CC BY
182Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
R
0
VOLUME 1 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
RUS ILMIY JAMIYATLARI TOMONIDAN TURKISTON ETNOGRAFIYASINING O'RGANILISHI
Abdujabbor Qambarov, Namangan davlat universiteti Milliy g'oya va huquq ta'limi kafedrasi o 'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda faoliyat yuritgan yevropalik olimlar, ularning tarix xususan, O'rta Osiyo etnografiyasi bo'yicha olib borgan tadqiqotlari tahlil qilingan. Bunda asosan ularning sart etnik tushunchasi, sart etimologiyasi haqidagi qarashlari o 'rganilgan.
Kalit so'zlar: Sart, ilmiy jamiyat, o'lka, ko'chmanchi, o'troq, din, aholi, mashg'ulot, xususiyat, asar, esdaliklar, hudud, Sirdaryo, fors, xonlik.
THE STUDY OF TURKESTAN ETHNOGRAPHY BY RUSSIAN
SCIENTIFIC SOCIETIES
Abdujabbor Kambarov, teacher at the Department of National Idea and Law Education Namangan State University
Abstract: This article analyzes the history of European scientists who worked in the late 19th century to early 20th century in Turkestan, and their researches on the ethnography of Middle Asia. The article mainly studies their views on the Sart ethnic concept and Sart etymology.
Keywords: Sart, scientific society, country, nomad, sedentary, religion, population, occupation, character, novel, memories, area, Syrdarya, Persian, khanate.
O'lkani o'rganish barcha sohalar bo'yicha olib borildi. Turkiston xonliklariga yuborilgan elchilar bu yerdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, xonliklaming iqtisodiy, moliyaviy, xo'jalik holatini, harbiy soha, siyosiy vaziyat, davlat boshqaruvni o'rgandilar. Tabiatshunos, geograf, etnograf olimlar esa, hududning tabiiy imkoniyatlari, aholining turmush tarzi, mahalliy hokimiyatga munosabati va boshqa jihatlarni o'rganib, ma'lumotlarni to'pladilar hamda ushbu ma'lumotlarni umumlashma xulosalar tarzida podsho hokimiyatiga yetkazib turdilar.
Tarixiy voqelikka nazar tashlansa, Rossiya imperiyasi mutasaddilari Turkiston o'lkasini o'rganishni hali u bosib olinmasidan ancha avval boshlaganliklarining guvohi bo'lamiz[1].
KIRISH
ADABIYOTLAR TAHLILI VA TAJRIBA METODI
1523
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
R
0
VOLUME 1 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
Turkiston o'lkasining zabt etilishida rus olimlarining avvaldan berib borgan ushbu ma'lumot-axborotlari ham o'ziga xos rol o'ynaganligini unutmaslik kerak.
O'lka rus hukumati tomonidan bosib olingach, turli yo'nalishdagi ilmiy jamiyatlar tashkil etildi va ularning faoliyati yo'lga qo'yildi.
Tan olib aytish kerakki, mazkur ilmiy jamiyatlar tomonidan talaygina ishlar ham amalga oshirildi. Tegshli sohalar bo'yicha tadqiqotlar o'tkazildi, kitoblar nashr qilindi.
Bu borada ijtimoiy-gumanitar fanlar bo'yicha tashkil etilgan Turkiston etnografiya jamiyati, Turkiston arxeologiya havaskorlari to'garagi, Sharqshunoslar jamiyati va boshqalarni alohida ta'kidlab o'tish joiz.
Mazkur jamiyatlar oldiga qanday vazifa qo'ygan bo'lishidan qat'iy nazar, ular qoldirgan ilmiy ma'lumotlar bugungi kundagi ilmiy tadqiqotlar uchun ham muhimligi bilan ajralib turadi.
Yevropalik olimlar tomonidan tashkil etilgan ilmiy jamiyatlarda faoliyat yuritgan V.P. Nalivkin bu borada sezilarli ishlarni amalga oshirgan. Olim o'zining maqola va asarlarida mahalliy aholining turmush tarzi, urf-odatlari, kiyinish madaniyati, hududlar aholisining shevalari, aholining etnik tarkibi to'g'risida qimmatli ma'lumotlarni bergan.
Jumladan, Turkiston aholisi mazkur davrda o'troq sartlar, ko'chmanchi qirg'izlar, yarim ko'chmanchi aholi (Sirdaryo viloyatining Toshkent ue'zdidagi quramalar, Samarqand viloyatidagi o'zbeklar, Farg'ona viloyatining qipchoq va qoraqalpoq aholisi), tatarlar va mahalliy yahudiylardan iborat ekanligini yozadi[2].
1867 yil qabul qilingan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqaruvi to'g'risidagi muvaqqat Nizomda Turkistonning mahalliy aholisi "Sart" va "Qirg'iz"larga ajratilib talqin qilingan bo'lsa, 1886 yil qabul qilingan "Turkiston o'lkasini boshqaruvi haqida"gi Nizomda esa, aholi "O'troq" va "Ko'chmanchi" lar toifasiga ajratilib talqin etilgan.
N. R. Ostroumov aholini bu tarzda toifalarga ajratilishi Qo'qon xonligi davrida ham amal qilganligini yozadi. Ya'ni, Toshkentda hukmronlik qilgan qo'qonlik beklarbegi[3] amaldorlarining farmoyishlarida mahalliy aholiga "Sart" va "Qirg'iz" lar, deb murojaat qilganliklarini keltirib o'tgan[4].
N.R. Ostroumov sart so'zining kelib chiqishiga ham atroflicha to'xtalib o'tgan. Bu borada ushbu so'zning kelib chiqishi-etimologiyasini chuqur tahlil qilgan. Buning uchun nodir sharq qo'lyozmalari, arab, fors va turkiy tildagi manbalardan iqtiboslar keltirgan. Jumladan, Rashididdin Fazlullohning "Jom'e at tavorix" kitobidagi "Mo'g'ullar tarixi" bo'limidan, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma" asaridan, Alisher Navoiyning asarlaridan foydalanib o'z fikrlarini asoslashga harakat qilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
1524
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
Olim sartlar va ularning etnik xususiyatlariga aniqlik kiritish uchun O'rta Osiyo bo'ylab sayohat qilgan rus sayyohlarining asarlari-esdaliklaridan ham foydalangan. Masalan, maxsus missiya bilan Xivaga kelgan podpolkovnik G.I. Danilevskiyning esdaliklari, 1793-1794 yilarda Xivaga tashrif buyurgan vrach Blankennagelning xotiralari, XVII-XVIII asrlarda o'lkaga sayohat qilgan rus sayyohlarining yodnomalaridan ham kerakli o'rinlarda foydalangan.
Aslida buyuk mutafakkirlar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlar ham o'z asarlarida sartlar va ularning til xususiyatlari haqida to'xtalib o'tganlar. Masalan, o'rta asrlarda Xurosonda sart atamasi forsiy tilli aholiga nisbatan qo'llanilgan. Bu borada Alisher Navoiy turkiy tilni forsiy (sart) tili bilan qiyoslab, o'z asarida tahlil qiladi.
Zahiriddin Muhammad Bobur "Boburnoma" asarida esa, Marg'ilon aholisini "...Eli sortdir", deb ataydi[5]. Ayni paytda Isfara aholisini ham sart, deb ataydi.
Alisher Navoiy "Muhokamat ul lug'atayn" asarida ham sort (sart)larni forsiy tilda so'zlovchi xalq sifatida ta'riflab, quyidagi izoh bergan edi: "Hatto turk shuarosikim1, forsiy til bila rangin2 ash'or va shirin guftor zohir qilurlar3. Ammo sort ulusining arzolidin ashrofig'acha va omiysidin donishmandig'acha hech qaysi turk tili bila takallum4 qila olmaslar va takallum qilg'onning ma'nisin ham bilmaslar. Agar yuzdin, balki mingdin biri bu tilni o'rganib so'zki aytsa ham, har kishi eshitsa bilur va aning sort ekanin fahm qilur"[6]. Bu bilan Alisher Navoiy turkiy xalq vakili forsiy (sortcha)da erkin gaplasha olagan holda, forsiylar turkiychada erkin so'zlay olmasliklarini bayon qilgan.
Demak, bu o'rinda sart atamasi rus ilmiy jamiyatlarining vakillari bayon etgani kabi, o'troq mahalliy aholiga nisbatan qo'llanilgan. Tadqiqotchi G.Lerx sartlarning o'sha davrlarda Sirdaryo (Yaksart)ning o'rta va quyi oqimlari, shuningdek, Xiva xonligi hududida keng tarqalganligini yozadi[7].
Yevropalik olim E.S. Vulfson esa, tadqiqotlarida sartlarning diniy e'tiqodlari xususida fikrlar bildirgan. Jumladan, sartlar deyarli hammasi Islom diniga e'tiqod qilishi, qat'iy ravishda Qur'oni Karim ko'rsatmalariga amal qilish, ularning turmush tarzi ham shu asosda tashkil etiganligini bayon qilgan[8].
Akademik A. Middendorf o'zining "Ocherki Ferganskoy dolini" nomli kitobida sart aholisining qushlar parvarishiga e'tiborliligi, uyining to'risiga in qurayotgan qaldirg'ochga xayrixohlik ko'rsatishini Yevropaning ayrim xalqlaridagi shu xususiyatlar bilan qiyoslab bayon etgan. "Rus qishloqlaridagi qaldirg'ochlarni ham
1 Shoirlari.
2 Turli xil.
3 Shirin so'zlaydilar.
4 So'zlay olmaslar.
1525
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences О ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
hech kim bezovta qilmaydi. Balki, barcha ulami mushuklardan himoya qilish uchun harakat qiladi"[9]. Bu bilan bunyodkor g'oyalar dunyoning barcha millat va elatlari uchun xos xususiyat ekanligiga urg'u bermoqda.
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, XIX asr oxiri XX boshlarida Turkistonda faoliyat yuritgan rus ilmiy jamiyatlari O'rta Osiyo aholisining etnik tarkibi, etnologiyasi, etnopsixologiyasi, etnomadaniyati xususida talaygina ishlarni amalga oshirganlar. Mazkur tadqiqotlarni sinchiklab tanqidiy holatda o'rganish, bugungi kunda o'lkamizning haqqoniy tarixini yoritish uchun o'ziga xos omil bo'lib xizmat qiladi. ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Савельевъ П. Бухара в 1835 году.-СПетербург: Издательство Н.Греча, 1836.; Татаринов А. Семимесячный плен в Бухари.-Санкт Петербург: Издание Маврикия Осиповича Вольфа, 1867.; Ханыков Н. Описание Бухарскаго ханства.- Санкт Петербург: Типография Императорского Академии Наук, 1843.; Мурвьев Н. Путешествие в Туркмению и в Хиву в 1819-1820 годах. Часть первая.-Москва: Типография Августа Семёнова, 1829.
2. Наливкин П.В. Туземцы раньше и теперь.-Ташкент: Типография Туркестанского Товарищества Печатного Дела, 1913.-С.3,5.
3. Бекларбеги-хонликлар давридаги амал. Бек атамасидан фарки шуки, агар бек уз даврида маълум туман ёки маъмурий бирлик устидан рахбарлик килган булса, Бекларбегининг ваколат доираси ва у бошкарадиган худуд хажми хам бекникидан анча микдорда юкори булган. Шу сабабли барча беклар устидан рахбар булганлиги боис хам у бекларбеги, деб аталган.
4. Остроумов Н. Р. Сарты. Этнографические материалы. Издание второе, дополненное. -Ташкент: Типо-Литография торгового дома «Ф. и Г. Бр. Каменского», 1896.-С.3.
5. Захириддин Мухаммад Бобур. "Бобурнома".-Тошкент: Юлдузча, 1989.-Б.8.
6. Алишер Навоий мукаммал асарлар туплами. Мухокамат ул лугат айн. XVI том. Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти -Тошкент: Фан, 2000.-Б.8.
7. Остроумов Н. Р. Сарты. Этнографические материалы. Издание второе, дополненное. -Ташкент: Типо-Литография торгового дома «Ф. и Г. Бр. Каменского», 1896.-С.29.
8. Вульфсон Э.С. Как живуть сарты.-Москва: Издание книгоиздательства А.С.Панафидиной, 1908.-С.11.
9. Миддендорф А. Очерки Ферганской долины.- Санкт Петербург, Спб, 1882.-С.
1526
