Научная статья на тему 'САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИ ВА ГЕОЭКОЛОГИЯ'

САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИ ВА ГЕОЭКОЛОГИЯ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
135
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИШЛАБ ЧИқАРИШ / ЧИқИНДИ / КАМ ЧИқИНДИЛИ ТЕХНОЛОГИЯ / ЧИқИНДИСИЗ ТЕХНОЛОГИЯ / УТИЛИЗАЦИЯ / ИККИЛАМЧИ ХОМ АШЁ / ҲУДУДИЙ ИШЛАБ ЧИқАРИШ МАЖМУАСИ / ОПТИМАЛЛАШТИРИШ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Сулаймонов И.О.

Мазкур мақолада ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуаларининг ташкил этилиши, кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияларнинг қўлланилиши натижасида иқтисодиёт, экология ва табиий атроф-муҳитда содир бўладиган ўзгаришлар акс эттирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Сулаймонов И.О.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INDUSTRIAL PRODUCTION AND GEOECOLOGY

This article reflects changes in the economy, ecology and natural environment as a result of the creation of territorial production complexes, the use of low-waste and non-waste technologies.

Текст научной работы на тему «САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИ ВА ГЕОЭКОЛОГИЯ»

Сулаймонов И.О., и.ф.н.

доцент

АДУ

САНОАТ ИШЛАБ ЧЩАРИШИ ВА ГЕОЭКОЛОГИЯ

Мазкур мацолада уудудий ишлаб чицариш мажмуаларининг ташкил этилиши, кам чициндили ва чициндисиз технологияларнинг цулланилиши натижасида ицтисодиёт, экология ва табиий атроф-мууитда содир буладиган узгаришлар акс эттирилган.

Калит сузлар: ишлаб чицариш, чицинди, кам чициндили технология, чициндисиз технология, утилизация, иккиламчи хом ашё, уудудий ишлаб чицариш мажмуаси, оптималлаштириш.

Sulaymanov I.O., c. e.s.

docent

Industrial production and geoecology

ASU

INDUSTRIAL PRODUCTION AND GEOECOLOGY

This article reflects changes in the economy, ecology and natural environment as a result of the creation of territorial production complexes, the use of low-waste and non-waste technologies.

Key words: production, waste, low-waste technology, waste-free technology, utilization, secondary raw materials, territorial production complex, optimization.

Замонавий саноат ишлаб чикаришнинг йилдан-йилга ортиб бориши натижасида, иктисодиётнинг ривожланиши, ахоли турмуш даражасининг юксалиши билан бир каторда экология ва атроф мухитга булган салбий таъсири хам ортиб бормокда.

Шунга кура, сунгги йилларда оммавий ишлаб чикаришни, айникса унинг амалий жихатларини кукаламзорлаштириш муаммосига тобора купрок эътибор берилмокда. Ушбу муаммони хал килиш табиат ва иктисодиёт уртасидаги карама-каршиликларни камайтиришга ва одамлар учун кулай булган мухитни саклашга йуналтирилган узаро боглик техник, технологик ва ташкилий чораларни амалга оширишни талаб килади.

Юкори техноген босим шароитида иктисодиётнинг нормал ишлаши анъанавий технологияларни экологик нуктаи назардан янги, илгор технологияларга алмаштириш, чикиндиларни тежаш, ишлаб чикариш жараёнларининг моддий ва энергия зичлигини пасайтириш, бузилган ерларни уз вактида кайта тиклаш, табиий ресурслардан мажмуали фойдаланишни ташкил этиш оркали куллаб-кувватланади.

Мухим экологик ва иктисодий муаммолардан бири бу чикиндиларни кескин камайтириш ва кам чикиндили ишлаб чикаришни жорий этишдир. Бизга маълумки, табиий материалларнинг атиги 10-12 фоизи тайёр махсулотга, колган кисми чикиндиларга кетиши аникланган, шу билан бирга чикиндиларни утилизация килиш хажми 3-4 фоиздан ошмайди.

Шуни таъкидлаш керакки, хозирги вактда чикиндиларидан фойдаланиб булмайдиган корхоналар жуда кам. Халк хужалигининг аксарият тармокларида чикиндилар кимматбахо иккиламчи хом ашё хисобланади, улардан мажмуали фойдаланиш эса каттагина фойда келтиради. Жумладан, уни алюминий ишлаб чикаришда куллаш капитал куйилмаларни 40% га камайтиришга, энергия сарфини 25% га камайтиришга ва бир вактнинг узида истеъмол килинадиган сувни тежашга имкон беради.

Ишлаб чикариш чикиндиларидан оммавий фойдаланишни ортга тортувчи омиллар: чикиндиларни "бировнинг махсулоти" деб хисоблайдиган вазирликларнинг идоравий ёндашуви, маблаглар ва жихозларнинг етишмаслиги, ишчилар ва мухандис-ходимларни рагбатлантиришнинг такомиллашмаганлиги. Халк хужалигининг турли сохаларида чикиндиларни ишлатишнинг максадга мувофиклиги, курилиш ва бошка материаллар ишлаб чикариш учун маълум турдаги хом ашёнинг чекланган манбалари билан белгиланади. Бундан ташкари, чикиндиларни ишлатиш купинча вактни талаб киладиган ишларни, масалан, саклаш жойига ташлаб юбориш ва ахлатхоналарни хосил килиш, катта майдонларни эгаллаб олиш ва атроф-мухитни ифлослантириш каби экологик-иктисодий муаммоларни бартараф килади.

Курилиш материаллари ишлаб чикаришда кумир саноати корхоналарининг чикиндиларидан фойдаланиш долзарб муаммо хисобланади.

Гишт ишлаб чикаришда чикинди тог жинсларидан асосий хом ашё ва кушимчалар сифатида фойдаланилади.

Девор учун коплама керамика ишлаб чикаришда кумир тайёрлаш чикиндиларидан фойдаланиш оркали махсулот таннархини пасайтиради, шунингдек, каръерларда соз тупрок казиб олиш харажатларини бартараф этади. Минерал угитлар ишлаб чикариш учун сланец казиб олиш жараёнида хосил буладиган чикиндилар мухим хом ашё хисобланади.

Шахталар ва бойитиш фабрикаларининг жинсларидан кимматбахо материаллар (алюминий, темир, нодир металлар ва бошкалар) ишлаб чикаришда фойдаланиш мумкин. Баъзида кон жинслари паст навли ёкилги сифатида ишлатилади. Фаол эрозияга учрамайдиган юпка ясси чикинди тог жинслари купинча биологик ривожланиш учун ярокли хисобланади.

Шахталар хавосидаги иссикликни утилизация килиш амалий ахамиятга эга булиб, у шахталарнинг чукур кисмларидаги хавони шамоллатиш курилмалари оркали куп микдорда киради. Йил давомида

куплаб чукур руда конларидан чикадиган хаво харорати иссикхоналардаги хаво хароратига мос келади. Бу эса сабзавот ва меваларни етиштириш учун шахталарни шамоллатиш мосламалари иссиклигидан фойдаланиш мумкинлигини ва охир окибатда бекорга хавога учиб кетаётган иссикликдан юкори самара олишда фойдаланиш имкониятини яратади.

Курилиш материаллари саноати бошка саноат чикиндиларидан (ИЭС чикиндилари, шлак ва кул, кимё ва нефт-кимё саноатидаги чикиндилар, ёгочни кайта ишлаш ва бошкалар) фойдаланиш буйича етакчи хисобланади. Енгил саноат чикиндилари хам кайта ишланади, гарчи ушбу саноатнинг уларни шаклланишидаги улуши кам булса хам. Пойабзал ишлаб чикаришда чармсифат резиналар чикиндилари, муйна кийкимлари, кигиз чикиндилари деярли кайта ишланмайди.

Сунгги пайтларда атроф-мухитни мухофаза килиш ва табиий бойликлардан окилона фойдаланиш муаммоларини хал килиш учун хом ашёни мажмуали кайта ишлаш асосида кам чикиндили ишлаб чикаришларни яратиш масаласига катта эътибор берилмокда.

Кам чикиндили (чикиндисиз) ишлаб чикариш деганда, жалб килинган табиий ресурслар кам сарфланадиган, хом ашё хар томонлама кайта ишланадиган ва хосил булган чикиндилар максимал даражада ишлатиладиган ишлаб чикаришларнинг комбинацияси тушунилади.

Худудий ишлаб чикариш мажмуалари, кластерлар шароитида кам чикиндили ишлаб чикаришни яратиш муаммолари тулик хал килиниши мумкин.

Н.Н. Баранский ва Н.Н Колосовский томонидан яратилган худудий ишлаб чикариш мажмуалари узаро боглик корхоналарни гурухларга жойлаштириш, табиий ресурслардан комплекс фойдаланиш, хизмат курсатиш ва ёрдамчи корхоналарни ташкил этиш, курилиш майдончалари хажмини камайтириш, хом ашё ва чикиндиларни ташиш харажатлари ва бошкаларни уз ичига олади хамда мехнат ресурсларидан тулик фойдаланиш имкониятини яратади. Шу билан бирга, капитал куйилмалар алохида корхоналарни куриш билан таккослаганда 20-30 фоизга камаяди.

Ишлаб чикаришни ташкил этишнинг энг прогрессив шакли худудий ишлаб чикариш мажмуалари хисобланади. Улар табиий атроф-мухитни саклаш ва хом ашё ва чикиндилардан максимал даражада фойдаланишни таъминлайдиган бир-бири билан чамбарчас боглик булган корхоналар йигиндисидир.

Бундай мажмуаларнинг фаолияти табиий, моддий ва мехнат ресурсларининг энг окилона мутаносиблиги билан белгиланади.

Таркибий жихатдан худудий ишлаб чикариш мажмуалари куйидаги тизимлардан иборат:

1) ихтисослашган етакчи корхоналари;

2) ихтисослашган етакчи корхоналарга жихозлар ва материалларини етказиб берадиган кушимча корхоналар;

3) ишлaб читариш чикдндилaридaн фойдaдaниш rapxoH^ap^

Хyсyсиятлaри Ba функционад жихдтлaригa тарaб, кaм чикиндили худудий ишлaб читариш мaжмyaдaри х1yдyдлaрнинг икктисодий ривожлaнишигa тaъсир кдлaди. Бyндaй мaжмyaдaрнинг фaолияти, уз нaвбaтидa, жyFрофий жойлaшyви, худудий ишлaб читариш aдотадaри, шунингдек, тaбиий мухитнинг турли тaркибий к,иcмлaри билaн yзaро мyносaбaтлaригa тaъсир килaди.

Kyпгинa холлaрдa худудий Ba мaх1aдлий (сaноaт бyлинмaлaри, сaноaт мaркaзлaри Ba боштадaр) худудий ишлaб читариш мaжмyaдaри aжрaтилaди. Хозирги Bas^a биз фaкaтгинa м^млий там чикиндили худудий ишлaб читариш мaжмyaлaри ишлaши хдк,идa гaпиришимиз мумкин, чунки бyндaй тyрдaги минтaкaвий комплекслaрни ярaтиш келaжaкнинг вaзифaсидир. Kелгyсидa худудий там чикиндили худудий ишлaб читариш мaжмyaлaрини боcк,ичмa-боcк,ич шaкдлaнтириш керaк, чунки мaхзллий мaжмyaдaр кaттaрок кдcмлaргa бирлaшaди.

Бигга корхонa доирaсидa бaрчa хом aшё мaссaсини тулик yзлaштириш aмaдий жихдтдaн кyпинчa имконсиздир. Бинобaрин, корхонa куп холлaрдa кaм чикиндили ишлaб читаришнинг aсосий бyFини бyлa олмaйди. Бyндaй хyжaйрa кyпинчa мaхсyлот ишлaб читариш Ba ^a^a ишлaш корхонaдaрини, шунингдек, тозaлaш иншоотлaрини уз ичигa олган мaхaдлий хyдyдий-ишлaб читариш мaжмyaсидир. Mac^a^ кумир caноaтидa мaхaдлий мaжмya кумир кони, бойитиш фaбрикacи, тошни ^a^a ишлaш Ba курилиш мaтериaдлaри корхонaлaри, шунингдек, чикинди cyвлaрни тозaдaш Ba деминерaлизaция килиш зaводи Ba шyрлaрни yтилизaция килишни уз ичигa олиши мумкин.

Xa^H^a^a худудий ишлaб читариш мaжмyaлaри кaм чикиндили мaжмyaгa aйлaниши биринчи нaвбaтдa, янги икктисодий объект^рни жойлaштириш Ba мaвжyдлaрини реконструкция килиш хдмдa тaбиий Ba мехтат реcyрcлaридaн окдлота фойдaдaниш дaрaжacи билaн белгилaнaди. Шу билaн биргa, тазиб олиш Ba тайга ишлaш корхонaдaри билaн бир кaтордa хизмaт кyрcaтиш корхонaлaрининг ривожлaниши билaн хдм белгилaнaди.

Худудий ишлaб читариш мaжмyaдaри доирacидa энг caмaрaли усул хом aшё Ba чикдндилaрни ишлaтишдa мвжмувликни, шунингдек, турли cохaдaрдaги корхонaдaрнинг хдмкорлигини тaъминлaши мумкин. Бу ердa бaъзи caноaтнинг чикдндилaри бошкaдaр учун хом aшё хиcоблaнaди. Macaдaн, курилиш мaтериaдлaри caноaти корхонaлaри метвллургия, tof-кон, энергетикa Ba бошта caноaт чикиндилaрининг кaттa микдоридaн фойдaдaнишлaри мумкин. Бу холaт фойдaлaнилмacдaн тaбиий aтроф-мухитни ифлоcлaнтирaётгaн чикдндилaрнинг cезилaрли кaмaйишигa шaроит ярaтaди.

Чикдндилaрни ^ama ишлaш корхонaдaрини окилота тaкcимлaш мacaдaдaри yлaрнинг хycycиятлaрини чукур Ba тар томонлaмa тахлил

килиш асосида хал килиниши керак. Табиий ресурслар ва чикиндилар билан таъминлашда туманнинг имкониятлари билан саноат корхоналари ва ташкилотларининг узаро богликлигини хисобга олиш мухимдир. Чикиндиларни ишлатадиган корхоналарнинг жойлашуви, уларнинг таркиби, кулами куп жихатдан минтаканинг табиий захираларига ва халк хужалигининг тармокларига (шу жумладан ахолининг эхтиёжларини кондирадиган сохаларга) богликдир.

Баркарор ривожланишнинг асосий мезони бу хаёт даражаси, умр куриш давомийлиги, фаровонлик даражаси, таълим даражаси ва атроф-мухит холати каби таркибий кисмлар билан белгиланади. Бу борада айрим курсаткичлар буйича Узбекистон дунёнинг ривожланган мамлакатларидан оркада колмокда.

Корхоналар, саноат ва маиший чикиндиларнинг жойлашувини оптималлаштириш учун чикиндиларни кайта ишловчи мавжуд корхоналари холати, ушбу турдаги янги корхоналарнинг жойлашуви ва техник-иктисодий курсаткичлари, чикиндилар турлари, уларнинг сифати ва анъанавий хом ашё урнини боса олиши тугрисида маълумотлар олиниши зарур.

Кам чикиндили худудий ишлаб чикариш мажмуаларини яратишда нафакат бир хил турдаги ишлаб чикаришни бирлаштириш, балки турли хил хом ашё ва чикиндиларни кайта ишловчи ишлаб чикаришларни хам бирлаштириш зарур булади. Шу билан бирга, мажмуага кушилиши режалаштирилган тармокларнинг ишини аник микдорий ва сифатли тахлил килиш зарур. Кам чикиндили худудий ишлаб чикариш мажмуаларини шаклланишининг шарти бошка минтакалар ва мажмуаларда хом ашё, энергия ва мехнат ресурсларидан тулик фойдаланиш хисобланади.

Режалаштирилган кам чикинди худудий ишлаб чикариш мажмуаларининг хажмига караб уларнинг вазифалари аникланади. Кам чикиндили худудий ишлаб чикариш мажмуаларини ёки уларнинг алохида бугимларини режалаштиришда иктисодий районлар ва саноат марказлари худудий асосга айланиши мумкин, чунки уларнинг чегараларида ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланиши ва таркалишига хал килувчи таъсир курсатадиган иктисодий ва экологик омиллар батафсил урганилиб, имкон кадар хисобга олиниши керак.

Адабиётлар:

1. Begon M., Colin R. Townsend, and John L. Harper. Ecology. UK. 2006.

2. Одум Ю. "Экология асослари" - М. - 2005.

3. Мазур И.И. ва бошкалар. "Мухандислик экологияси" - М. - 2006.

4. Мусаев М. Н. "Саноат чикиндиларини тозалаш технологияси асослари". - Тошкент, Узбекистон фалсафалари миллий жамияти нашриёти, -2011.

5. Фатоев И.И, Мавлянов Х.Н "Саноат экологияси", Бухоро - 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.