CC BY
1SANOAT KORXONALARIDA XODIMLAR XAVFSIZLIGINI TA'MINLASHNING AHAMIYATI
1Muxiddinov Djaxongir Muroddullayevich, 2Muxiddinova Kamola Sagdullayevna
1O'zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi, Davlat moliyasi va xalqaro moliya yo'nalishi magistranti, 2Toshkent Iqtisodiyot va Pedagogika Instituti, Iqtisodiyot fanlar
o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11208256
Ko'pchilik insonlar mehnatni muhofaza qilish, xavfsizlik va ish joyi xavfsizligini ko'p odamlar ishlaydigan an'anaviy ma'muriy ofis maydoniga emas, balki tog'-kon sanoati va qurilish sanoati kabi muayyan sohalarga tegishli deb o'ylaydi. Mehnatni muhofaza qilish to'g'risidagi qonun barcha ish joylari, ish beruvchilar va xodimlarga nisbatan qo'llaniladi va barcha ish beruvchilar qonuniy ravishda xavfsiz mehnat muhitini yaratish majburiyatini oladilar. Har bir ish muhitida, masalan, ma'muriy ish muhitida bo'shashgan elektr simlari va turli xil texnologiyalar, tog'-kon muhitida barqaror bo'lmagan tog' jinslari yuzasiga xavf va xavflar mavjud.
Xodimlarning salomatlik, xavfsizlik xavfi va xavf-xatarlarini kamaytirish hamda korxona xodimlari uchun farovonlik haqida g'amxo'rlik qilish, mehnatni muhofaza qilish va sog'liqni saqlashni boshqarish tizimini yoki ish joyidagi xavfsizlik dasturini, shuningdek xavfsizlik tartib-qoidalarini amalga oshirishda faol bo'lish korxonaning rivojlanish nuqtasi bo'ladi [4].
Xodimlarning farovonligini ta'minlash mehnat xavfsizligi va sog'lig'ini boshqarish tizimini yoki ish joyidagi xavfsizlik dasturini amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Bu muntazam tanaffuslar qilish, shaxsiy himoya vositalari bilan ta'minlash, favqulodda chiqish yo'llarini aniqlash va xodimlarni xavfli vaziyatlar haqida zudlik bilan xabar berishga undash kabi chora-tadbirlar orqali xavfsizlikni birinchi o'ringa qo'yadigan madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu amaliyotlarni kiritish nafaqat potentsial xavf-xatarlardan himoya qiladi, balki barcha ishtirokchilar uchun xavfsiz ish muhitida faoliyat yuritishiga olib keladi [6].
Hozirgi kunda korxonalarning rivojlanmaslik sabablaridan biri sifatida iqtisodiy sabablar ishchilarning mehnatni muhofaza qilish masalalariga nafrat bilan munosabatda bo'lgan holda yuqori ishlab chiqarish va ish haqini ta'minlash istagi, mehnat sharoitlarini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar uchun mablag'larning etarli darajada ajratilmasligi va boshqalar bo'lishi mumkin. Korxonalarda baxtsiz hodisalar (jarohat, kasallik kabilar) ish joyida xavfli vaziyatni yaratadigan bitta, lekin ko'pincha bir nechta bog'liq yoki bog'liq bo'lmagan sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Xavfli vaziyatlar xavfli sharoitlar va xavfli harakatlarni o'z ichiga oladi .
Shikastlanishning oldini olish chora-tadbirlari mehnatni muhofaza qilish masalalarini hal qilish, har bir ishlab chiqarish korxonasida xavfsiz mehnatni tashkil etishning yangi, ilg'or usullarini joriy etishni o'z ichiga oladi.
Mehnat sharoitlarini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar quyidagilarga bo'linishi mumkin: qonunchilik, tashkiliy, texnik, tibbiy-profilaktika va iqtisodiy.
Qonunchilik chora-tadbirlari mehnatni muhofaza qilish sohasidagi xodimlarning huquq va majburiyatlarini, ularning mehnat va dam olish rejimini, ayollar va yoshlar mehnatini muhofaza qilishni, ish joyida zararli moddalarning maksimal miqdori bo'yicha sanitariya me'yorlarini, jabrlanganlarga etkazilgan zararni qoplashni, ularni qoplashni belgilaydi. pensiya ta'minoti, nafaqalar va boshqalar.
Tashkiliy chora-tadbirlar mehnatni muhofaza qilishni boshqarish tizimini joriy etish, ishchilarni o'qitish, ularni yo'riqnomalar bilan ta'minlash, mehnatni muhofaza qilish idoralarini
tashkil etish, mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni tashkil etish va boshqalarni nazarda tutadi.
Texnik chora-tadbirlar quyidagilarni o'z ichiga oladi [8]:
• og'ir, zararli va monoton ishlarni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni ishlab chiqish va joriy etish; xavfsiz texnika va texnologiyani yaratish; xavfsizlik, signalizatsiya, blokirovkalash moslamalarini o'rnatish;
• havo muhitini normallashtirish uchun texnik echimlar, sanoat yoritgichlari; zararli moddalarning hosil bo'lishi va ish joyidan olib tashlanishining oldini olish; shovqin, tebranishlarni kamaytirish, zararli nurlanishdan himoya qilish;
• xavfli sharoitlarda ishlaydigan operatorlar uchun izolyatsiya kabinalarini yoki masofadan boshqarishni yaratish; jamoaviy va individual himoya vositalarini ishlab chiqish va ishlab chiqarish va boshqalar.
• Tibbiy-profilaktika choralariga quyidagilar kiradi [8]:
• xavfli, zararli va og'ir mehnat sharoitida ishlaydigan ishchilarni dastlabki va davriy tibbiy ko'rikdan o'tkazish;
• ularni terapevtik va profilaktik ovqatlanish bilan ta'minlash;
• sanoat gimnastikasi bilan shug'ullanish; ultrabinafsha va bakteritsid nurlanish.
Korxonada xavfsiz mehnat sharoitini yaratish uchun iqtisodiy chora-tadbirlar
jarohatlanishning oldini olish va mehnat sharoitlarini yaxshilash bo'yicha mehnatni moddiy rag'batlantirish, mehnatni muhofaza qilish uchun ajratilgan mablag'larni yanada oqilona taqsimlashni o'z ichiga oladi. Rahbar, bosh muhandis, bosh mexanik, bosh energetik, boshqa bosh mutaxassislar, tarkibiy bo'linmalar rahbarlari, ustalar - har kim o'z ish joyida xavfsiz va zararsiz mehnat sharoitlarini ta'minlashi shart [5].
Bosh muhandis mehnatni muhofaza qilish bo'yicha ish rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirishni nazorat qiladi, yuqori organlarning ko'rsatmalarining bajarilishini tashkil qiladi, ustaxonalar va tarkibiy bo'linmalarda xavfsizlik va sanitariya-gigiyena holatini tekshiradi, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo'yicha tezkor choralar ko'radi. Uning vazifalariga, shuningdek, ishchilarning barcha kasblari va bajarilgan ishlar uchun mehnatni muhofaza qilish bo'yicha yo'riqnomalarni ishlab chiqish va tasdiqlashni tashkil etish, mehnatni muhofaza qilishni targ'ib qilish va xodimlarni mehnatni muhofaza qilish bo'yicha ko'rsatmalar va qoidalar bilan ta'minlash kiradi. Bosh muhandis mehnatni muhofaza qilish masalalari bo'yicha rahbarlar va mutaxassislarning bilimlarini sinovdan o'tkazish va malakasini oshirishni tashkil qiladi, mehnatni muhofaza qilish bo'yicha belgilangan hisobotlarni, shuningdek baxtsiz hodisalar va ularni bartaraf etish bo'yicha olib borilgan ishlar to'g'risida tezkor ma'lumotni o'z vaqtida taqdim etilishini ta'minlaydi.
Korxonada mehnatni muhofaza qilish xizmati mustaqil tarkibiy bo'linma bo'lib, u bevosita korxona rahbari yoki bosh muhandisiga bo'ysunadi va korxonada ishchilar uchun sog'lom va xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarining oldini olish bo'yicha ishlarni tashkil etish uchun mas'uldir.
Mehnatni muhofaza qilish xizmatining asosiy vazifalari ishlab chiqarish xavfsizligiga, odamlarning hayoti va sog'lig'ini saqlashga ta'sir qiluvchi maxsus jarayonlarni, korxona va uning xodimlari faoliyatining turli jihatlarini joriy etishdan iborat. Bularga quyidagilar kiradi 4]:
• korxona uchun mehnatni muhofaza qilish bo'yicha zarur hujjatlarni ishlab chiqish
• xodimlarning mehnatni muhofaza qilish qoidalari va talablariga, texnika xavfsizligi qoidalariga, jamoa shartnomasi shartlariga rioya qilishlarini ta'minlash;
• mehnat sharoitlarini, mehnat qonunchiligining sanitariya-gigiyena normalariga rioya etilishini nazorat qilish;
• ishlab chiqarish jarohatlarining oldini olish, ishlab chiqarish jarayonlari xavfsizligini oshiradigan ijobiy yechimlarni ilgari surish;
• xodimlarni xavfsiz mehnat qoidalari haqida xabardor qilish.
• Korxonada vazifalarni amalga oshirish korxonada mehnatni muhofaza qilish bo'limining funktsiyalarini belgilaydi. Ulardan asosiylari:
• korxonada mehnatni muhofaza qilish holatini har tomonlama tahlil qilish;
• ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar va kasb kasalliklarining oldini olish;
• mas'ul mutaxassislar bilan birgalikda mehnat sharoitlarini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish;
• nosog'lom mehnat sharoitlariga ega bo'lgan xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash, sog'lig'ini yaxshilash sohasida mehnat shartnomasi shartlarining bajarilishini nazorat qilish;
• xavfsiz mehnatning zamonaviy standartlarini joriy etishda ishtirok etish;
• ishlab chiqarish xavfsizligini oshiradigan ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar bo'yicha takliflarni joriy etish;
• binolarning, jihozlarning, shu jumladan sog'lom mehnat sharoitlarini yaratishga ta'sir etuvchi texnik holatini muntazam monitoring qilish, ushbu funksiyalarni bajaruvchi komissiyalar ishida ishtirok etish;
• kompaniyaning barcha turdagi brifinglarini o'tkazish yoki tashkil etish.
• Korxonada mehnatni muhofaza qilish bo'yicha qanday hujjatlar bo'lishi kerakligi uchun majburiy talablar mavjud. Avvalo, mehnatni muhofaza qilish bo'limi (yoki uning vakolatxonasi) bo'yicha lavozim, shuningdek, mutaxassislarning ish tavsiflari bo'lishi kerak.
• Bundan tashqari, korxonada mehnatni muhofaza qilish bo'yicha hujjatlar ro'yxati quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak:
• kirish va dastlabki brifing dasturlari va ularni ro'yxatdan o'tkazuvchi jurnallar;
• ish turi va mutaxassisligi bo'yicha mehnatni muhofaza qilish bo'yicha zarur ko'rsatmalar;
• jurnallar, ularning mavjudligini qayd etish, shuningdek, tegishli xizmatlar va mutaxassislarga berish;
• mehnat sharoitlari zararli bo'lgan va doimiy tibbiy nazoratni talab qiladigan kasblar ro'yxati;
• turli ishlab chiqarish ob'ektlarida mehnatni muhofaza qilish uchun mas'ul shaxslarni tayinlash to'g'risidagi buyruqlar;
• jamoa shartnomasi;
• ishda mehnat muhofazasini ta'minlash va yaxshilash dasturi;
• ish joylarini attestatsiyadan o'tkazish to'g'risidagi buyruq;
• ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar va ularni keltirib chiqargan holatlarni bartaraf etish choralari reestri.
• Mehnatni muhofaza qilish xizmati, mehnatni muhofaza qilish bo'yicha muhandis yoki uning funktsiyalarini bajaruvchi shaxslar quyidagilarga majburdirlar:
• mehnatni muhofaza qilish bo'yicha ishlarni tashkil etish va korxonada mehnat va mehnatni muhofaza qilish bo'yicha amaldagi qonun hujjatlariga, mehnatni muhofaza
qilish, ishlab chiqarish sanitariyasi, yong'in xavfsizligi bo'yicha ko'rsatmalarga rioya etilishini nazorat qilish;
• bug' qozonlari, bosimli idishlar, siqilgan, suyultirilgan va erigan gazlar bo'lgan ballonlar, boshqaruv uskunalari, kranlar, liftlar, sanoat shovqini, havo, tebranishlarni o'lchash jadvallarining to'g'ri ishlashini nazorat qilish;
• xavfli ishlarning ro'yxatini tuzish, ularning bajarilishini ro'yxatga olish, ularning xavfsiz ishlab chiqarilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
• ishchilarni xavfsiz mehnat usullari bo'yicha o'qitish dasturlarini ishlab chiqish;
• texnik xizmatlar rahbarlari ishtirokida ayrim kasblar va ishlarning ayrim turlari uchun mehnatni muhofaza qilish bo'yicha yo'riqnomalar ro'yxatini tuzish;
• malaka imtihonlarini o'tkazish bo'yicha malaka komissiyalari ishida, xodimlarning mehnatni muhofaza qilish qoidalari, normalari va yo'riqnomalari bo'yicha bilimlarini tekshirish komissiyalarida ishtirok etish;
• mansabdor shaxslar va mutaxassislarning mehnat qonunchiligi, mehnatni muhofaza qilish qoidalari va qoidalari bo'yicha bilimlarini tekshirish bo'yicha imtihon komissiyalari ishida ishtirok etish;
• kirish dasturini ishlab chiqish va uning bajarilishini ta'minlash;
• xodimlarning shaxsiy himoya vositalari bilan ta'minlanishini va ulardan to'g'ri foydalanishni nazorat qilish;
• jamoa shartnomasining mehnat sharoitlarini yaxshilash, xodimlarning sog'lig'ini mustahkamlash bo'yicha bo'limini ishlab chiqishda ishtirok etish;
• ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarini tekshirishda, ularning oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishda, hisobga olish va baxtsiz hodisalarning sabablarini tahlil qilishda ishtirok etish;
• davlat ixtisoslashtirilgan nazorat organlarining ko'rsatmalariga rioya etilishini nazorat qilish;
• xodimlarga mehnatni muhofaza qilish masalalari bo'yicha maslahat berish, mehnatni muhofaza qilish idorasi ishini nazorat qilish, korxonada mehnatni muhofaza qilish targ'ibotini tashkil etish va h.k.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, korxonada mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligining asosiy vazifasi ishlab chiqarishda sodir bo'ladigan jarohatlanish va boshqa baxtsizliklarni keltirib chiqaradigan sabablarni bartaraf qilish va tashkilot ma'muriyatining ishchi-xizmatchilarga ish sharoitini yaxshilab borishi ustidan nazorat qilib turish, fan va texnika yutuqlarini joriy etish asosida mehnat xavfsizligi va himoya vositalarini muttasil takomillashtirish, mehnat madaniyatini oshirish, baxtsizliklarni oldini olishga qaratilgan tashkiliy va texnik hamda sanitariya tadbirlarini ishlab chiqish va ularni joriy qilishdan iboratdir. Mehnat xavfsizligini boshqarish tizimining birdan bir maqsadi, mehnat muhofazasi qonun-qoidalariga ishchi va xizmatchilarning e'tiborini oshirish, sog'lom va xavfsiz ish sharoitini yaratishni yagona, to'g'ri yechimini aniqlash hamda uni ishlab chiqarishda tatbiq etishga tavsiya qilishdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 19-maydagi "Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to'g'risida"gi o'zbekiston respublikasi qonunini amalga oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risidagi Qarori
2. O'zbekiston Respublikasining 2006-yil 28-sentabrdagi "Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to'g'risida"gi O'RQ-57-sonli Qonuni
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yild 15-sentabrdagi "Xodimlar mehnatini muhofaza qilish chora-tadbirlarini yanada takomillashtirish to'g'risida"gi 263-son Qarori
4. Беляков, Г. И. Охрана труда и техника безопасности : учебник для среднего профессионального образования / Г. И. Беляков. — 5-е изд., перераб. и доп. — Москва : Издательство Юрайт, 2024. — 740 с.
5. Yo'ldoshеv O'.R., Rahimov O.D., Хо'jaqulov R.T., Hasanova О.T. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi. - Т.: «Davr nashriyoti» MChJ, 2013, 200 bet.
6. Uktamov X.F. Sanoat korxonalari iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash yo'llari. "O'zbekistonda ilmfan va ta'lim masalalari: muammo va yechimlar" mavzusidagi 33-sonli konferensiya materiallari. 171-173-b.
7. Mehnatni muhofaza qilish va mehnatni muhofaza qilish boshqarmasi (Occupational Safety and Health Administration)ning rasmiy sayti www.osha.gov
8. Pushenko S., Staseva E. The purpose and objectives of the labor protection service at the enterprise. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering. 2020. doi:10.1088/1757-899X/1001/1/012110
