Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДАГИ РУС-ИНГЛИЗ РАҚОБАТИДА АФҒОНИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ (1860-1870 ЙИЛЛАР)'

ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДАГИ РУС-ИНГЛИЗ РАҚОБАТИДА АФҒОНИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ (1860-1870 ЙИЛЛАР) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хайназаров Б.Б.

Қрим уруши туфайли Чор Россиясининг Қора денгиздаги ва Болқондаги таъсири анча сусайди, шу боис Россиянинг Марказий Осиё давлатларига бўлган қизиқиши янада кучайди. XIX асрнинг иккинчи ярмида (1853–1856) бўлиб ўтган Россия билан Қрим уруши Россиясининг Марказий Осиёга ҳарбий юришига, мустамлакачилик сиёсатини амалга оширишига маълум муддат тўсқинлик қилиб турди. Бироқ Россия империяси подшо Петр I белгилаб кетган режа асосида Марказий Осиёга ҳарбий юришни ҳеч тўхтатмай, шиддат билан амалга оширишни мақсад қилиб қўяди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДАГИ РУС-ИНГЛИЗ РАҚОБАТИДА АФҒОНИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ (1860-1870 ЙИЛЛАР)»

УРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДАГИ РУС-ИНГЛИЗ РАЦОБАТИДА АФГОНИСТОННИНГ ТУТГАН УРНИ

(1860-1870 ЙИЛЛАР)

Хайназаров Б.Б.

УзМУ "Жахон тарихи" кафедраси PhD, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.12619635

^рим уруши туфайли Чор Россиясининг ^ора денгиздаги ва Болкондаги таъсири анча сусайди, шу боис Россиянинг Марказий Осиё давлатларига булган кизикиши янада кучайди. XIX асрнинг иккинчи ярмида (1853-1856) булиб утган Россия билан ^рим уруши Россиясининг Марказий Осиёга харбий юришига, мустамлакачилик сиёсатини амалга оширишига маълум муддат тускинлик килиб турди. Бирок Россия империяси подшо Петр I белгилаб кетган режа асосида Марказий Осиёга харбий юришни хеч тухтатмай, шиддат билан амалга оширишни максад килиб куяди.

Уз навбатида, 1857-1859 йилларда булиб утган Х,индистондаги миллий-озодлик кузголонидан каттик чучиб колган Англия хукумати XIX асрнинг 60 йилларида Чор Россиясининг Марказий Осиёдаги фаол харакатига каршилик курсата олмади. Лекин 1865 йили Тошкент, 1868 йили Самарканд руслар томонидан босиб олингач, айникса, инглиз сайёхи Г.Роулинсоннинг 1868 йилда инглиз парламентига йуллаган, руслар ^иротни эгаллаб, ^андахоргача юриш килиб бориши мумкинлиги тугрисидаги фикрлари урин олган мактубидан сунг инглиз хукумати шошилинч равишда Чор Россияси билан Британия Х,индистони уртасида "буфер зона" яратиш борасида Россия давлати билан музокаралар олиб борди. Ушбу "буфер зона" Афгонистон булиши керак эди [Б.Хайназаров: 52].

Марказий Осиёда русларнинг йуналишига чегара куйишга харакат килган Англия, 1869 йилдаёк Марказий Осиёда таъсир доирасини таксимлаб олиш ва мазкур худудларда Россия империяси ва Буюк Британия хукуматлари уртасида калкон минтакани барпо этиш тугрисида Россия билан музокараларни бошлаш ташаббуси билан чикди. Музокаралар бир неча ой давом этиб, унинг охирги боскичларида Х,индистон генерал-губернатори хузуридаги Осиё мамлакатлари билан савдо-сотикни ривожлантириш масалалари буйича хукумат кумитаси раиси Дуглас Форсайт хам иштирок этди. Горчаков ва Форсайт 1869 йилнинг 1 агустида илк маротаба Баден-Баденда учрашдилар. Иккиси хам Россия ва Англия уртасидаги чегарага оид масалани тинчлик йули билан бартараф этиш тугрисида якдил фикрга келдилар. Шу билан бирга Горчаков, Россия Х,ирот ва Афгонистон ишларига хам аралашмайди деган мазмунда узининг катъий фикрини билдирди. У Афгон амири Шер Алихон узининг диккат-эътиборини фавкулодда хукумат ишларига каратишини ва хеч ким унинг ишига халакит килмаслиги хакидаги истагини таъкидлади [Б.Хайназаров: 53].

Аввал бошида Афгонистонни калкон минтакаси худуди этишни тахмин килишди. Афгонистон жанубий Амударёнинг барча худудига даъво килгани каби ва уша вактда Бухоро хам уз навбатида жанубий Амударёнинг айрим худудларини узиники деб хисоблагани учун бу нуктаи назар Россия хукумати томонидан куллаб-кувватланмади. Бухоронинг айрим худудлари Россия таъсир доирасига киргани туфайли Афгонистон даъвосини куллаб-кувватлай олмади. Буюк Британия Ташки ишлари вазирлигида мавжуд булган маълумотлар Россиянинг позициясини тасдиклади.

Рус хукуматини Афгонистоннинг кушни Балх, ^ундуз ва Бадахшон улкалаларига силжиши имконияти ташвишга солди. Шу муносабат билан Буюк Британиядан Афгонистон чегараси 1869 йилда, яъни музокаралар олиб борилган вактда кандай булган булса, уша куринишда саклаш кафолати талаб килинди. Охир-окибатда, бу боскичда томонлар бир битимга кела олмадилар.

1869 йилнинг 3 сентябрида Англия хукумати вакили лорд Кларендон билан булган иккинчи музокарада хам канцлер Горчаков яна узининг илгари айтган фикрини тасдиклади ва британ хукумати уз навбатида Шер Алихонни кушни улкаларга хар кандай хужум харакатларидан тийиб туриши умидини ифодалади.

Кейинчалик, 1869 йил 20 октябрда Петербургда харбий вазир Д. Милютин ва Д. Форсайтлар уртасида, шунингдек Осиё депертаменти директори иштирок этган йигилишда иккала томон куйидаги карорга келишди: "1) Х,озирги вактда хакикатда Шер Алихон хукмронлик килаётган худудлар Афгонистоннинг чагараси этиб хисобланади. Узининг чегарасини шимолга томон кенгайишиги йул куймаслиги учун Англия барча чораларни тадбик этади. 2) Уз навбатида Россия Бухоро узининг чегарасини Афгонистон худуди хисобига кенгайтиришига йул куймаслик учун узининг таъсиридан фойдаланади. 3) Агарда кейинчалик Россия Бухорога карши душманларча харакат килишга мажбур булса ва барча хонлик ёки унинг бир кисмини эгаллаб олиш хохишидан катъи назар, Афгонистонга нисбатан босиб олиш харакатларини амалга оширмайди. Англия эса уз навбатида, афгон подшохи узининг шимолий кушниларини ташвишга куйишига йул куймайди" [Б.Искандаров: 176].

Англия Россияга иккала империянинг таъсир доирасини ажратувчи оралик сифатида Афгонистоннинг шимолий чегарасига аниклик киритишни таклиф килди. Россия бу таклифга рози булди. Буюк Британия ва Россия хукуматлари уртасида калкон минтакани барпо этиш тугрисидаги музокаралар яна кайтадан бошланди. ^обул амири чегараси шимолда Амударёнинг Хужа Солих кечувидан ва Панж юкори окими, сунг бу нуктадан чегара Бадахшоннинг шаркий чегараси буйлаб ва Кофиристон хамда Читролнинг шимолий чегарасидан жанубий-гарбий томонга йуналиб жанубга кайрилади. Куриниб турибдики, на Шугнон ва на Вохан ^обул амири худуди чегарасига кирмаган.

Афгонистон Бадахшон ва Воханни уз ичига камраб оладими, ёки Окс билан Кукчининг бирлашуви унинг шимолий чегарасини хосил киладими деган саволлар кайтадан бошланган музокараларнинг мунозарали масалаларидан булди.

Бу хусусда Британ хукуматининг позицияси 1872 йил 17 октябрда Буюк Британия ташки ишлари вазири граф Жорж Левисон-Гоувер Гранвилнинг (1815-1891 йй.), А. Лофтусга ёзган хатида шундай баён килинган. ^обул амири хукумати афгон провинциясининг барча кулами зикр килинган, шимолий чегарани ташкил килувчи, Шаркда Сарикулдан бошлаб то Кукчи дарёси билан Оксус дарёсининг тутушган жойи яъни Панж дарёси, Вохан округи карам булган Бадахшон хисобига кенгайиши зарур. Афгон Туркистони куйидаги округларни уз ичига олади: ^ундуз, Хулм ва Балх, Окус дарёси окимига куйилувчи Кукчидан то Хужа Солих нуктасигача яъни Бухородан Балхга катта йул буйлаб, шимолий чегара булиб хизмат килиши мумкин. Афгон амири Хожа Солихнинг куйи, Амударёнинг чап киргогига хеч кандай даъво кила олмайди [Афганское разграничение: 5].

Баён килинган бу фикр-мулохазалар, афгон амирига Бадахшон ва Воханни узининг хукумати таркибига кушиб олиш хукукини бермасликни каттик маъкуллаган фон Кауфманнинг карашлари билан тугри келмади.

Граф Гранвилнинг топширигига биноан 1872 йил 17 октябрдаги хатнинг нусхаси Россия ташки ишлари вазири граф А.М. Горчаковга (1798-1883 й.й.) юборилди. 1872 йил 7 декабрда британ хамкасбига ёзган жавоб хатида эса шундай кайд килади: "Афгон давлатининг асосчиси Дуст Мухаммадхон узидан кейин, хукмронлигининг айрим вактларида Афгонистон томонидан кушиб олинган худудларни асос сифатида кабул килишга имкон бермайдиган чигал вазиятни колдириб кетди [D.Urakov: 26].

Шунинг учун Шер Алихон хукмронлиги вактидаёк улкага кирган ва кейинчалик Дуст Мухаммад хукумати томонидан тан олинган уша худудларнигина эътиборга олиш лозимлигини мувофиклаштириш даркор" [А.Постников: 116].

Россия хукумати узининг Лондондаги вакили оркали инглиз хукуматини юзага келган карама-каршиликка эътибор каратишини талаб килди. Кейин Рус хокимияти босиб олинган улкаларда узининг идора килиш механизмини урнатиши баробарида, Урта Осиёда иккала давлат уртасидаги муносабатларни вактинча баркарорлаштириш максадида лорд Гранвилнинг Афгонистон чегарасига дахлдор булган таклифини кабул килиш заруррияти тугрисида хулосага келди [А.Постников: 118].

1872-1873 йилларда имзоланган битим бир томондан иккала буюк давлат манфаатларининг натижаси булди. Иккинчи томондан эса инглизларга руслар билан камрок хисоблашиш имкониятини берди. Иккала буюк давлат заиф халкларни босиб олиш максадида узларининг боскинчилик харакатларини амалга оширишда, асосан узининг вассал мамлакатларига таяндилар; инглиз истилочилари учун бундай мамлакат Афгонистон, чор Россияси учун эса Бухоро булди.

Афгонистон ва Бухорони "химоя килиш" сиёсатини олиб борган иккала буюк давлат уша вактда хакикатда узларининг таъсир доирасини таксимладилар ва охир-окибатда эса бир мунча заиф халкларни босиб олиш хисобига узларининг мустамлака ерларини кенгайтиришга харакат килдилар. Хужжатларнинг бирида мазкур битимларнинг хакикий максадидан дарак беради: "улар уртасида (Англия ва Россия. - муаллиф) яхши муносабатларни саклаб колиш учун Урта Осиёда уларнинг бевосита туташ эгаликларини олдиндан белгилаш максадга мувофик булар эди. Мазкур вазиятда иккала мустамлакачи давлат уртасида бетараф худудни барпо этиш энг яхши воситалардан бири булиб, дахлсизлик иккала буюк давлат учун хам амал килиниши бир хил шарт булар эди" [Афганское разграничение: 3].

Урта Осиёда узининг келажакдаги холатини мустахкамлаш билан банд булган ва Болконда мураккабликларга дуч келган Россия империяси Англияга фойдали булган вактинча битим имзолашга рози булди. Аввал бошида у битимлар шартини бажаришни эътиборсиз колдирди. Бу хусусан, Гладстон инглиз хукумати бошлигининг куйидаги баёнида уз аксини топган. Инглиз парламентида берилган савол: "Англия узок вакт Россия ва Афгонистон уртасида тинчликни ушлаб туриш мажбуриятини ушлаб турадими ва кушнилари билан тинчлик холатида булишда амирни (Афгонистон - муаллиф) ушлаб туриш учун Англия куролни ишга солиши зарурми? Гладстон шундай жавоб берди: давлат бундай масъулиятни уз зимммасига олмайди ва факатгина дустлик маслахатини бериш билан чекланиши мумкин, холос" [Туркестанские ведомости: 17]. Бундай жавоб рус хукуматини нафакат кониктирмади. Балки инглиз хукумати битим тузилгандан кейин

хам кандай булмасин битим шартларини бажаришни рад килгани сабабли уни мушкул ахволга хам солиб куйди.

Шак-шубхасизки, Россия империяси хукумати тузилган битимнинг асосий бандларини эътиборсиз колдиришларига тинч караб тура олмадилар. Бу холат шунга олиб келдики, иккала буюк давлатлар илгаригидек узларининг таъсир доирасини кенгайтиришга харакат килдилар. Шу максадда инглизлар Х,индистоннинг шимолий кисмида жойлашган Х,индикуш улкасидан ярим мустакил булган худудларни батамом босиб олишни бошладидар. Бир вактнинг узида улар Афгонистонда узларининг вазиятини мустахкамлаб олишга хам киришдилар. Натижада 1878-1880 йиллардаги икинчи инглиз-афгон урушида инглизлар Афгонистонни Британ Х,индистонидан ташкари, бошка давлатлар билан дипломатик алокаларни олиб бориш хукукидан махрум килиб, уни карам давлатга айлантиришга муваффак булдилар [B.Khaynazarov: 145]. Шу билан бир каторда инглизлар шимолий районлар хисобига узининг эгалигини кенгайтиришга харакат килаётган Абдурахмонхонга турли хил (молиявий, харбий ва бошка) ёрдам курсатдилар.

1872-1873 йилларда тузилган битимнинг асосий шартлари эътиборсиз колдирилиши, Англия билан бир каторда Россия хам кейинчалик унинг асосий тамойилларини бузишга олиб келди. Инглизлар Россиянинг хар бир кадамидан узларининг фойдасига фойдаланишга харакат килдилар.

Мавжуд манбалар, элчи ва савдогарларнинг курсатмалари, фундаментал асарлар, хамда рус ахборотида эълон килинган маколалар бизга Каспийорти худуди хакида, колаверса унинг ташки иктисодий алокалари тугрисида мухим маълумотларни бериши билан ханузгача уз кадрини саклаб колмокда. Куриб утганимиздек, Каспийорти худуди XIX асрда Россия билан жуда якин савдо-иктисодий муносабатларига киришган. У анъанавий савдо алокаларини давом эттирган холда Бухоро, Эрон ва Х,индистон билан хам муносабатларни жадаллаштирган. Х,аттоки, хива хонлиги, Россия ва шарк давлатлари уртасидаги савдо муносабатларида воситачи вазифасини хам бажарган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Афганское разграничение. Переговоры между Россией и Великобританией в 1872-1885 гг. В 2-х ч. Ч. 2.-СПб., 1886.

2. Искандаров Б.И. Восточная Бухара и Памир во второй половине XIX в. В 2-х ч. Ч. 1.-Душанбе, 1962.-С. 176.

3. Афганское разграничение. Переговоры между Россией и Великобританией в 1872-1885 гг. В 2-х ч.-СПб., 1886. Ч. 2.-С. 5.

4. Постников А. В. Схватка на "Крыше Мира": Политики, разведчики, географы в борьбе за Памир в XIX веке.-М., 2005.

5. Туркестанские ведомости. 1892. 1 сентября.

6. Хайназаров Б.Б. XIX асрда инглиз-рус ракобатида Афгонистондаги савдо-сотик масалалари // O'zbekistonda ijtimoiy fanlar. № 4. 2021.-Б. 52-57.

7. Khaynazarov B. Trade Issues In Central Asia In The Anglo-Russian Competition Of The XIX Century // The American Journal of Social Science and Education Innovations (ISSN-2689-100x). Volume 03 Issue 12-2021, Pages: 144-149.

8. Urakov D.J. English-Russian Agreement on Afghanistan. International Journal of Academic and Applied Research (IJAAR) // ol. 5 Issue 4, April - 2021, Pages: 26-30.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.