CC BY
31Cilt: 3, Sayi: 2, 2020
Vol: 3, Issue: 2, 2020
Sayfa - Page: 160-182
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
RiSÄLETÜ'N-NUSHiYYE'DE Ki / KiM BAGLAÇLARININ KULLANILIÇI
THE USE OF Ki / KiM CONJUCTIONS IN RÎSÂLETÛ'N-NUSHÎYYE
Ahmet ÇAL*
MAKALE BÎLGÎSÎ ÖZET
Geliç: 17.08.2020 V Kabul: 11.11.2020 Turkçe temel yapisi itibariyle baglaçlarin az kullanildigi bir dildir. Tûrkçede yardimci cümlelerin kurulu^unda kullanilan baglaçlar, Türklerin ilk kar§ila§tiklari milletlerin dillerinden alinarak Tûrkçeye aktarilmi^tir. Tûrkçede eskiden beri var olan kaçan, kayru, kim, ne gibi kelimelere yabanci dillerdeki yardimci cümleleri baglamak için yeni anlamlar verilmi^tir. Tûrkçenin çeçitli §artlar altinda ba§ka dil ve kültürlerin etkisinde kalmasi Tûrkçeye birtakim baglaçlarin girmesine de yol açmi^tir. Özellikle islamiyet'in kabulünden sonra TOrkçeye, Arapça ve Farsçadan bazi edat ve baglaçlarin girdigi görülmektedir. Bu baglaçlardan biri de Farsçadan dilimize girmiç olan ki baglacidir. Özellikle Eski Anadolu Ttokçesi döneminde sikça kullanilan ki baglaci genellikle pekiçtirme, kuvvetlendirme, sebep-sonuç, açiklama vs. fonksiyonlar üstlenerek yardimci cümle ile temel cümle arasinda baglanti kurmuçtur. Eski Türkçeden beri TOrkçenin her döneminde kullanilan kim soru zamiri, ki'nin etkisiyle Eski Anadolu TOrkçesi döneminde soru zamiri içlevinin yaninda baglaç fonksiyonu da kazanmiçtir. Bu çaliçmada XIII. ve XIV. yüzyil edebiyatinin önemli mesnevilerinden biri olan Risäletü'n-Nushiyye adli eserdeki ki ve kim baglaçlarmin kullanimi ve içlevleri üzerinde durulacaktir.
Anahtar Kelimeler: Risâletü 'n-Nushiyye, ki ve kim baglaçlari, Eski Anadolu Tûrkçesi, temel cümle, yan cümle.
Araçttrma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 17.08.2020 V Accepted: 11.11.2020 Turkish is a language in which conjunctions are rarely used due to its basic structure. The conjunctions used in the establishment of auxiliary sentences in Turkish were taken from the languages of the nations which Turks first encountered, and transferred to Turkish. The words such as kagan, kayru, kim, and ne which existing in Turkish for a long time, have been given new meanings to connect auxiliary sentences in foreign languages. The influence of Turkish by other languages and cultures under various conditions has also led to the addition of some conjunctions to Turkish. Especially after the adoption of Islam, it is seen that some prepositions and conjunctions from Arabic and Persian entered Turkish. One of these conjunctions is ki which has entered our language from Persian. Especially in the Old Anatolian Turkish period, the conjunction ki is often used to consolidate, reinforce, cause-effect, explanation, etc. has established a connection between the auxiliary sentence and the basic sentence by taking over functions. Kim interrogative pronoun, which has been used in every period of Turkish since ancient Turkish, has gained the function of conjunction in addition to its interrogative function in the Old Anatolian Turkish period with the influence of ki. In this study, the use and functions of ki and kim conjunctions in Risaletu'n-Nushiyye, one of the important mesnevi of XIII. and XIV. century literature will be discussed.
Keywords: Risâletu 'n-Nushiyye, conjunctions of ki and kim, Old Anatolia Turkish, main clause, subordinate sentence.
Research Article
* Ögr. Gör. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Seydi^ehir Meslek Yüksekokulu, Konya / Türkiye. E-mail: ahmetcal42 (Sgmail. com.
ORCID https://orcid.Org/0000-0001-9000-4205.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To site this article (APA):
Qal, Ahmet (2020). Risaletü'n-Nushiyye'de Ki / Kim Baglaflanmn Kullamli^i. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültür Ara^tirmalan Dergisi (UDEKAD), 3 (2): 160-182. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.781441.
Extended Abstract
That does not have any meaning alone; Words that link co-attendant words, phrases, or sentences are called conjunctions. Conjunctions have an important place in Turkish sentence constructions. However, Turkish is a language in which conjunctions are rarely used due to its general structure. It is known that conjunctions were not used in the Old Turkish period. It is determined that even many conjunctions that are Turkish in terms of the structure today are taken from other word classes.
After the adoption of Islam, especially as a result of transferring works through translation, there has been an increase in the number of conjunctions transmitted from Persian to our language. One of these conjunctions is ki. The conjunction ki has been used as conjunction linking compound sentences both in Turkish developed in the Anatolian region and Harezm Turkish in Central Asia. Besides, starting from the periods when Persian influenced Turkish, under the influence of the conjunction ki passed from Persian, kim interrogative pronoun in Turkish also gained the quality of being conjunction and continued until the XIX. century in Ottoman written language. Kim undertook all his duties under the influence of ki, was used together with that in the early periods of Western Turkish, but later on, with the widespread adoption of ki, the conjunction function lost its place to ki and continued to be used only as a question pronoun.
Ki and kim are conjunctions that connect two elements in compound sentences. Sentences with ki and kim consist of a basic sentence and an auxiliary sentence that completes this sentence in various ways. While the auxiliary sentence is sometimes directly linked to the basic sentence and becomes a complementary element of the predicate, sometimes it becomes an element that indicates, complements, and qualifies by connecting to one of the noun elements of the basic sentence. At the same time, ki is a reinforcement preposition that connects the ending element to an explanation and conclusion sentence, an auxiliary sentence. But in this structure, the main element precedes the auxiliary element. This is against the syntax of Turkish. Therefore, compound sentences with ki are foreign to Turkish in terms of the establishment.
In this study, the use of ki and kim conjunctions in the work named Risaletu'n-Nushiyye, which belongs to the period of Old Anatolian Turkish and has the feature of a counsel, will be emphasized. The work, consisting of 600 couplets, has more than one copy.
While advising people in the work written by Yunus Emre, the language was also used very effectively. Various conjunctions have also been used frequently while establishing a connection between related sentences. Two of these are ki and kim conjunctions. Ki was used as conjunction 75 times and kim was used as conjunction 61 times in 600 couplets in the work. In verses 25., 377., 463., 480. and 598, ki, and kim are used as conjunction twice. Besides, kim has a pronoun in the work is also used a lot. Ki, which expresses doubts, hesitations, predictions and comes from erki in Old Turkish, has not been encountered. It has been determined that ki / kim conjunctions in the Risaletu'n-Nushiyye are used in 17 different functions.
The conjunctions of ki and kim in the Risaletu'n-Nushiyye are quite high. In the work, which consists of 600 couplets, the words ki and kim were used 136 times as conjunction. This shows that these conjunctions are used almost once in every 4 couplets. In 81 of these, ki and kim are the complement of the basic sentence, the object in 14, the subject in 2, the predicate in 4. Ki and kim, which reinforce other words in 6 examples, report probability in 2 examples.
/ V°,ume; 3, / Issue: 2, 2020
In 13 examples and literally in 2 examples, it establishes a relationship between sentences with the meaning of da / de. While linking the sentences with the opposite expression in 3 examples, it served as an explanation in 9 examples.
Ki and kim conjunctions were used as subject 32 times, object 14 times, complement (adverb) 15 times, indirect object 20 times, and predicate 20 times of the auxiliary sentence.
1. Giri§
Tek ba§larina bir anlamlari olmayan; e§ gorevli sozcukleri, kelime gruplarini ya da cumleleri birbirine baglayan sozcuklere bagla9 denir. Turk9e cumle kurulu§larinda bagla^ar onemli bir yer tutar (Hacieminoglu 2015: 112). Bununla birlikte Turk9e, genel yapisi itibariyle bagla9larin az kullanildigi bir dildir. Eski Turk9e doneminde bagla9 kullanilmadigi da bilinmektedir (Korkmaz 2017: 620). Bugun yapi bakimindan Turk9e olan bir9ok baglacin bile aslinda ba§ka kelime siniflarindan alindiklari tespit edilmektedir. VIII. asirda yerle§ik hayata ge9en Uygurlar, Sogud ve Tohar gibi iranli milletlerin dillerindeki bagla9lari alarak Turk9ede bulunan kagan, kanyu, kim, ne gibi kelimelere yeni anlamlar vermi§, temel du§unceyi farkli yonlerden tamamlamaya 9ali§mi§lardir (Tokatli 2005: 134; Savran 2003: 225). islamiyet'in kabulunden sonra ozellikle 9eviri yoluyla eser aktarma neticesinde dilimize Fars9adan ge9en bagla9larin sayisinda bir arti§ olmu§tur. Bu bagla9lardan biri de ki baglacidir. Ki baglaci hem Anadolu bolgesinde geli§en Turk9ede hem de Orta Asyadaki Harezm Turk9esinde birle§ik cumleleri birbirine baglayan bir bagla9 olarak kullanilmi§tir (Eckmann 1959: 27, Aktan 2006: 53). Ayrica, Fars9anin Turk9eye etki ettigi devirlerden ba§layarak, Fars9adan ge9me ki baglacinin etkisi altinda, Turk9edeki kim soru zamiri de bir bagla9 olma niteligi kazanmi§ ve Osmanli yazi dilinde XIX. yuzyila kadar suregelmi§tir (Korkmaz 2017: 620-621, Tokatli 2005: 134). Ki'nin etkisiyle onun butun gorevlerini ustlenen kim, Bati Turk9esinin ilk donemlerinde ki ile birlikte kullanilmasina ragmen, sonradan ki'nin yayginla§ip benimsenmesiyle bagla9 fonksiyonunu kaybederek yerini ki'ye birakmi§ ve yalnizca soru zamiri olarak kullanilmaya devam etmi§tir (Ozkan 2004: 244). Bugun tek ba§ina bagla9 olarak kullanilmayan kim, bu fonksiyonunu nitekim baglacinda surdurmektedir (Aksan 2005: 66-67).
Ki ve kim birle§ik yapili cumlelerdeki iki unsuru birbirine baglayan bir bagla9tir (Tokatli 2005: 134). Ki ve kim'li cumleler bir temel cumleyle bu cumleyi 9e§itli yonlerden tamamlayan bir yardimci cumleden meydana gelirler. Yardimci cumle bazen dogrudan temel cumleye baglanip yuklemin tamamlayici bir unsuru olurken bazen de temel cumlenin isim unsurlarindan birine baglanarak onu belirten, tamamlayan, niteleyen bir unsur olur (Eckmann 1959: 27).
Ki ayni zamanda sonuna geldigi unsuru bir a9iklama ve sonu9 cumlesine, bir yardimci cumleye baglayan kuvvetlendirme edatidir. Ki'den once isim, edat veya fiil gelebilir. Asil cumleyi peki§tirmek, ona dikkat 9ekmek i9in ki'ye bagli bir yardimci cumleden faydalanilir (Ergin 1981: 362). Fakat bu yapida, asil unsur, yardimci unsurdan once gelir. Bu ise Turk9enin sozdizimine aykiridir. Bundan dolayi ki'li birle§ik cumleler kurulu§ bakimindan Turk9eye yabancidirlar (Tulum 1978: 16).
Bu 9ali§mada, Eski Anadolu Turk9esi donemine ait olan ve bir nasihatname ozelligi gosteren Risaletu'n-Nushiyye adli eserde kullanilan ki ve kim bagla9larinin kullanimi uzerinde durulacaktir. 600 beyitten olu§an eserin birden fazla nushasi vardir. Her nushada beyitler arasinda belirli farkliliklarin oldugu gorulmektedir. £ali§mamizdaki ornekler Mustafa Tat9i'nin Yunus Emre Divani Risaletu'n-Nushiyye Tenkitli Metin adli 9ali§masindan alinmi§tir. Tat9i, bu
9ali§masinda Süleymaniye Kütüphanesindeki Fatih nüshasini esas almi§ ve Risaletü'n-Nushiyye'nin diger nüshalariyla Fatih nüshasi arasindaki farkliliklari tenkitli olarak yayimlami§tir. Dolayisiyla 9ali§mamizin temelini de Fatih nüshasi olu§turmaktadir. Ancak Fatih nüshasinda olmadigi hälde i9inde ki ve kim bagla9lari bulunan beyitler de mevcuttur. Bu beyitler Tat9i'nin vermiß oldugu beyit numarasina göre 9ali§maya dähil edilmi§tir.
Yunus Emre tarafindan yazilan ve didaktik bir nitelik ta§iyan Risaletü'n-Nushiyye XIII. ve XIV. yüzyil Türk edebiyatinin mesnevi türünde yazilmi§ ilk ve en güzel örneklerinden biridir (Tat9i 1991: 3). Anadolu Türklügünün hayatindan alinan motiflerle süslenen risäle bu dönemde yazilan diger nasihatnamelerden farkli olarak kendine özgü birtakim özellikler göstermektedir. Eserin yaziminda kullanilan sade Türk9e, Yunus'tan sonra gelen bir9ok §äiri de önemli öl9üde etkilemi§tir. Eser ayni zamanda 9ok güzel bir sembolizm ve allegori ile olu§turulmu§tur. Risäletü'n-Nushiyye'de genel itibariyle Ruh ve Akil, Kibir ve Kanaat, Bu§u (öfke) ve Gazäb (gazap), Sabir, Buhl (cimrilik) ve Hased (kiskan9lik), Gaybet (giybet) ve Bühtän (iftira) olmak üzere 6 konu i§lenmektedir. Yunus bu konulari i§lerken insanlara ögüt vermeyi ama9lamaktadir. Onun ögüdü insani Hakk'a ula§tirmak i9indir (Tat9i 1991: 2-3). Risäletü'n-Nushiyye'de insanin kendi nefsi ile yaptigi mücadele ön plandadir. Mutasavviflara göre insani kötü olmaya ve kötülük yapmaya sevk eden §ey nefistir. (Saglam 2017: 350).
Yunus Emre insanlara ögüt verirken dili de son derece etkili kullanmi§tir. Birbiriyle alakali cümleler arasinda baglanti kurarken 9e§itli bagla9lardan da sik9a faydalanmi§tir. Bunlardan ikisi ki ve kim bagla9laridir. Eserdeki 600 beyitte 75 defa ki, 61 defa de kim bagla9 olarak kullanilmi§tir. 25., 377., 463., 480. ve 598. beyitlerde ki / kim bagla9 olarak 2 defa kullanilmi§tir. Bunun yaninda eserde zamir olan kim de 9ok9a kullanilmi§tir. §üphe, tereddüt, tahmin bildiren ve Eski Türk9edeki erkiden gelen ki'ye ise rastlanmami§tir.
Risäletü'n-Nushiyye'de ki / kim bagla9larinin 17 farkli i§levde kullanildigi tespit edilmi§tir. Bunlari §u §ekilde siralayabiliriz:
2. Yardimci Cümleyi Özne ilgisiyle Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Eserde, yardimci cümleyi özne ilgisiyle temel cümleye baglayan 2 örnek tespit edilmi§tir. Bu örneklerde özneler hem yardimci cümlenin hem de temel cümlenin öznesi konumundadir.
2.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar:
52. "Olun kim yiri yurdi onda ola Pes anun ki§ileri kanda ola"
Yeri yurdu cehennemde1 olan ki§ilerin benzeri nerede olur?
401. "£ü 'äciz kendü dahi kendözinden Ki §ad olan olur gussa yüzinden"
Kendi bile kendi özünden äciz oldugu igin mutlu olan onun yüzünden kederli olur.
3. Yardimci Cümleyi Nesne ilgisiyle Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Eserde, ki ve kim bagla9larinin yardimci cümleyi nesne ilgisiyle temel cümleye bagladigi 12 örnek vardir. Ki ve kim'in bagli oldugu öge bu 12 örnegin 4'ünde yardimci cümlenin öznesi,
1 Cehennem 51. beyitte ge9mektedir.
2'sinde nesnesi, 2'sinde tümleci, 2'sinde yer tamlayicisi, 2'sinde de yüklemi olarak kullanilmiçtir.
3.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar: 213. "Bilürem ani kim tâ'ati yokdur2
Hem ilde-§arda adi sani yokdur"
Hem onun itaatinin olmadigini hem de çehirde (halk içinde) iyi sifatinin olmadigini bilirim.
390. "Kiyâmete degin yir yutigider
Gör imdi ki kiyâmet ana n'ider" Yer onu (Kârûn'u) kiyamete kadar yutup gitti, kiyametin ona ne yaptigini çimdi gör. 463. "Hisâbin her ki§i kim bunda virdi
GUmânsuz bil kim ol Hakk'ina irdi" Ki§i hesabini burada verse, §üphesiz onun Hakk 'ina kavuçtugunu bil. 598. "Í gâfil bil ki 'ömrün geçesidûr
Ecel kim ire 'aybun açasidur" Ey gafil ömrünün geçecegini bil, ecel gelerek ayibini meydana çikaracaktir.
3.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 21. "Gör imdi kim seni kime taparsin
Kime kapu açup kime yaparsin" Sen, çimdi kime taptigini, kime kapi açip kapattigini gör. 455. "Hisâbi her kimün yârina kaldi Tut eyle kim baligi ta§a saldi" Her kimin hesabi yarina kalirsa, baligi ta§a saldigini farz et.
3.3. Yardimci Cümlenin Tümleci (Zarf) Olanlar: 276. "Ayidur sabr kim tiz tutsun ani
Harâb itdi ili anun ziyâni" Sabrin onu çabuk tutmasini söyler, onun kaybi çehri harap etti. 424. "Bu murdâr gördiler kim taçra dü§di
Bahîller it gibi çep-çevre ü§di" Bu pis (leçin) diçari dü§tügünü ve cimrilerin it gibi onun etrafina ü§ü§tügünü gördüler.
3.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 411. "Diler kim buhl elinden kurtila ol
2 "Tâ ati yokdur" yardimci cümlesinde kim 'in bagli oldugu "tâ ati" sözcügü cümlenin öznesidir.
Cilt I Volume: 3, / Issue: 2, 2020
'Iyän ola ana Hak'dan yana yol"
O, cimriligin elinden kurtulmayi ve Hak'tan yana bir yolun ona a§ikär olmasini ister.
416. "Dilerem kim bana feryäd iresin
Bu gü9 görmi§ ki§iye däd viresin"
Bana feryat edip bu zorluk görmü§ ki§iye ihsan vermeni dilerim.
3.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar:
403. "Kimesneye dimez kim kancaru yol
Meger Bell deminde lä didi ol"
Yol ne tarafadir kimseye söylemez, o meger "Evet", deminde "Hayir" demi§.
410. "Dimi§ 'älem i9ün bir nazar issi
Ki dutmaz ani illä bir 'är issi"
Bir nazar sahibi, älem igin "Hayä sahibi birinden ba§kasi onu tutamaz." demi§.
4. Yardimci Cümleyi Yüklem ismi ilgisiyle Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Yüklem cümleleri, yüklem isminin cümle §eklinde geni§letilmi§ bi9imidir (Savran 2003: 226; Aktan 2006: 55). Eserde, ki ve kim bagla9larinin yardimci cümleyi yüklem ismi göreviyle temel cümleye bagladigi 3 örnege rastlanmi§tir. Ki ve kim'in bagli oldugu öge bu örneklerin 2'sinde ayni zamanda yardimci cümlenin öznesi, 1 örnekte ise nesnesi durumundadir.
4.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar:
24. "Ni§änlari bu kim yüzleri kara Bu nefrin ü §ikäyet kanda vara" Ni§anlari yüzlerinin karaligidir, bu nefret ve §ikäyet nereye varacak. 118. "£ü sensin dü§menün dostun kim ola
Ki yavuz hu durur sana haväle" Bu kötü huyun3 sana engeldir, günkü dü§manin sensin. Dostun kim ola? 395. "Ne 9äredür ki buhli göre ani
Ge9üp boynina tar oldi cihäni" Cimri, dünyasinin boynuna gegip dar oldugunu gördügünde ne garedir.
4.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 19. "iki sultän durur sana haväle
Diler her birisi kim mülki ala" Her birisi mülkü almayi isteyen, sana gönderilmi§ iki sultan vardir.
' Burada kötü huydan kasit kibirdir.
5. Yardimci Cümleyi Sebep ilgisiyle "zira", '^ünkü", "-dIgI için" Anlamlariyla Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Temel cümle faaliyetinin nedenini bildiren cümlelere sebep cümlesi denir (Savran 2003: 232). Risâleto'n-Nushiyye'de ki ve kim baglaçlarinin yardimci cümleyi sebep ilgisiyle temel cümleye bagladigi örneklere sikça rastlanmaktadir. Zira yaziliç amaci insanlara ögüt vermek olan bir eserde sebep-sonuç iliçkisine bagli cümlelerin sayica fazla olmasi gayet dogaldir. Eserde ki ve kim baglaçlarina bagli 26 cümle sebep bildirmektedir. Bu 26 cümlenin tamaminda ki ve kim baglaçlarinin bagli oldugu cümle temel cümlenin tümleci (zarf) durumundadir. Yardimci cümle açisindan degerlendirilecek olursa ki ve kim baglaçlarinin bagli oldugu ögelerden 12'si yardimci cümlenin öznesi, 3'ü nesnesi, 7'si tümleci (zarf), 2'si yer tamlayicisi, 2'si de yüklemi durumundadir.
5.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar:
36. "Ki sevdügünden öte menzilün yok Asil ma'nî budur söz keleci çok"
Sevdiginden ba§ka gidecek yerin olmadigi için, söz çok olsa da asil mana budur.
37. "Bu yolda da'vî sigmaz ma'nî gerek Neyi kim severisen ani gerek"
Bu yolda iddia etmenin (zitlaçmanin) yeri yok, mana gereklidir (vardir); çûnkû her neyi seversen sana o gerekli (yâr) 'dir.
98. "Kapu gözet kapu ko dip gözetme Ki devlet kapudadur koma gitme"
Alçak gönüllü ol, yükseklere heves etme; mutluluk alçak gönüllülükte oldugu için birakip gitme.
190." Kim ola bencileyin câna kiyar
Meger kim ben olam merdâne kiyar"
Cana, benim gibi kim kiyabilir? Zira mertlere kiyan sadece ben olurum.
197. "Îçidenler kaçar benüm sözümden
Ki ben de korkaram u§ kendözümden"
îqitenler benim sözümden kaçar, zira ben bile kendi özümden korkarim.
243. "Kamusindan sana ol ola yigrek Ki dosta tâ'atun gizlüsi gerek"
Dosta (Allah 'a) taatin gizlisi efdal oldugu için o (bu tarz ibadet) hepsinden daha iyidir.
281. "Fidâ cânum sana iy sabr eyesi Ki sabr oldi benüm cânum gidasi"
Ey sabir sahibi, sabir benim canimin gidasi oldugu için sana can fedadir.
285. "Anu^ün sabrdur 'atâ-yi devlet
Cil» I Volume: 3, S«»' / Issue: 2, 2020
Ki sabr eyler kamu müfsidleri mât"
Sabir, tüm bozgunculari mat ettigi için mutluluk ihsanidir.
409. "Ozün bilmege kim mikdâri yokdur
Ona var dimenüz bilün o yokdur"
Kendisini bilmesinin kiymeti olmadigi için ona var demeyin, bilin ki o yoktur.
431. "Kamu 'ilm ü 'amel bir terke degmez
Ki terki olmayan bir berke degmez"
Bütün ilim ve ameller, (dünyayi) terk etmeye eriçemez; zira (dünyayi) terk etmeyen saglam bir yere eriçemez.
484. "Eger varisa 'aklun gaybeti ko
Ki gaybet koyanun haznesi tolu"
Eger aklin varsa giybeti birak, zira giybeti birakanin hazinesi dolar.
504. "§eker sevme ki ol Misir'da biter
Neyi kim severise anda yiter"
§eker sevme zira o Misir'da yetiçir, kim neyi severse onda kaybolur.
5.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 299. "Çû çekdiler kogayi çikdi taçra
Zihî devletlü kim sabri baçara"
(Hz. Yusuf) Sabirli olmayi baçardigi için ne hoç bahtlidir, çûnkû kovayi çektiler, (kuyudan) diçari çikti.
438. "Ki yüz bin yogrügi bir sâhi utdi
Bu meydân ondülin ol aldi gitdi"
Yüz bin Yorük'ü bir comert yendigi için bu meydan odülünü alip gitti.
536. "Anunçûn hâlidûr cân yimi§inden
Ki gozin iramaz dûnyâ içinden"
Gozünü dünya içinden ayiramadigi için can yemiçinden yoksundur.
5.3. Yardimci Cümlenin Tümleci (Zarf) Olanlar: 188. "Benüm ileyüme kim katlanisar
Kim hi§mumdan deniz oda yanisar" Benim onümde kim dayanabilir? Zira hiçmimdan deniz atente yanar. 240. "Bu vechile niçesi olisar hâl
Ki hiç eyü 'amel yok toludur kâl" Bu cihetle hâlin nasil olacak? Zira hiç iyi için yok, sozün boldur.
C'U / V°,ume; S«» / Issue: 2, 2020
302. "Sabir kimdeyse ol 'Ar§'a süner Ki sabr i9re bulinur dürlü hüner"
Sabir kimdeyse o Ar§a gikar, zira sabir iginde türlü hüner bulunur.
303. "Sana her halile sabir gerek ho§ Ki sabirla kilurlar kahri hem nü§"
Kahir, sabirla zevküsefa kilindigi igin sana her hälde ho§ bir sabir gerekir. 309. "Sabirsuz ki§ilerün dirligi ham Ki sabrila eyü olur ser-encam" Sabirsiz ki§ilerin hayati, ya§ayi§i hamdir, zira bir i§in sonu sabirla iyi olur. 325. "§eker yirise dadi dali yokdur Ki tadlu dirligile hali yokdur" §eker yese bile tadi yoktur zira tatli bir hayat igin häli yoktur. 331. "Bu ne kuteh nazar bu ne firaset
Ki bir dem olmadun kendünle halvet" Bu ne kisa baki§, bu ne anlayi§? Zira bir dem kendinle yalniz kalmadin.
5.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 76. "N'idem dimek irag oldi bulardan
Ki 'ömr ü rizka ol durur payandan"
Sonunda ömür ve rizka O (Allah) karar verdigi igin "Neyapayim?" demek bunlara uzak oldu.
377. "Didi ki bunca mali virimeyem
Meger kim yir yüzinde yürimeyem"
(Kärun) Dedi: Bunca mali veremem, zira (verirsem) yeryüzünde yürüyemem.
5.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar: 333. "Ko sevme dünyeyi kim kala senden
Dilersen dilemezsen ala senden"
Birak dünyayi sevme, zira senden geride kalir; istesen de istemesen de senden alinir.
491. "Sakin katran kabini koyma bali
Ki nazük yirdedür dostun visali"
Sakin bali katran kabina koyma, zira dostun kavu§masi nazikyerdedir.
6. Yardimci Cümleyi Netice, Sonu? ilgisiyle "böylece", "bundan dolayi" Anlamlari ile Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Temel cümledeki hareketin neticesini belirten yardimci cümlelere sonu9 cümlesi denir (Savran 2003: 232). Yani bu cümleler temel cümlenin yüklemini sonu9 bakimindan tamamlar. Ki'nin Türk9edeki sonu9 ve a9iklama i§levi 90k kuvvetlidir. Öyle ki bazen sonu9 ve a9iklama muhayyileye birakilarak yardimci cümlelerin kullanilmadigi da görülmektedir (Ergin 1981: 362). Eserde ki ve kim bagla9larina bagli 13 sonu9 cümlesi bulunmaktadir. Bu 13 cümlenin tamaminda ki ve kim bagla9larinin bagli oldugu cümle temel cümlenin tümleci (zarf) durumundadir. Yardimci cümle a9isindan degerlendirilecek olursa ki ve kim bagla9larinin bagli oldugu ögelerden 4'ü yardimci cümlenin öznesi, 1'i nesnesi, 3'ü tümleci (zarf), 2'si yer tamlayicisi, 3'ü de yardimci cümlenin yüklemidir.
6.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar: 172. "A§aklik 'älemün bünyädi oldi
Ki her ne varisa ana düzüldi"
Tevazu älemin temeli oldu, böylece her ne varsa ona göre düzenlendi.
384. "Koyicak yir ani girü yoyildi
Vay ol ki§iye kim ol darb uruldi"
Yer onu birakinca (yeminini) tekrar bozdu böylece o (Kärun) darbeyi yedi, vay o ki§iye.
483. "Ki§inün hayzidur agzinda gaybet
Ki gaybet söyleyen bulmaya rahmet"
Agizdaki giybet ki§inin pisligidir, bundan dolayi giybet söyleyen rahmet bulmasin.
550. "Kimesne su9i9ün kimse kinanmaz
Ki ayruklar su9i senden sorilmaz"
Bir ba§kasinin sugu yüzünden kimse kinanmaz, bundan dolayi ba§kalarinin sugu senden sorulmaz.
6.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 337. "Haselden ki§i ne fäyide görür
Neye kim läyikisan Tanri virür" Ki§i hasetlikten ne fayda görür? Böylece neye layiksan Allah verir.
6.3. Yardimci Cümlenin Tümleci (Zarf) Olanlar: 81. "Hakikat bunlar ölmezler kalurlar
Ki her dem yiniden kismet alurlar" Bunlar gergekte ölmeyip kalirlar, böylece her dem yeniden kismet alirlar. 296. "irürdi devlete ol sabr-i 'äli
Ki sabrila ho§ oldi cümle häli" Büyük sabirla saadete kavu§tu, böylece cümle häli sabirla ho§ oldu. 475. "£ü dost anun olupdur her nefesde
Ki dostsuz can ku§i turmaz kafesde" Dost her nefeste onunla olur bundan dolayi can ku§u kafeste durmaz.
6.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar:
441. "Sahi bir ki§idür U9mag'a bakmaz
Ki täc u hülleye hüriye akmaz"
Cömert bir ki§i cennete bakmaz, bundan dolayi (gönlü) tag, cennet elbisesi ve huriye akmaz.
442. "Ani tuyanlara ne Cennet ü Hür
Ki terke girene ne Hür ne Kusür"
Onu duyanlar igin ne cennet ne huri (önemlidir) bundan dolayi (dünyayi) terk edene, ne huriler ne de kö§kler (gereklidir.)
6.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar:
97. "Tekebbür olmagil kim sögülesin
Sürükmi§ler bile hem birikesin"
Kibirli olma böylece küfre girersin, kovulmu§larla bir olursun.
158. "Bu al9aklik akuban irmag oldi
Ki bellüdür denize varmag oldi"
Bu tevazu, akip irmak oldu; böylece (niyetinin) denize varmak oldugu bellidir.
582. "iki 'älem bir oddur bir nazarda
Ki birdür togruya imrüz u ferdä"
lki älem bir baki§ta bir ate§tir, bundan dolayi dogru olana bugün de yarin da birdir.
7. Yardimci Cümleyi Ama?, Maksat, Gaye ilgisiyle "diye", "-mAsi i?in", "-mAk i?in" Anlamlariyla Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Ama9 cümlesi, temel cümledeki yüklemin anlamini ileriye yönelik hedef yönüyle tamamlayan yan cümledir (Eckmann 1959: 43). Bu cümleler, temel cümle faaliyetinin hangi hedef dogrultusunda ve nasil bir maksatla vuku buldugunu belirtir (Savran 2003: 231). Eserde, 12 cümlede ki ve kim bagla9lari yardimci cümleyi ama9, maksat ilgisiyle temel cümleye baglamaktadir. Bu cümlelerin tamaminda yardimci cümle, temel cümlenin tümleci (zarf) durumundadir. Yardimci cümleye baktigimizda ki ve kim bagla9lari 1 cümlede özneye, 4 cümlede nesneye, 1 cümlede tümlece (zarf), 2 cümlede yer tamlayicisina ve 4 cümlede ise yükleme baglidir.
7.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar:
470. "Güzin it dünyäda bir eyü yolda§
Ki bu nefsün pelidi 9ekmeye ba§"
Bu nefis agacinin ba§ gekmemesi igin dünyada iyi bir yolda§ seg.
7.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 176. "Casüs 'akla varup haber iletdi
Görün al9akligi kim kibre n'itdi" Tevazunun kibre ne yaptigini görmesi igin casus, akla varip haber iletti. 254. "Ne nasihät diyeyin gayri bundan Ki kulam dimeye kullik unidan" Kullugunu unutan kulum demesin diye bundan ba§ka ne nasihat vereyim. 374. "Kilup feryäd didi kogil vireyim
Ki 'ö§rin mälumun ben 9ikarayim" (Kárun) Feryat edip dedi: Malimin zekátini gikarmak igin birak, vereyim. 413. "£ü ägäz itdi kim sözini diye Kulak dutdi 'akil ol keleciye" Akil o söze kulak verip dinledi, günkü sözünü söylemek igin (konu§maya) ba§ladi.
7.3. Yardimci Cümlenin Tümleci (Zarf) Olanlar: 246. "Gelün kim bir tani§ik tani§alum
Bu halvet yir degül kanda ka9alum" Dost olup tani§mak igin gelin, zira burasi yalnizlik yeri degil, nereye gidelim.
7.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 25. "Sakingil kim bulardan olmayasin
Ki nefs divänina yazilmayasin" Nefis defterine (günah) yazilmasin diye bunlardan olma ve sakin. 591. "Togurlik göstere göz baki§ina
Ki senden cümle yavuz i§ ta§ina" Bütün kötü i§lerin senden uzaklagmasi igin göz, baki§ina dogruluk göstersin.
7.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar: 96. "Gerek cänlu ki§i cänin sakina
Ki taksir itmeye kendü hakina" Kendi hakkinda kusur etmemesi igin, canli ki§i canini sakinmali. 263. "Hayif ol ki§iye kala bu yoldan
Düri§ kim kurtilasin sen bu häldan" Bu yoldan geri kalan o ki§iye yazik, sen bu hálden kurtulmak igin gali§. 383. "Kati §arteyledi 'ö§rini vire Bi-9ärelik nasibin kim gidere"
(Kärun) Bigare nasibini gidermek igin zekätini vermeye gokyemin etti. 474. "£ü düzdi dost §ehirin eyledi rast
Ki dirlik itmege dostila peyvest"
Dost ile kavu§up ya§amak igin dost ilini tertip ettigi zaman düzgün yapti.
8. Yardimci Cümleyi §art ilgisiyle "-sA" Anlamiyla Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Temel cümlenin faaliyetinin ko§ulunu ifade eden cümlelere §art cümlesi denir. Bu cümleler, temel cümleye genellikle dogrudan baglandiklari ifin Eski Anadolu Türk9esinde ki ve kim'li örneklerine 9ok fazla rastlanmaz (Savran 2003: 233). Ancak insanlara ögüt vermeyi ama9layan Risaletü'n-Nushiyye'de §artli cümle yapisi sik9a kullanilmi§tir. Zira eserde ki ve kim'in §art anlamini ta§idigi 16 cümle tespit edilmi§tir. §art cümlelerinin bazen istek kipinde kullanildigi da görülmektedir.
16 cümlenin 2'sinde yardimci cümle, temel cümlenin nesnesi durumundadir. Bu 2 cümlede de kim yardimci cümlenin yüklemine baglidir. 14 cümlede ise yardimci cümle, temel cümlenin tümlecidir. Ki ve kim bu cümlelerin 1 'inde yardimci cümlenin öznesi, 2'sinde nesnesi, 1'inde tümleci, 8'inde yer tamlayicisi, 2'sinde de yüklemidir.
8.1. Temel Cümlenin Nesnesi Olanlar: 8.1.1. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar: 271. "£ü casüs bu sözi 'akla irürdi4
Ni9e kim varidi haber degürdi" Casus bu sözü akla ula§tirdigi zaman, ne kadar §ey varsa haber verdi. 311. "Ne i§ün kim ola sabir bitürür
Seni ulu sa'adete yitürür" Sabir, ne i§in olsa bitirir, seni ulu saadete kavu§turur.
8.2. Temel Cümlenin Tümleci (Zarf) Olanlar:
8.2.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar: 265. "Saray süpürmedüm kim gele bize
Begenmez mi ki ferrä§ gele düze" Sarayi süpürmedim, bize kim gelir; hizmetgi gelip dizse begenmez mi?
8.2.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 326. "Hasüd eli anun9ün irmez i§e
Kime kim kuyi kaza kendü dü§e" Kime kuyu kazarsa kendi dü§er, onun igin hasetginin eli bir i§e ermez.
4 Bu beyitte iki yardimci cümle vardir. Qü baglaci bagli oldugu yardimci cümleyi tümle9 (zarf) ilgisiyle yardimci cümleye baglarken, kim baglaci nige kelimesiyle birlikte kullanilarak bagli oldugu yardimci cümleyi nesne ilgisiyle temel cümleye baglamaktadir.
457. "§u kim ahvâlini yarina kodi
Eliyle oz baçina koydi odi" §u kiçi hâlini yarina koyarsa, ateçi kendi baçina eliyle koymuçtur.
8.2.3. Yardimci Cümlenin Tümleci Olanlar: 408. "Kimün kim buhlila bilindi hâli
Narila kurtulmaga yok mecâli" Kimin hâli cimrilikle bilinirse, ateçten kurtulmaya mecali yoktur.
8.2.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 219. "Ki§i kim ma'çûkaya esrimeye
Dalâlet almi§ ani ne dimeye" Kiçi sevgiliye kendini adamazsa; sapmiçtir, ona bir çey demeyesin. 253. "Kaçan §ol bir sipâhî ma'zul olur
Ki sultân kulliginda ol kul olur" Her ne zaman sultanin kullugunda kul olursa, bir sipahi azledilmiç olur. 280. "§unun kim dünyada sabr ola yâri
Safâ vü zevk olur her lahza kâri" §u kiçinin dünyada yâri sabir olursa, kâri her zaman zevk ve safa olur. 305. "Ki her kimde olursa sabr hâli
Olusar hayrila anun me'âli" Sabir hâli her kimde olursa onun sonu hayir ile olur. 346. "§u kim yoldaçina hiyânet eyler Kime yoldaç olursa la'net eyler" Kiçi yoldaçina ihanet ederse, kime yoldaç olsa (buna) lanet eder. 406. "Ki§i kim Hak yolindan taçra dura
Dutup boynina kendü zencîr ura" Kiçi, Hak yolundan diçari çikarsa; tutup kendi boynuna zincir vurur. 463. "Hisâbin her kiçi kim bunda virdi
Gûmânsuz bil kim ol Hakk'ina irdi" Kiçi hesabini burada verse, çûphesiz onun Hakk 'ina kavuçtugunu bil. 482. "Kimün kim agz'içinde gaybet ola
Sorusuz cümle yirde ol mât ola" Kimin agzinda giybet olsa sorgusuz her yerde yenilir.
8.2.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar:
189. "Nereye kim varam ba§lar kesilür
Kime bu§arisam olukdem ölür" Nereye varirsam bailar kesilir, kime öfkelensem o zaman ölür. 196. "Nereye kim varam ot bitmez anda
£ü naktoldi kime derd yitmez anda"
Nereye varsam orada ot bitmez, zira kimi gikardiysam onda dert bitmez.
9. Yardimci Cümleyi Tarz ilgisiyle "-ken", "-ArAk", "-dIgl gibi" Anlamlariyla Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Temel cümledeki hareketin nasil ve ne §ekilde yapildigini anlatan cümlelere tarz cümlesi denir (Savran 2003: 231). Türk dilinin belirli bir devrinden sonra ve belirli alanlarinda geli§en -ArAk eki, asil fiilden daha önce veya onunla ayni zamanda yapilan, fiildeki eylemin tarzini gösteren bir zarf-fiil ekidir (Korkmaz 2017: 128). -ken zarf-fiil eki de genellikle häl zarfi olarak kullanilir (Ergin 1998: 347). Risäletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9larinin tarz ilgisiyle yardimci cümleyi temel cümleye bagladigi 7 örnek tespit edilmi§tir.
Bu 7 örnegin tamaminda ki ve kim'in bagli oldugu yardimci cümle, temel cümlenin tümleci (zarf) durumundadir. Ki ve kim ayni zamanda bu cümlelerin 1'inde yardimci cümlenin öznesi, 1'inde nesnesi, 1'inde tümleci, 2'sinde yer tamlayicisi, 2'sinde de yüklemidir.
9.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar: 462. "Ki bunda bitmeyen i§ anda bitmez
Sagir mi kulagun ni9ün i§itmez" Burada bitmeyen i§ orada bitmezken kulagin sagir mi, nigin i§itmez?
9.2. Yardimci Cümlenin Nesnesi Olanlar: 391. "Ki oddan zencir ider(ler) malini
Kamu 'älem göre anun halini" Malini atesten zincir yaparak cümle áleme onun hálini gösterirler.
9.3. Yardimci Cümlenin Tümleci Olanlar: 564. "Avarasin dahi ilün-günün yok
Ki öz 'özrünile bir düzgünün yok" Kendi kusurunla bir düzgün (i§in) olmadigi gibi avaresin, ilin günün bile yok.
9.4. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 109. "§ular kim ol gönülden ta§ra kala
Nasibin aldurur ayruk ne ala"
§unlar, o gönlün di§inda kalarak nasibini kaptirir. §unlar ba§ka ne alabilir? (§unlarin eli bo§ kalir.)
266. "Ki bunca dürlü mühmel bu saräyda
Gele bize diyü dosti kim ayda"
Bunca ihmal edilmi§ bu sarayda bize gel diyerek dostu kim gagira?
9.5. Yardimci Cümlenin Yüklemi Olanlar:
528. "Ki gözdür kiymez ider her metä'a
Ya kiymetsüze kim aydur bizä'a"
Her e§yaya deger bigen gözken kiymetsiz §eyin degerli oldugunu kim söyler?
598. "i gäfil bil ki 'ömrün ge9esidür
Ecel kim ire 'aybun a9asidur"
Ey gafil ömrünün gegecegini bil, ecel gelerek ayibini meydana gikaracaktir.
10. Yardimci Cümleyi Zaman ilgisiyle "-dIgl zaman", "-ken" Anlamlariyla Temel Cümleye Baglayan Örnekler:
Temel cümledeki i§ ve olu§un zamanini bildiren yan cümlelere zaman cümlesi denir (Aktan 2006: 57). -ken zarf-fiil eki hareketin ger9ekle§tigi sirayi göstererek bir zaman ifade eder. Bu ek cümlede durum zarfinin yaninda zaman zarfi da olabilir (Ergin 1998: 347).
Risäletü'n-Nushiyye'de kim baglacinin zaman ifade ettigi 6 örnek tespit edilmi§tir. Bu örneklerin 6'si da yardimci cümleyi tümle9 ilgisiyle temel cümleye baglamaktadir. 3 örnekte kim baglacinin bagli oldugu öge ayni zamanda yardimci cümlenin öznesi, 1 örnekte yer tamlayicisi, 2 örnekte ise yüklemidir. Zaman bakimindan incelendigi zaman 5 cümlede temel cümle ile yardimci cümle eylemlerinin e§ zamanli oldugu görülmektedir. Kim'in yardimci cümlenin yüklemi oldugu 1 cümlede ise yardimci cümle eylemi temel cümleden önce ger9ekle§mi§tir.
2 örnekte kim baglaci "kagan" kelimesiyle birlikte -dIglzaman anlaminda kullanilirken, 2 örnekte de ayni anlami tek ba§ina kar§ilamaktadir. 1 örnekte ise kim baglaci "nigeme" kelimesiyle birlikte -ken anlamindadir.
10.1. Yardimci Cümlenin Öznesi Olanlar: 103. "Sana kibr ü hevä ne vefa kila
Vay ol gününe kim nak§un yikila"
Vücudun bozuldugu zaman (toprak oldugu zaman) kibir ve hevesin sana faydasi olmaz, o güne yazik.
323. "Mazarrätdan ni9eme kim o ka9ar
Eved tohmini bitmez yire sa9ar"
O (hasetgi), nice tohumu bitmez (gorak) yere sagarken zarardan ne kadar kagabilir?
547. "Ka9an kim göz gönülden togru baka
i§itmez kulaguna Hakk'i 9aka"
Göz gergekten gönülden baktigi zaman kulagi i§itmez, Hakk 'a eri§ir.
10.2. Yardimci Cümlenin Yer Tamlayicisi Olanlar:
523. "Ki§i kim kendozine ola du§man
Ana dost olmasi pes ola guman"
Ki§i kendisine du§man olurken, o halde onunla dost olmasi §uphelidir.
10.3. Yardimci Cumlenin Yuklemi Olanlar:
282. "Ka9an kim olasin bu sabrila sen
'Acebdur olasin sonra pe§iman"
Sen bu sabirla oldugun zaman, sonra pieman olman §a§ilacak §eydir.
553. "Soze yol yok durur kim soylene bo§
Meger soz hak ola hem hak ola gu§"
Bo§ soylendigi zaman soze yol yoktur, oysa hem sozun hem de i§itmenin hak olmasi gerekir.
11. Yardimci Cumleyi Soru ilgisiyle "ni^in" Anlamiyla Temel Cumleye Baglayan Ornekler:
Risaletu'n-Nushiyye'de ki baglacinin cumleye soru anlami kattigi 1 ornek tespit edilmi§tir. Bu cumlede de ki'nin bagli oldugu yardimci cumle, temel cumlenin tumlecidir. Ayni zamanda ki'nin bagli oldugu oge yardimci cumlenin yuklemi durumundadir.
11.1. Yardimci Cumlenin Yuklemi Olanlar:
329. "Bu ne haldur sana iy faydasuz can
Ki yokdur gayretun iy kaydasuz can"
Ey faydasiz can senin bu durumun nedir? Nigin gayretin yoktur ey kararsiz can?
12. Yardimci Cumleyi istisna ilgisiyle "sadece", "ancak" Anlamlariyla Temel Cumleye Baglayan Ornekler:
Risaletu'n-Nushiyye'de ki baglacinin istisna ilgisiyle yardimci cumleyi, temel cumleye bagladigi 2 ornek bulunmaktadir. Bu orneklerde yardimci cumle ayni zamanda temel cumlenin tumleci durumundadir. Ayrica orneklerden birinde ki, bagli oldugu yardimci cumlenin oznesi, digerinde ise yer tamlayicisi durumundadir.
12.1. Yardimci Cumlenin Oznesi Olanlar: 583. "Ki togru halini yarina koymaz
Bugun yarin dimek ol hale uymaz" Bugun yarin demek o hale uymaz, sadece dogru (ki§i) halini yarina birakmaz.
12.2. Yardimci Cumlenin Yer Tamlayicisi Olanlar: 544. "Dimek gordugini gaybet bu mutlak
Ki perdelulere sabit degul Hak"
Gordugunu soylemek §uphesiz giybettir, ancak (gozleri) perdelilere Hak ispat edilmi§ degildir.
/ V°,ume; 3, / Issue: 2, 2020
13. Ba$ka Bir Sözcügü Peki^tirmek i^in Kullanilan Örnekler:
Ki ve kim bagla9lari bazen ba§ka kelime ya da ekleri peki§tirmek ya da kuvvetlendirmek i9in de kullanilabilir. Risäletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9larinin peki§tirme amaciyla kullanildigi 6 örnek tespit edilmi§tir.
13.1. "-SA" §art Ekini Peki^tirmek i^in Kullanilan Örnekler: 324. "Ne kim i§lerise kendüye ziyän
Kim olur kendözine eyle kiyan" Her ne i^lerse kendine ziyandir, kendi kendine böyle kiyan kim olur? 588. "Neye kim bakarisan ol yüzündür Kime ne sanurisan kendözündür" Her neye bakarsan o kendi yüzündür, kimin hakkinda ne dü§ünürsen kendi özündür.
13.2. "Zira" Baglacini Peki^tirmek i?in Kullanilan Örnekler: 458. "Ki zirä pädi§ähun bunda häzir
Ne i§ün var deye ferdäda ähir" Yarin ahirette ne i§in var dese (neyapacaksin)? Zira Padi§ahin burada hazirdir.
13.3. "-Medün" Zarf-fiil Ekini Peki^tirmek i^in Kullanilan Örnekler: 251. "Ki 'ömrün ge9di bire bir dimedün
Bu bir sözi edeble söylemedün" Dogruya dogru demeden ömrün gegti, bir sözü edeple söylemedin.
13.4. "Ila" Edatini Peki^tirmek i?in Kullanilan Örnekler: 480. "Ki gaybet cänila kadimi degül
Ki gaybet kandasa ädemi degül" Giybet can ile ezeli degildir ve giybet kimdeyse insan degildir.
13.5. "Anun^ün" Edatini Peki^tirmek i^in Kullanilan Örnekler: 443. "Anun9ün kim tecelli balkir ana
Kayikmaz zerrece ol degme yana" O zerre kadar higbir yana meyletmez, onun igin tecellinin pariltisi ona (vurur).
14. iki Cümle Arasinda "belki" Anlamiyla ve ihtimal ifadesiyle Baglanti Kuran Örnekler:
Risäletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9larinin belki anlamiyla ve ihtimal ifadesiyle iki cümle arasinda baglanti kurdugu 2 örnek bulunmaktadir.
382. "Girü feryäd ider bu kez beni kon
Bolay ki olayidi täli'üm ön"
(Kärün) Tekrar feryat etti: Bu kez beni birakin, belki talihim öncekinden iyi olur.
UDEKAD
/ Volume; 3, / Issue; 2, 2020
552. "Ayrugi söyleyen özin unidir Dimegil ayrugi kim 'âsi hûdur"
Baçkasini söyleyen kendini unutur, baçkasina söyleme belki asi huyludur.
15. iki Cümle Arasinda "ve" Anlamiyla Baglanti Kuran Örnekler:
Risâletü'n-Nushiyye'de ki ve kim baglaçlarinin ve anlamiyla iki cümle arasinda baglanti kurdugu 13 örnek bulunmaktadir.
25. "Sakingil kim bulardan olmayasin Ki nefs dîvânina yazilmayasin"
Nefis defterine (günah) yazilmasin diye bunlardan olma ve sakin.
144. "Ki dîn dutanlarun siccîn nesidür Ye kibr ü kîn olicak dîn nesidür"
Din yolunu tutanlarin siccîn (cehennem vadisi) nesidir ve kin ile kibir ehlinin din nesidir?
174. "Açaklikla kanâ'at ho§ yâr oldi Ne kim isterisen anda var oldi"
Tevazu ile kanaat iyi dost oldu ve ne istersen onda var oldu.
256. "Tamâm olsa i§ün yir-gök senündür Ne kim dilerisen dilek senündür"
î§in tamam olsa yer gök senindir ve neyi dilersen dilek senindir.
257. "Ki 'âlem cismine sen cân olasin Yir ü gök olmaya sensüz tolasin"
Bu âlem cismine sen can olasin ve yer ile gök sensiz olmaya, sen dolasin.
363. "Bu dünyâ turali ni'met bayagi Ki eksilmedi hiç bir dane dahi"
Bu dünya durdukça nimeti çoktur ve bir tane bile eksilmedi.
439. "Ki yüz bin da'vî kilan ana irmez Anun izi-tozini kimse görmez"
Yüz bin dava kilan ona ulaçamaz ve onun tozunun izini kimse göremez.
477. "Ki bin er §ehr içre el bir itdi Haricîler sürilüp-el bir itdi"
Bin ki§i §ehir içinde el birligi yapti ve Haricîleri sürüp ili bir yapti.
478. "Ki ma'mûr oldi §ar d^mân sinikdi Bizüm tapucilar havâya çikdi"
Dü§man yenildi ve §ehir bayindir oldu, bizim hizmetgilerimiz havaya ugtu. 480. "Ki gaybet cänila kadimi degül
Ki gaybet kandasa ädemi degül" Giybet canda ezeli degildir ve giybet kimdeyse insan degildir. 486. "§u kim ol kapuya häcäta vardi
Neyise maksüdi ani ba§ardi" §u (ki§i), o kapiya istekleri igin vardi ve istegi ne ise onu ba^ardi. 492. "Tamarlaruna cümle saykal urgil Ki her birine bir kullik buyurgil" Tüm damarlarina cila vur ve her birisine bir kulluk buyur. 596. "Ol ugri didügüm §eytändur gezer
Kim dem-be-dem i9ünde fitne düzer" O hirsiz dedigim §eytandir gezer ve durmadan iginde fitne dizer.
16. iki Cümle Arasinda "bile", "da", "de" Anlamlariyla Baglanti Kuran Örnekler:
Risäletü'n-Nushiyye'de ki baglacinin da / de, bile anlamiyla iki cümle arasinda baglanti kurdugu 2 örnek bulunmaktadir.
130. "Dirigä sen seni hi9 bilimedün
Ni9e kulsin ki kullik kilimadun"
Ne yazik! Sen kendini hig bilemedin, nasil kulsun da kulluk edemedin?
278. "Görilmez oldi ol izi belürmez
Ni9e izi ki hi9 tozi belürmez"
Görülmez oldu öfke, izi görünmez; ne izi, tozu bile görünmez.
17. iki Cümle Arasinda "fakat", "ama" Anlamlariyla ve Zitlik ifadesiyle Baglanti Kuran Örnekler:
Risäletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9larinin fakat, ama anlamiyla ve zitlik ifadesiyle iki cümle arasinda baglanti kurdugu 3 örnek bulunmaktadir.
237. "Bu zerkila bezedün ta§ divärun
Ki aldi mekr eli i9erü §arun"
Bu riyayla di§ duvarini süsledin fakat hirsizlar §ehrin igindekini aldi.
348. "Togirlik bekleyene buhul irmez
Hasüd hod kim durur hi9 ani görmez"
Dogruluk gözetene cimrilik ermez, fakat kendi hasetgi olan bunu hig görmez.
538. "Cäni yok ki§inün uykusi kanmaz
Ki cänlu barmagin uykuya banmaz"
Cani olmayan ki§i uykuya doymaz, fakat cani olan (ki§i) parmagini uykuya batirmaz.
18. A^iklama i^leviyle iki Nokta (:) Yerine Kullanilan Örnekler:
Risäletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9larinin iki nokta (:) yerine ve a9iklama i§leviyle kullanildigi 9 örnek bulunmaktadir.
152. "i§it imdi 'akil bir ne dir ana
Ki al9aklik durur meded cänuna"
I§it §imdi akil ne der ona: Canina yardim edecek olan tevazudur.
164. "Ki her bir mevcde bir kän bulasin
Dür ü yäkütila mercän bulasin"
Her dalgada bir kaynak bulasin: inci, yakut ile mercan bulasin.
212. '"Özür gösterdi kim ben bir ki§iyem
Fülän dirler bana fülän i§iyem"
Özür diledi: Ben bir ki§iyim, filan derler bana filanin e§iyim.
259. "Ni9e devrän kim anda rahle urdun
Okuyup 'asr u äyet yolda turdun"
Bu nasil devran: Onda rahle kurdun? Asr ayetini okuyup yolda durdun.
300. "Göre sabrila Yüsuf neye irdi
Ki sabrun acisi helväya irdi"
Sabirla Yusuf neye ula§ti gör: Sabrin acisiyla helvaya ula§ti.
316. "Sa'ädet istesen sabri güzin gör
Ki 'Va'llähu mu'inü's-säbirin' gör"
Mutluluk istersen sabri segkin gör, gör ki: "Allah sabredenlerle beraberdir."
334. "Süleymän gibi mälik olmayasin
Hakikatdür ki bunda kalmayasin"
Süleyman gibi sahip olamazsin, gergek §udur: Burada kalamazsin.
377. "Didi ki bunca mäli virimeyem
Meger kim yir yüzinde yürimeyem"
(Kárun) Dedi: Bunca mali veremem, zira (verirsem) yeryüzünde yürüyemem.
534. "Göz oldur kim müdäm ol cäni göre
Farizadur kula sultäni göre"
Göz §udur: Devamli o canigörür; kula, Sultan'igörmekfarzdir.
Sonu?
Risaletü'n-Nushiyye'de ki ve kim bagla9lari olduk9a fazladir. 600 beyitten olu§an eserde ki ve kim sözcükleri 136 defa bagla9 göreviyle kullanilmi§tir. Bu da neredeyse her 4 beyitte 1 defa bu bagla9larin kullanildigini göstermektedir. Bunlarin 80'inde ki ve kim temel cümlenin tümleci, 14'ünde nesnesi, 3'ünde öznesi, 4'ünde yüklemi durumundadir. 6 örnekte ba§ka sözcükleri peki§tiren ki ve kim, 2 örnekte de ihtimal bildirmektedir. 13 örnekte ve anlamiyla 2 örnekte ise da / de anlamiyla cümleler arasinda ili§ki kurmaktadir. 3 örnekte zitlik ifadesiyle cümleleri birbirine baglarken, 9 örnekte de a9iklama i§levi üstlenmi§tir.
Ki ve kim bagla9lari yardimci cümlenin 32 defa öznesi, 14 defa nesnesi, 15 defa tümleci, 20 defa yer tamlayicisi ve 20 defa de yüklemi olarak kullanilmi§tir.
Eserde toplamda 17 farkli görevde kullanilan ki ve kim, 25 defa ile en fazla sebep ilgisi kurmu§tur. Sebep-sonu9 ili§kisi kurmak i9in Türk dilinde sik9a kullanilan ki ve kim bagla9larinin insanlara ögüt vermeyi ama9layan bir eserde bu kadar sik bulunmasi dogaldir.
Ki ve kim bagla9lari eserde 16 defa §art, 13 defa sonu9, 12 defa ama9, 7 defa tarz, 6 defa de zaman ilgisi kurmu§tur. Bu cümlelerin 9ogunda ki ve kim'in temel cümlenin tümleci olmasi dikkat 9ekicidir.
Etik Beyan
"Risaletü'n-Nushiyye'de Ki / Kim Bagla9larinin Kullanili§i" adli 9ali§manin yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBiM TR Dizin 2020 öl9ütlerine göre 9ali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Kaynak^a
Aksan, Dogan (2005). Türkgenin Zenginlikleri incelikleri. Ankara: Bilgi Yayinevi.
Aktan, Bilal (2006). "Nehcü'l-Feradis'in Cümle Yapisi ile 'Taki' ve 'Kim' Bagla9larinin Kullanili§i". Dumlupinar Üniversitesi SosyalBilimler Dergisi, 16: 47-61.
Eckmann, Janos (1959). "£agatayca Yardimci Cümleler". Türk Dili Ara§tirma Yilligi Belleten 1959, 7: 27-58.
Ergin, Muharrem (1981). Azeri Türkgesi. istanbul: istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basimevi.
Ergin, Muharrem (1998). Türk Dil Bilgisi. istanbul: Bayrak Yayinevi.
Hacieminoglu, Necmettin (2015). Türk Dilinde Edatlar. istanbul: Bilge Kültür Sanat.
Korkmaz, Zeynep (2017). Türk Dili Üzerine Ara§tirmalar 1-2. Ankara: TDK Yayinlari.
Özkan, Mustafa (2004). "Eski Türkiye Türk9esinde ki/kim Bagla9larinin Kullanili§i Üzerine". Türk Dili ve Edebiyati Dergisi, 31: 243-255.
Saglam, Soner (2017). "Risaletü'n-Nushiyye ve Vagz-i Azat'ta Nefis Terbiyesi". Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27: 349-362.
Savran, Hülya (2003). "Eski Türkiye Türk9esinde Kim Bagla9li Yardimci Cümleler". Türk Dili Ara§tirma Yilligi Belleten 1999, 47: 225-238.
Tat9i, Mustafa (1991). Yunus Emre Diväni, Risäletü'n-Nushiyye TenkitliMetin. Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari.
Tat9i, Mustafa (2008). Yunus Emre Divani ve Risäletü'n-Nushiyye. istanbul: H Yayinlari.
Tokatli, Suzan (2005). "Eski Anadolu Türk9esi Metinlerinde 'Ki', 'Kim' Baglama Edati ve ilgi Zamirlerinin Zaman ve Kip Eklerine Yükledigi Görevler". Gazi Üniversitesi Kir§ehir Egitim Fakültesi Dergisi, 6: 133-148.
Tulum, Mertol (1978). Sinan Pa§a -Ma'arif-näme, Metin ve Ki'li Birle§ik Cümleler Üzerine. Yayimlanmami§ Do9entlik Tezi. istanbul: istanbul Üniversitesi.
