Научная статья на тему 'ЎРМОН БИОЦЕНОЗИДА ТАНА ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ'

ЎРМОН БИОЦЕНОЗИДА ТАНА ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
53
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЎРМОН / БИОЦЕНОЗ / ЗАРАРКУНАНДА / COSUS-СOSUS / ТЕРАК / ТОЛ / ЗАРАНГ / Оқ қАЙИН / ЭМАН / АГРОТЕХНИК / БИОЛОГИК / КИМЁВИЙ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рахимова А.А.

Ушбу мақолада ўрмонзорларнинг ахамияти, ўрмонзорларда учрайдиган тана зараркунандаларининг морфологияси, биоэкологияси ва зарар етказиш даражаси ёритилган. Шунингдек, мақолада келтирилган зараркунандаларга қарши кураш чоралари хақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BODY PESTS IN FOREST BIOSENOSIS AND MEASURES AGAINST THEM

This article discusses the importance of forests and the morphology, bioecology and degree of infection of stem pests found in forests. The article also contains information about pest control measures.

Текст научной работы на тему «ЎРМОН БИОЦЕНОЗИДА ТАНА ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ»

Рахимова А. А. ассистент Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институти

УРМОН БИОЦЕНОЗИДА ТАНА ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА КАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ

Аннотация: Ушбу мацолада урмонзорларнинг ахамияти, урмонзорларда учрайдиган тана зараркунандаларининг морфологияси, биоэкологияси ва зарар етказиш даражаси ёритилган. Шунингдек, мацолада келтирилган зараркунандаларга царши кураш чоралари хацида маълумот берилган.

Калит сузлар: урмон, биоценоз,зараркунанда, Cosus-cosus, Aegeria apiformis,терак, тол, заранг, оц цайин, эман, агротехник, биологик, кимёвий.

Rakhimova A.A. assistant

Andijan Institute of Agricultur and agrotechnologies

BODY PESTS IN FOREST BIOSENOSIS AND MEASURES

AGAINST THEM

Annotation: This article discusses the importance of forests and the morphology, bioecology and degree of infection of stem pests found in forests. The article also contains information about pest control measures.

Keywords: forest, biocenosis, pest, Cosus-cosus, Aegeria apiformis,

poplar, willow, maple, white birch, oak, agrotechnical, biological, chemical.

Кейинги пайтда дунё мамлакатларида турли хилдаги саноат ва инновацион технологияларни шиддат билан яратилиши, жахон мамлакатларини иктисодий ривожланишига олиб келиши билан бир каторда, инсоният учун ута мухим булган атроф-мухитнинг глобал равишда узгариши, усимликлар, урмон ва кишлок хужалиги экинлари агробио-ценозини бузилишига олиб келмокда. Бу эса нафакат инсонлар касалликларини ривожланишига, балки усимликлар зарарли организм -ларининг хам кескин купайиб боришига олиб келмокда.

Бу борада Узбекистон Республикасида урмон фондини мухофаза килиш, купайтириш, ундан окилона фойдаланиш, унинг моддий-техника базасини модернизация килиш, сохага бозор механизмларини хамда ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, кадрлар

салохиятини ошириш хисобига илм-фан ютукларидан самарали фойдаланиш, шунингдек, 2030 йилгача булган даврда урмон хужалигини ислох килишнинг устувор йуналишларини белгилаш максадида Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 23 августдаги «Республикада урмонлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-4424-сон карори эълон килинди.

Урмон биоценозида манзарали ва ёFOчбоп дарахтларга жиддий зарар етказадиган кенг таркалган Lepidoptera туркуми вакиллари булган сассик дарахтхур, терак ойнадори, кичик терак шишасимони ва бошка зараркунандалар иктисодий жихатдан зарар етказмокда.

Танахур зараркунандалар баргхурларга караганда биоэколик жихатдан фарк килади, чунки уларнинг асосий ривожланиш боскичлари дарахт танасида кечади ва уларга карши кураш чоралари хам бир мунча кийинчиликлар келтириб чикаради.

Дарахт сассицхури (Cossus cossus L.) капалакнинг олдинги канотлари куетир-кулранг тусда. Канотлари ноаник кулранг-окиш доFлари ва кундалангига тулкинсимон чизиклари бор. Орка канотлари тук-жигарранг куринишда булиб, хира тулкинсимон чизиклари бор. Кукрак кисмининг уст томони тук, корни ок ва йуFOн, эркагининг канотлари улчами 65-70 мм. УрFOчисининг канотлари эса 80-95 мм. Янги чиккан личинкалар тук-кизил, кейинрок эса оч-кизил рангда булади. Боши кора ялтирок. Вояга етган личинкаси 80-95 мм, нафас олиш тешиклари жигарранг. Агар личинкаларга бирор нарса тегиб кетса узидан мушк хидли суюклик ажратади. Гумбаги калин ипаксимон пилласининг ичида жойлашган. Куетир рангда. Гумбагининг узунлиги тахминан 60 мм. Тухуми овалсимон, тиник- жигар ранг, кора йуллари бор, хажми 1,2 мм.

ЁFOч курти купгина япрок баргли дарахтларни, жумладан, терак, тол, заранг, ок кайин, эман ва бошка мевали дарахт турларининг луб каватини ва ёFOчлик кисмини уйиб (еб) катта зарар етказади.

Бу зараркунанданинг табиатга учиб чикиши Урта Осиё шароитида май ойи охирлари ва июн ойларида бошланади. В.И.Плотников ва И.КМахновский маълумотларига кура бу капалак купгина кучатзор ва теракзорларга 20% дан 50% гача зарар етказилганлиги кайд килинган.

Табиатда танахурининг капалаклари учиб юриши одатда 14-15 кун давом этади. Личинкалар аввал дарахтнинг луб каватини кемиради, кейинчалик дарахт танасининг пастки кисмининг ёFOчлик кисмини хам хар томонлама (кундалангига, тиккасига) тешиб ташлайди. Улар хосил килган тешик йулларнинг девори личинкалар хосил килган суюклик билан захарланиб, жигарранг ёки кора рангли булиб колади. Дарахт барглари тукила бошлаганда личинкалар озикланишни тухтатади ва узлари ясаган хандакларда кишлайди. Улар шу ерда келуси йил дарахтлар барг ёзгунига кадар ётади. Кулгуси йил бахорда личинкалар яна озикланишни давом

эттиради ва кузга бориб Fумбакка айланиб, иккинчи марта кишлайди. Гумбакка айланиш боскичи 3-6 хафта давом этади.

Урточи капалак дарахт ёриклари, пустлок остига ёки зарарланган тешикларга 20-25 тадан туп-туп килиб тухум куяди. Тахминан 14-15 кундан сунг тухумлардан ёш личинкалар туFилади. ЁFOч куртининг купайиши (генерацияси) икки йиллик.

ЁFOч курти Узбекистоннинг тоFларида денгиз сатхидан 1800 м баландликлардаги урмонзорларда учрайди. У Узбекистонда факат тол ва олма дарахтларининг зараркунандаси сифатида маълум.

Урмон биоценозидаги яна бир ашаддий зараркунандалардан бири бу танахур зараркунандалар Aegeridae оиласига мансуб булган катта терак шишасимони -Aegeria apiformis. Бу капалакнинг канотлари улчами 40-45 мм ни ташкил килади. Боши сарик, кукраги кора-жигарранг. К,анотлари ялтирок, жияклари хошияланган, олдинги томонида кора нукталари бор. Личинкалари ок-сарик рангда, орка томонида сезилмайдиган чизиFи бор. Катта ёшли личинкаларининг тана узунлиги 24-25 мм. Гумбаги тук-ку^ир рангли, узунлиги тахминан 30 мм.

Капалакларнинг табиатга учиб чикиши жанубий вилоятларда май ойи бошларида бошланиб июл ойи бошларигача давом этади. УрFOчи капалак дарахт танасининг энг пастки кисмига пустлок ости ва ёрикларига биттадан тухум куяди. Баъзан тупрокка хам тухум куяди. Бир бош она капалак тахминан 1200 та тухум куяди. Орадан 3-4 хафта утиб тухумчалардан личинкалар чикади ва дарахт пустлоFини тешиб озикланишни бошлайди. Улар ёз буйи озикланади. Купчилик холларда личинкалар дарахт пустлоFида кишлайди. Бахорга бориб, яъни тераклар барг ёза бошлаган вактда кишловдан чиккан личинкалар дарахт танасини хам тешиб хар томонга караб тешиклар (коваклар) хосил килади.

К,арши кураш чоралари

Х,идли ёFOч уймакори хаёт тарзининг узига хослиги унга карши кураш чора-

ларини ишлаб чикишда алохида ёндашувни талаб этади. Агротехник тадбирларда дарахт поялари, йуFOн шохлар ва улар оралари эски пустлоклардантозаланади ва албатта тупланган колдиклар ёкиб юборилади. Бу тадбир

эскипустлокларвадарахтёрикларигатупланганкуртлар микдориникамайтиради.

Капалакларнингучишиватухумкуйишидавридадарахтларгаинсектици дларнинг ишчи суюклигини куллаш мумкин, бинобарин мазкурхашаротнинг учиши йилда бир марта - асосан май ойида кузатилади.Шу боис мавсум бошида дарахтларга бир марта, ёки энг яхшиси иккимарта ишлов бериш уларнинг хидли ёFOч уймакори билан зарарланишигабархам бериши мумкин. Бунда боFлар холатининг яна бир яхшиланишхолати шундаки, май ойида одатда мевали дарахтларни олма

мевахури вабошка бир канча барг уровчиларнинг турлари, шунингдек сурувчи йулдошзараркунандалардан (усимлик битлари, калкондор, кана ва б.) хдмоялашмуддати бошланади. Шу боис мазкур муддат доимо зараркунандаларгакарши курашишнинг умумий тизимида мос келади ва мухдм ахдмият касбэтиши мумкин. Шундай килиб, ишонч билан таъкидлаш мумкинки, зараркунандаобъектларнинг сонини биологик (табиий) усулда камайтириш, бунинг учунэнг самарали яйдокчи турларини хориждан жалб килиш (интродукция) -усимликларни (боFларни) хдмоя килиш ишида истикболли йуналишларданбиридир.

Зараркунандаларга карши биологик усулда курашишнинг яна бирйуналиши - микробиоусул хдсобланади.Бунда усимликларнинг хдмоячилари сифатида микроорганизмлар (бактерия, замбуруF, вирус ва соддахдйвонлар) иштирок этади. Bacillus thuringiensis бактериялари асосидатайёрланган препаратлар энг куп таркалган ва амалда кенг кулланилаетганпрепаратларжумласидандир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасида Урмон хужалиги тизимини 2030йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"гиK,арори.-Тошкент. 06.10.2020 й. NÜK,-4850

2.Рахимова А., Эсанбаев Ш., Р.Жумаев Урмон биоценозида учрайдиган фитофаг зараркунандалар турлари Агро Кимё химоя ва усимликлар карантини илмий-амалий журнал № 6 2021. -Б. 1-3.

З.Эсанбаев Ш.,У.А.Машарипов У.А.,М.М.Аблазова М.М., Вредители лесных насаждений и меры борьбы с ними. Ташкент.2021.-С. 176-177. 4.ЮсуповА.Стеклянница-вредительмолодыхтопал//Информационный листок о передовом производственном огне ГФНТИ,1994.- С.З.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.