додааст. Албатта куштани Ардашер аждахои (кирми) Хдфтводро дар "Шохнома" низ аз шучоат ва далерии ;ахрамони достон хикоят мекунаду тобиши хамосавй дорад, вале дар ин эпизод унсурхои айёрй ва чорасозии Ардашер бештар инъикос ёфтаанд...
Артур Кристенсен дар "Эрон дар замони Сосониён", чун Т.Нёлдеке дар "Таърихи Эрон ва арабхо дар замони Сосониён" дар бораи "мав;еи ичтимой"-и Сосон мохиятан ривояти Табариро ба эътибор гирифтааст (19, 59). Гиршман инчунин Сосонро падари Бобак ва Ардашерро набераи Сосон гуфтааст (8, 346-347). Ричард Фрай изхори назар мекунад, ки "ривоят дар бораи зухури сулолаи Сосониён чун афсонахо дар бораи Куруш ва Ашк, ба гунаи намунахои хамосавй на;л мешавад". Сипас Фрай ривоятхоро дар бораи Сосон аз "Корнома", "Шохнома" ва "Андар подшохии Юстиниан" - и Агафий зикр намуда, ба ;авли Табарй (дар ривояти Ибн-ал Асир) бармегардад ва Сосонро аз мехтарони Истахр ба ;алам медихад. У ишора мекунад, ки имруз дар доирахои илмй чунин шачара, ки Сосон падари Бобак ва Бобак падари Ардашер буд, та;рибан ;абул шудааст (38, 284). Эхтимол донишманд Фрай аз он генология (шачара) ёдовар мешавад, ки холо дар солхои сиюми асри XX дар мактаби ховаршиносии донишгохи Чикаго низ пазируфта шуда буд. Нелсон Дибвойз дар "Политическая история Парфии", ки соли 1938 бори нахуст чоп шуда буд, бе хеч тараддуд генеология Ардашерро ба гунаи "Ардашер писари Папак, писари Сосон...» овардааст (12, 226).
М.М. Дяконов та;рибан аз он ривоят пуштибонй кардааст, ки Табарй на;л карда буд. У Сосонро посдори оташи Нохид, Бобакро писар ва Ардашерро набераи Сосон медонад (15, 257). Роман Гиршман дар бобати шачараи Бобак ва писари у Ардашери I бо мулохиза муносибат мекунад, вале он хардуро аз "бозмондагони Сосон" ба ;алам медихад. Дар чои дигар Гиршман таъкид мекунад, ки ба туфайли Сосон шоханшохии Сосонй машруият гирифт, яъне ";онунй" шуд ва решахояш "аз тари;и шохони устурай ба Хахоманишиён ва аз Хахоманишиён хам ба Сосониён расида буд" (8, 98)...
"Муручу-з-захаб ва маодину-л-чавхар"- и Абуалии Масъудй яке аз намунахои ёдгории жанри адаби адабиёти араб мебошад. Масъудй дар огози бахши Сосониён-и ин китоб ривоятеро овардааст, ки дар сарчашмахои дигар ба назари мо нарасид. У менависад, ки гузаштагони форсиён Байту-л-щромро (хонаи Каъбаи мушаррафаро) зиёрат мекарданд ва ба эхтироми Хона ва бобои худ Иброхим алайхиссалом тавоф мегузоштанд... Охирин касе, ки аз онон хачч гузошт, Сосон ибни Бобак буд бобои Ардашер ибни Бобак... Ва Сосон чун ба ба Хона меомад, тавоф мегузошт ва сари чохи Исмоил замзама (ниёиш) мекард. Ва аз он ки у замзама мекард чохро Замзам гуфтанд...Ин маънй дар шеъри чохилии араб инъикосе хам дорад:
^j®!' ^«j« j
у fja^l l^ill^ ^ J
( Замзамти-л-фурсу ало Замзами, Ва золика мин солифиуо-л-ацдами\\ "Форсиён дар канори Замзам замзама мекарданд, Ва ин суннати деринашон буд"). Форсиён ба Каъба дар ибтидо хадия мекарданд... Сосон ибни Бобак ду охуи зарин ...назр карда буд. Хамин ривоят ва шеър бо баъзе тафсилхо дар "Муъчаму-л-булдон"-и Ё;ут низ омадааст (21, 243). Абдулваххоби Аззом холо соли 1350 хичрй (1934), ки дар му;аддимаи муфассали пешаварона он байтро ба и;тибос аз Масъудй оварда буд, хеч тафсире дар ин бобат нагуфтааст (2,90). Ин байтро пас аз Масъудй чанд муаллифи дигар аз чумла Ё;ути Хамавй дар "Муъчаму-л-булдон" овардаанд. Ин ривоятро, ки дар нимахои асри Х дар Багдод сабт шудааст, метавон боз як тахаввули афсонаомезе дар инъикоси образи Сосон донист. Ва агар бори дигар таъкид кунем, ки ба ривояти хамин Масъудй модари Сосон я^удй буд, масъала шоху барги дигаре хам мегирад.
Абуалии Масъудй хеч пайванде ба нажоди эронй надорад. Шачараи уро то ба Абдулло ибни Масъуд (ваф.652) яке аз сахобагони кибор ва яке аз чумлаи "ал-ашрату-л-мубашшара" (дах ёри бихиштй) мерасонанд. Абдулло ибни Масъуд шашумин касе буд, ки ба дини ислом гаравида буд.
Ниё худ донистани хазрати Иброхим ва зиёрати хонаи Каъбаю ба чй сабаб ба Сосон муносиб донистани ин кор дар сарчашмахо чандон маълум нест. Аммо уламои имрузи шиаи исноашария, аз чумла оятулло Муртазои Разавй (тав.1948) изхори назар мекунанд, ки миёни хонаи Каъба ва оини митроизм робитае аз ;адим буд. Оятулло Разавй менависад, ки дар замони пеш аз ислом: "хонадонхои бузурги эронй маъмулан назр ва ниёзхое ба Каъба доштаанд". Ва у меафзояд, ва;те ки бобои хазрати Пайгамбар (с): "Абдулмутталиб (480-578) чохи Замзамро аз нав таъмир ва лойрубй кард, ду мучассамаи заррин ёфт, ки Ардашери Бобакон ниёи Сосониён ба Каъба хадя карда буд" (26). Он ки, оятулло Разавй мучассамахоро назри Ардашер Бобакон гуфтааст, мулохизаи эшон аст ва пояи сарчашмавй надорад. Ягона сарчашамае, ки дар ин борае хабаре овардааст, чунон, ки гуфта гузаштем, хамоно "Муручу-з-захаб"-и Масъудй мебошад. Сарчашмахои дигар аз у и;тибос кардаанд. Бино ба Масъудй назрро Сосон карда буд, на Ардашер.
Мо дар садади инкор ё исботи ха;и;ати ин печи хати сюжет дар бобати рузгор ва насаби Сосон нахохем буд. Вале месазад ба пайравй аз донишманди эроншиноси мисрй Абдулваххоби Аззом (1894-1959) мулохизае пешниход кунем, ки тоифае аз фархагиёни эронинажод, ки гарде аз гароиши шуубй хам доштанд, дар асрхои VIII-IX табори худро ба хазрати Исхо; (с) фарзанди хазрати Бибй Соро мерасониданд ва гуё ба ин даъво мехостанд таъкид кунанд, ки онхо аз табори хазрати Исмоил фарзанди Бибй Хочар бобои устуравии арабхо кам нестанд. Хоса, ки ба пиндори онхо хар ду он хазрат фарзандони хазрати Иброхим (с) дониста мешаванд. Чунончи Абу Ч,аъфар Мухаммад ибни Ч,арири Табарй шеъре ба шоири шинохтаи умавии араб Ч,арир ибни Атийя (653-728) нисбат медихад, ки номи у дар ;асидаи ба истилох "Модари май"- и устод Рудакй хам рафтааст (27, 57). Дар он шеър, аз чумла чунин омадааст:
IJJJj| j| ^IAUII fljjl j
IjjiuJl ¿¡¿uuV JJLA^
UJJ j Jjli IJJJI ljja j Jabl l^j Ijj^j
(Ва абноу Исцоца-л-луюси из артаду, Хамоила мавтин лобисина-с-санавваро. Абуно Халилу-лЛлоуи ва-л-Лоцу раббуно, Разийно бимо аъто-л-Илоуу ва цаддаро\\ Шерписарони Исцоц агар бипушанд, либоси цангро ва цавшан... Падари мо Халилулоц асту парвардигори мо Оллоц, Ва ризои мо ба доди Худо асту тацдири у (31, 378-379).
Холо Иззуддин ибн ал-Асир (1160-1234) ба ха;и;ати насабномаи (генеалогия) эрониён, ки дар шеъри Ч,арир омадааст, шубха карда буд ва гуфта, ки: "Аммо форсиён ин насабро инкор мекунанд"(17,164-165). Абдулваххоби Аззом шубха дорад, ки ин шеърро Ч,арир гуфта бошад (2, 90). Ин чо сухан дар бораи мувофи;ати матни сарчашма бо во;еияти таърихй набояд равад. Магзи мулохиза дар он аст, ки ба рузгори ислом фархангиёни эронитабор кушишхо доштанд, ки насаби худро ба паямбарони динхои иброхмй бирасонанд ва таъкид кунанд, ки то зухури ислом хам ибодату бузургдошти хонаи Каъбаи мушаррафа барои ниёгони онхо бегона набуд.
Даргузашти Сосон пас аз чанде аз таваллуди Ардашер эхтимол набояд мавриди шубха ;арор гирад, зеро на дар "Шохнома" ва на дар сарчашмахои таърихию жанри адаб хабаре дар бораи Сосон пас аз зодани Ардашер ворид нашудааст.
Аммо номи Сосон на танхо дар "Шохнома", балки дар тасаввури эчодии шоирони давраи огози адабиёти форсу точик хамоно зинда будааст. Чунон чй устод Рудакй то чое, ки мо медонем, як бор аз Сосон зикр кардааст:
Халц щма з-обу хоку оташу боданд, В-ин малик з-офтоби гавщри Сосон ( 27,55).
Хаким Носири Хусрав низ дар асри XI Сосонро медонист ва а;ида дошт, ки у падари Бобак мебошад:
"Бобаки Сосон к-уву к-у Ардашер,
К-уст на Барром, на Нушервон " (24, цасидаи 176).
Бино ба маълумоти аллома Ё;ути Хамавй (1179-1229) шухрат ва ё овозаи Сосон хеле густариш хам доштааст. Ё;ут, ки худ дар Марв буд ва андаке пеш аз хучуми мугул соли 2019 аз Марв ба Багдод бозгашт кард, дар "Муъчаму-л-булдон" (энсиклопедияи географй) менависад: "Сосон махаллае буд ба Марв дар хоричи он шахр аз дарвозаи Фирузия" (39, ч.3\ 147).
Вобаста ба номи Сосон шояд шоистаи ёдрас намудан бошад, ки дар замони хилофати Аббосиён ва хоса шукухи Багдод тоифаи айёрон ва гадоёни касбие ташаккул ёфта буданд, ки худро бану Сосон - фарзадони Сосон мегуфтанд. Кирдугори айёрони бану Сосон дар китобхои жанри адаби арабй бино ба ;авли К.Е.Босворт бозтоби ;обили мулохизае пайдо карда буд. Масалан, Ч,охиз дар "Китобу-л-бухало" хабаре дар бораи пири тоифаи бану Сосон Холид ибни Язид дорад, ки нуфузи густурдае доштааст (11, 65-75).
Адиб, шоир ва сайёхи араб Абудулаф (асри X), ки шахсияти бахсбарангез низ мебошад, ;асидае хам ба бани Сосон бахшидааст. Абудулаф муддате дар дарбори амир Насри II ибни Ахмади Сомонй хидмат хам кардааст. Бино ба ;авли Низомии Арузии Самар;андй эхтимол хамин Абудулаф хангоми сафари Фирдавсй ба Fазнин шоирро мурофи;ат карда буд (28,108 ). Ин ;асида, ки Абумансури Саолибй дар "Ятимату-д-дахр" овардаасту дар вазни на чандон дар шеъри арабй густурда - хазачи мураббаи солим - суруда шудааст, аз 194 байт иборат аст. Касида, ки фахрия мебошад, пас аз хашт байти тагаззулии анъанавии кутохе бо ду байти гурез дар 184 байт ба ситоиши фазилатхои тоифаи бани Сосон бахшида шудааст. Дар байти гурез Абудулаф ишора мекунад, ки баромади тоифаи бани Сосон то ба Сосониён мерасад. Ба та;озои жанр лексикаи андеграунд ва лексикаи гайринормативии Багдоди асри Х бепарда истифода хам шудааст (29, ч.3\413-436).
Хамчунин яке аз ма;омахои Бадеуззамони Хамадонй (968-1007) ба мавзуи бану Сосон бахшида шудааст. Ма;омаи Хамадонй ба хачм кутох аст, аммо ба оханги баён ба ;асидаи "Сосония"-и Абу Дулаф монандй дорад (42).
Дар лугатхои тафсирии забони форсй-точикии то, "Бурхони ;отеъ" ба касби гадоии хамин тоифа ишора рафта, маънии калимаи "сосон"-ро гадо хам гуфтаанд. Деххудо низ аз аз овардани чунин маънй худдорй накардааст. Ногуфта намонад, бо хама ;удрати маъниофаринии забони арабй дар шеваи Багдод ба назар мерасад, ки калимаи мустаъраби
(мугаддй- гадо) я;инан аз калимаи "гадо"-и точикй сохта шудааст. Ва шояд аз лексикони тоифаи бани Сосон ба ёдгор хам монда бошад.
Дар "Бурхон" ишора ба ранчидани Сосони "таърихй" аз ихтиёри Бахман, ки духтари худ Чехрзодро валиахд карда буд низ хаст. Дар идомаи ишора омадааст, ки Сосон зиндагии оворагй ихтиёр кард, дар гирду у тоифаи дарвешон ба хам омаданд, ки аз онон тоифаи бану Сосон реша мегирад. Шояд шоистаи ёдрасй бошад, ки Сосони пиндорй писари Бахманро Мухаммад ибни Ч,арири Табарй ва пайравони у зохид шуд гуфтаанд, ки сарчашмахошон манбаи назми "Шохнома" набуд. Фирдавсй ва пайравони у ин нуктаро наовардаанд, зеро шояд медонистанд, ки "зухд" ба оини зардуштй ибодати бегона аст. Аммо ишораи муаллифи "Бурхон"-ро, ки дар сарчашмахои пешин реша мегирад ва таъкиди у, ки бани Сосон пайванде ба Сосони "таърихй" дорад, метавон танхо чун давоми афсонахо дар бораи Сосон ;абул кард.
"Бурхони ;отеъ"-и Мухаммад Хусайни Табрезй, ки яке шохкорихои фарханги лугатнигории форсу точик мебошад, дар бобати ин мавзуъ ин ;айдхои чолиб дорад ва маълум мешавд, ки аз ;айдхои муаллифи фарханг, ки хотираи афсонаолуди Сосону бани Сосон дар асри XVII низ дар мадди назархо будааст. Се пахлуй хотира: мавзуй Хумой ва Сосони Бахман, мавзуи сар ба куху биёбон ниходани Сосон ва мавзуи ба домодии Бобак мехтари Истахр расидании яке аз аберахои Сосон аз пушти хамон Сосони Бахмани Исфандиёр (33, 1072).
Ба назар мерасад, ки рафтору кирдори тоифаи бани Сосон дар охирхои асрхои миёна дар пахнохои олами исломй аз Хинд то Шому Миср ва аз Туркистони Шар;й то Иро; мавриди эхтимом будааст. Хоса, забони он айёрону ;аландарони хорич аз тари;аихои суфияю гадоён, ки чанде аз унсурхои лексикии вай то ба лугавии ;асидаи мазкури Абудулаф мерасад.
Бино ба пажухиши "классикй"-и Троитская А.Л. "Abdoliti - Арго цеха артистов и музыкантов Среднейй Азии» изхори а;ида шудааст, ки рочеъ ба аргои ;адимаи Осиёи Миёна ва Эрон то замони таълифи ма;ола (соли 1947) ду сарчашма шинохта шуда буд. Яке лугати гадоён "Китоби сосиён", дигаре хамон ;асидаи Абудулаф. Троитская А.Л, ки дастхати «Китоби Сосиён"-ро дар Тошканд ба у академик Семенов А. А. маслихат дода буд, таъкид мекунад, ки дастхат дар панч сахифа дар хошия дастхати дигар соли 1344 китобат шудааст. Мо ба мухтавои дастхат ва бурду бохти ма;ола дахолат намекунем. Танхо мехохем таъкид намоем, ки тоифаи айёрон, ки "шайх Сосон"-ро пири худ мешинохтанду табаррукаш медоштанд, ба эхтимоли ;авй ба тоифаи бани Сосони Багдоди асрхои УШ-1Х пайванде дорад (34, 142-143). Дар банде, ки зикраш омад, бино ба шархи Троитская А.Л. калимаи англисии Abdoliti аз калимаи "абдол'и точикй гирифта шудааст.
Чун образи бадей Сосон мебоист як на;шро ичро мекард ва як бори "сиёсй"-ро мекашид. У мебоист ба подшохони во;ей ва ё пиндории эронй нисбат доштани Ардашери Бобаконро "исбот" мекард ва хамин тавр хам кардааст. Ба шаходати "Шохнома", "Корнома", чанде аз сангнигорахои подшохони Сосонй, сарчашмахои таърихию жанри адаб Сосон дар хотираи таърихии эрониён ва мусулмонон умуман, чун пайвандгари сулолаи Сосониён бо се тоифаи подшохони асотирй ва нимасотрии эронй (Пешдодиён, Каёниён, мулуки тавоиф) на;ш бастааст. Дертар фархангиёни Багдод аз Сосон пайвандгари эъти;оди пешиниёни сосониро ба динхои иброхимй сохтанд, ки чандон бегустариш набуд. Он, ки аз номи Сосон айёрони Багдод, пасон гушаю канорхои дигари олами исломй то охирхои асрхои миёна истифода кардаанд, ба ахамияти ин персонаж метавонад далолат кунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Агафий Миринейский. О царствовании Юстиниана/А.Миринйский.- М-Л, 1953.-232 с.
2. Аззом Абдулваххоб. Му;аддимаи "Шохнома"-и Бундорй/А.Абдулваххоб.- Кохира, 1932.104 с.
3. Балъамй, Абуалй, Таърихи Табарй/А.Балъамй. Техрон 2001.-825.с-1ч..
4. Библия, синодальный перевод, Есфирь, глава 2.
5. Босворт, К.Э, Мусулманские династии/КЭ. Бисворт.-Москва, 1971.- 324 с.
6. Ал-Бундорй ал-Фатх ибни Алй , "аш-Шохнома", Кохира, 1932.- 874 с.
7. Визельхюфер Йозеф, Ардашери якум, Фаслномаи Ч,ундишопур, Донишгохи шахид Чамарон, соли якум, шумораи 3, поизи 2016.- 20 с.
8. Гиршман Роман, Эрон аз огоз то ислом/Г.Роман. Техрон, 1993.-501с.
9. Daryaee Touraj, Ardaxsir and the Sasanian rise to power, Aanabasis 1 (2010) Studia Classica Et Orientale 19 p.
10.Дарёй Турач,"Хотира ва таърих", Номаи Эрони бостон,Техрон, 2002, № 2, соли 1.17 с.
11.аль-Джахиз Абу Усман, Книга о скупых, Москва, "Наука», 1965, 288 стр
12.Дибвойз, Нельсон. Политическая история Парфии/Д. Нельсон. Петербург, 2008.- 816 с.
13.Диноварй, Абуханифа, "Китобу-л-Ахбори-т-тивол" Кохира, 1911.-337 с.
14.Дорошенко, Е. А, "Зороастрийцы в Иране" М., "Наука", 1982.-137 с.
15. Дьяконов, М.М., Очерк истории древнего Ирана, Москва, 1961.- 452 с.
16.Ибн ал-Балхй, Форснома, Техрон, 2007.-248 с.
17.Ибн ал-Асир Иззуддин, ал-Комил фи-т-таърих, Бейрут, 1965, 700 с.-1ч
18.Катибаи Шопури I дар Каъбаи Зардушт; Touraj Daryaee, Ardaxsir and the Sasanian rise to power, Aanabasis 1 (2010) Studia Classica Et Orientale 19 p.
19.Книга деяний Ардашера сына Папака, Москва, 1987.- 163 с.
20.Кристенсен, А. "Эрон дар замони Сосониён", Техрон, 1980.- 464 с.
21.Масъудй Алй ибни Хусайн, Муручу-з-захаб ва маодину-л-чавхар, Бейрут, 1973.- 860 с.
22.МасъудйАлй ибни Хусайн. ат-Танбех ва-л-ишроф, Лейден,1893,508 сах.
23.Номаи Тансар ба Гушнасп, Техрон, 1975.-260 с.
24.Носири Хусрав, Девон, www.ganjoor.net. ;асидаи 176.
25.Пири Ниё Хасан, Таърихи Эрони Бостон, Техрон, 2013.- 2198 с.-2ч
26.Разавй Муртазо, Пойгохи иттлоърасонй ва нашри осори оятулло Муртазои Разавй www.binesheno.com
27.Рудакй, Девон, Душанбе: Бухоро, 2015.- 333 с.
28.Самар;андй, Низомии Арузй, Чахор ма;ола, Хучанд, 2015, 191 сах.
29.Саолибй, Абу Мансур, "Ятимату-д-дахр", Бейрут,1983.-509 с.-1ч.
30.Себеос, История императора Иракла, Санкт-Петербург, 1862, 249 стр.
31.Табарй Мухаммад ибни Ч,арир, "Таъриху-р-русул ва-л-мулук", Кохира, 1979, ч.1, 640 сах.
32.Табарй, "Таъриху-р-русул ва-л-мулук", Кохира,1979.-229 с.-2ч
33.Табрезй Мухаммад Хусайн, Бурхони ;отеъ. Тахияи Мухаммад Муин, Техрон 1944.-1072 с.-2ч
34.Троицкая А.Л. "Abdoliti - Арго цеха артистов и музыкантов Среднейй Азии», Советское востоковедение, V, Москва-Ленинград, 1948.- 25 с.
35.Фирдавсй, Абул;осим. Шохнома, Душанбе, 1965.-552 с.6ч.
36.Фирдавсй, Абул;осим. Шохнома, Душанбе, 1966.- 652 с.-7ч
37.Фрай, Ричард. Наследие Ирана, Москва, 2002.- 427 с.
38.Хоренаци, Мовсес, "История Армении", Ереван, 1990.- 225 с.
39.Хамавй, Ё;ут, Муъчаму-л-булдон, Бейрут, 1977.-470 с.3ч.
40.Хамадонй, Бадеуззамон, Ма;омот,www.ar.wikisource.org.
REFERENCES:
1. Agathias, On the Reign of Justinian, - Moscow, 1953, - 232 p;
2. Аzzam Abdulwahhab, Preface to "Shahnama" by Bundari, - Cairo, 1932, - 104 p.
3. Balami, The History of Tabari, - Tehran, 2001. v.1. - 825 p.
4. Bible, Ester, chapter 2.
5. Bosworth C.E. The Islamic Dynasties, - Moscow, 1971, - 324 р.
6. Bundari. Shahnama. - Cairo, 1932, - 874 p.
7. Wiesehofer, Ardashir I, Iran, journal of Chamaran University № 3, 2016, - 20 p.
8. Girshman Roman, Iran from beginning to Islam, - Tehran, 1993, - 501 p.
9. Daryaee Touraj, Ardaxsir and the Sasanian rise to power, Aanabasis 1 (2010) Studia Classica Et Orientale, - 19 p.
10.Daryaee Touraj "Memory and history", journal Namaye Irane bаstаn, -Tehran, 2002, № 2, - 17p. И.аЬ-Jahiz, The book of misers, - Moscow, 1965, - 288 p.
12. Debevoise Neilson, A political history of Parthia, - Petersburg, 2008, - 816 p.
13.Dinawari, Book of the long histories, - Cairo, 1911, - 337 p.
14.Doroshenko E.A. Zoorastrians in Iran. - Moscow, 1982, - 137 р.
15.Dyakonov M.M. The history of ancient Iran. - Moscow, 1961, - 452 p. 16.Ibn al-Balkhi, Farsname. - Тehran, 2007, 248 p.
17.Ibn al-Athir. al-Kamil fi-taarikh. - Beirut, 1965, v.1, - 700 p.
18.Inscription of Shapur I in Kaabaye Zardusht, Touraj Daryaee, Ardaxsir and the Sasanian rise to power, Aanabasis 1 (2010) Studia Classica Et Orientale. - 19 p.
19.Karnamag i Ardaxsir i Pabagan (The Vitae of Ardaxsir, the Son of Pabag) - Moscow, 1987,- 163p.
20.Christensen Arthur. Iran at the Sasanids period. - Tehran, 1980, - 464 p.
21.Masudi, Muruj az-zahab. - Beirut, 1973, - 860 p.
22.Masudi, aT-Tanbeeh wa-l-ishraf, - Leyden, 1893, - 508 p.
23.Letter of Tansar to Goshnasp, - Tehran, 1975, - 260 p.
24.Nasir Khosrou, ",0,ivan", www.ganjoor.net. qasida 176.
25.Piri Niya Hasan, The history of ancient Iran, Teheran, 2013, v. 3. - 2198 p.
26.Razavi Mortaza, site of ayatollah Mortaza Razavi www.binesheno.com
27.Rudaki, Divan, - Dushanbe, 2015, - 333 p.
28.Samarkandi Nizami Aruzi, Chahor maqalah, - Khujand, 2015, - 191 p.
29.Saalibi, "Yatimatu-d-dahr", Beirut,1983, v. 3, 509 p.
30.Sebeos, The History of imperator Irakli, - Petersburg, 1862, - 249 p.
31.Tabari, The History. - Cairo, 1979, v.1, - 640 p.
32.Tabari, The History. - Cairo, 1979, v. 2, - 229 p.
33.Tabreezi Muhammad, "Burhane qatee". - Tehran, 1944, - v.2, - 1072 p.
34.Troitskaya A.L. Abdoliti - Argot of Artist and Musician Groups of Central Asia. "Sovetskoe vostokovedenie", - M., - L.: Oriental 1948. - 25 p.
35.Firdawsi, "Shahname", - Dushanbe, 1965, - V. 6. - 552 p.
36.Firdawsi, "Shahname", - Dushanbe, 1966, - V. 7. - 652 p.
37.Frye Richard, "Heritage of Iran", - Moscow, 2002, - 427 p.
38.Khorenatsy Mousses, The history of Armenia, - Erevan, 1990, - 225 p.
39.al-Hamavi Yaqot, "Mujam al-buldan", - Beirut, 1977. - V. 3. - 470 p.
40.al-Hamadani Badi az-Zaman, Maqamat, www.ar.wikisource.org.
