CC BY
15
102
AZ9RBAYCAN KÍMYA JURNALI № 3 2012
UOT 08.06.638.30
BORK MOl§OT, FOSFOGlPS TULLANTILARI VO A§AGI KEYFlYYOTLl MAZIDAGI (TÜRKlYO) FOSFORlTl OSASINDA MAYE ÜZVl MINERAL KOMPLEKS GÜBRONlN ALINMASI TEXNOLOGlYASININ l§LONMOSl
M.S.Alosmanov, N.F.Cavadov, S.B.Qasimova*, M.M.Binnatova, l.l.Zeynalova
Ázdrbaycan Milli EA M.F.Nagiyev adina Kimya Problemldri institutu * Azdrbaycan Memarliq vd inqaat institutu
itpcht@itpcht.ab.az
Redaksiyaya daxil olmu§dur 31.01.2012
Bark mai§at, fosfogips tullantilari va a§agi keyfiyyatli fosforit (Mazidagi) asasinda "gala üsulu" ila maye §aklinda üzvi-mineral kompleks gübranin alinma üsulundan bahs edir. Müayyan olun-mu§dur ki,1.5-2.0 atmosfer tazyiqda bu birla^malardan qidaverici elementlar ayrilir, torpagi va yeti^dirilan bitkilsri istifada olunmayan hala gatiran bakteriyalar da mahv edilir, insan saglam-ligina, torpaga va bitkiya ziyan vermayan maye §aklinda üzvi-mineral kompleks gübra istehsal olunur. Tatbiq olunan tullantilarin istifadasi ila ekoloji tarazligin pozulmasinin qar^isi alinir.
Agar sözlar: m3i§3t tullantisi, fosfogips, fosforit, gübra.
Malum oldugu kimi, mineral gübra istehsali i§gilarinin qar§isinda duran an mühüm vazifa texnoloji prosesi intensivla§diran, texnologiyani modernla§diran, an az kapital qoyulu§una malik olan, ucuz xammallardan istifada etmakla atmosferin, hidrosferin va litosferin girklandirilmasinin qar§isinin alinmasina cavab veran texnologiya i§lanib hazirlanmasidir. Tullantilarin zararsizla§di-rilarak istifadasi sahasinda goxlu miqdarda tadqiqat i§lari aparilmi§ va hal-hazirda da gox süratla aparilmaqdadir. Lakin tükanmaz xammal ehtiyati va enerji manbayi olan bark mai§at tullantisinin (BMT) tarkibinda bakterioloji, gelmintoloji, entomoloji va epidemioloji mikroorqanizmlar vardir ki, bunlar da müxtalif qorxulu xastaliklar yaradir. Bu mikroorqanizmlar torpaga va bitkilara kegir, orada uzun müddat qalir.
Baxilan adabiyyat qaynaqlarinda bela bir malumat vardir ki, bark mai§at tullantilarindan istifada edarkan avvalca o 50°C-dan az olmayaraq qizdiralaraq i§lanmalidir va yaxud da pH 5-dan az va pH 7.5-dan gox olan birla§ma ila zararsizla§dirilmalidir [1, 2].
Lakin bu vaxta qadar mai§at tullantilarindan istifada edarkan bunlarin heg biri nazara alinmami§dir. Bununla barabar fosfat tur§usu istehsalinda tükanmaz miqdarda olan va zavodun atrafinda yeni dag amala gatiran, ekoloji tarazligi pozan, hidrosferi va litosferi korlayan fosfogips bu vaxta qadar tatbiq sahasi tapmami§dir. Bundan istifada aktual problem olaraq qalmaqdadir.
Digar tarafdan malumdur ki, a§agi keyfiyyatli Kara-Tau, Kingesip va Mazidagi (Türkiya) fos-foritlari bu vaxta kimi özlarinin asas istifada sahalarini tapmami§dir va bunlar birba§a fosforlu gübra istehsalinda xammal olaraq i§lanmir va bu sahalarda istifadasi ham iqtisadi, ham da texnoloji baximdan gatinliklar amala gatirir.
Bunlari nazara alaraq tadqiqatin maqsadini bela ifada eda bilarik. Bark mai§at tullantisini ilk dafa olaraq polietilen kisadan ayiraraq 500C-dan az olmayaraq qizdirmaq, fosfogips va a§agi keyfiyyatli Mazidagi fosforitinin alavasi ila fosforla, kaliumla, azotla, maqneziumla zanginla§dirilmi§ üzvi mineral kompleks gübra texnologiyasinin i§lanmasi va prosesin fiziki-kimyavi asaslarini öyranmak.
Bu maqsada nail olmaq ügün müxtalif sanaye tullantilarindan, bark mai§at tullantilarindan va a§agi tarkibli fosforitdan (%): P2O5 - 16.9-24.5, CaO - 42.0-45.0, CO2 - 6.9-7.1, K2O3 - 0,36, F -2.8-3.0, AhO3 - 0.4, MgO - 0.7-1.1, (Na, K)2O - 0.34, eyni zamanda fosfat tur§usu istehsali prose-sinda amala galan fosfogipsdan istifada edilmi§dir. Fosfogipsin tarkibi beladir (%): CaO - 31.3-31.5, SO3 - 46.0-46.5, (Mg, K, Na) - 0.2-0.3, P2O5 - 2.41-2.5, AkO5, Fe2O3 - 0.15-0.20, suda hall olan P2O5 - 0.80-0.85 [3].
ístifada etdiyimiz materiallarin hamisi müxtalif istehsal sahalarinda amala galan tullantilardir. Bularin birinintarkibinda olan har hansi birla§ma digarlarinin tarkibindaki ila qar§iliqli tasirda olan zaman ham proses intensivla§ir, ham da texnologiya moderniza olunur va eyni zamanda alinan mahsul makro- va mikroelementlarla modifikasiya olunur. Qn asasi atraf mühiti girklandiran fosfogips istifada sahalarini tapmi§ olacaqdir.
БЭРК МЭ1§ЭТ, ФОСФООИРС ТиЬЬАНТ1ЬАМ УЭ А§АШ КЕУФИУУЭТЫ 103
ТэсгйЬэ 1аЬога1опуа гиг^ши §экй 1-dэ verйmi§dir.
14
С /
И X >,
15
ШэкН 1. ЬаЬогаТопуа гигьшипип схети 1 - геакТог; 2 - ёэтк Ьагтаг1аг; 3 - Ьихаг хэШ; 4 - кгап; 5 - исиГаёэуэ эеёэп тауе хэШ; 6 - тауе чэш; 7 - геакТогёап ээ1эп тауе хэШ; 8 - ёэтиг Ьагтаг1апп Ьэг-шэйй; 9 - рговев гаташ ауп1ап Ьауа гаг гапшф; 10, 12 - ФосФо^рс 1и11ап-1181; 11, 13 - Ьэгк тэ1§э1 1и11ап1ш; 14 -котргеввог ^еуё: котргессоМап о га-тап 1811Гадэ о1ипиг к1, геакТога уегйэп ФосФо^рс уэ БМТ ТэгкиЬтёэ о1ап г1ёауе-па ектепЙэг Ьип1агып 1эгк1Ьтдэп чыхтыг уэ уа чэ11п1Цк1э чыхыг); 15 - эйЬгэ тэЫи1и.
6
3
4
ЛаЬогаШпуа §эгаШпёэ фп уегтэ уе1т1тэ8тйэ копшуап геакШгёап 1с1йайэ е^т^ё^ (§экй 1). Кеа^огип фпйэ еуш б19й1й Ыг печэ чэгчуэ уагЙ1г. ЧэгЧуэ1эгт фпэ сыга йэ Ьтпэ БМТ, Шээгтэ !сэ ГосГоэ1р8 уег1э§йтНг. КеакШгип а§аьы Ыссэстйэп 1.5-2.0 а^осГег 1эгу1г11 Ьихаг уеп-Нг. Бихагып уегйтэстйэ тэгсэё БМТ-ёа о1ап хэс1эНк 16гэйэп Ьак1епуа1аг1 гэгэгсигйэгтэкЬ оп1а-гы 1с11Гайэ о1ипасаг Ьа1а ээ11гтэкё1г. Уах1 кечШксэ геа^огип а§аьы Ыссэстйэп уегйэп Ьихаг уиха-гыуа йо^ги Ьэгэкэ! ейэгэк БМТ уэ ГосГоэ1р8 гаЙапш ке^г уэ геакШгип уихагы Ыссэстйэп Ьоги йэ Ьазда Ыг чэпэ у1ЬЙ1г. Эээг еШуас о1агса, 1экгаг Ьоги йэ геаЙогип а§аьы Ыссэстэ эбпйэгШг уэ Ьи-хагып уегйтэс! йауапйткг.
Еуш гатапйа ргосес гаташ ГосФогййэ уэ ГосГоэ1р8Йэк1 Ф1йог1и ЬЫэ§шэ1эпп уэ Р2О5-т тэЫи1а ке^тэс! йэ 1эйг1г о1ипти§йиг. Нэ^сэ §экй 2-dэ уеи^^й.
100 ■ 90 ■ 80 ■ 70 • 60 • 50 • 40 • 30 20 • 10 •
100 90
80 70 60 50 40 30
20 10
1 I I
5 10 15 20 25
1-Г
45 50 55 60 65
х1
о4
13 СТ1
Шэк11 2. Затапёап ав111 о1агаг fosforitdэki vэ ФэвГоЭрсйэк Р2О5 уэ Ф1йогип тэЫи1а кечтэ ёа-Ггат1: 1 - Р2О5-1П, 2 - Айогип тэЫи1а кечтэ Фат.
т, dэq
104
M.S.ALOSMANOV va b.
Verilan diaqramdan gorünür ki, fosfogipsin va fosforitin tarkibindaki P20s-in 80%-i mahlula ke^ir. Lakin prosesin 50 daqiqaya qadar (daha 15 daqiqa) davam etmasina baxmayaraq, P20s-in mahlula ke^masi dayi§mami§dir (§akil 2, ayri 7).
Eyni §araitda fosforit va fosfogipsdan flüorun mahlula ke^masi 50 daq arzida 94% olmu§dur. Prosesin 55 daq-dan 65 daq-a qadar davam etmasina baxmayaraq fosfogipsdan ke^an flüor dayi§mami§dir (§akil 2, ayri 2).
Burada alinan üzvi mineral kompleks gübranin tarkibi beladir (%): P2O5 - 0.5, К2О - 0.42, Nümumi - 0.64, Н2О - 19-20, üzvi birla§ma - 26.3.
Verilan laboratoriya qurgusunda ikinci variantda fosfogips yerina a§agikeyfiyyatli Mazidagi fosofritindan istifada olunmu§dur. Bütün §artlar eyni olmaqla aparilan tacrübalardan malum ol-mu§dur ki, Mazidagi fosforiti ila bark mai§at tullantisi arasindaki qar§iliqli reaksiya naticasinda fos-foritdan P205-in ayrilmasi bir ne^a daq davam etmi§dir. Fosfogipsda olan P2O5 50 daq-da ayrildigi halda Mazidagi fosforitindan P205-in ayrilmasi 68 daq davam etmi§dir. Amma ayrilan P205-in mi-qdari 91% olmu§dur. Flüorlu birla§manin ayrilmasi az dayi§mi§dir. 55 daq-da 95% olmu§dur. Alinan üzvi mineral kompleks gübranin tarkibi beladir (%): P2O5 - 0.8, К2О - 0.40, Nümumi - 0.63, Н2О -6.5, üzvi birla§ma - 25.6 [4, 5].
Eyni laboratoriya qurgusunda bütün §artlar saxlanilmaqla bark mai§at tullantisi ila birlikda ham fosofgips, ham da Mazidagi fosforitindan istifada edilmi§dir. Alinan gübranin tarkibi beladir (%): P2O5 - 0.70, К2О - 0.43, Nümumi - 0.60, Н2О - 17.5, üzvi birla§ma - 24.4.
Laboratoriya §araitinda alinan dalillara asaslanaraq bu tadqiqat i§inin naticasinin bu vaxta qadar sanayeda tatbiq olunan "?ala üsulunda" istifada olunmasi tovsiya edilib.
§akil 3-da "^ala üsulunun" texnoloji sxemi verilmi§dir.
15
14
13
1
§экИ 1. Bark ma§at, fosgips va a§agi keyfiyyatli fosforit asasinda maye §aklinda üzvi mineral kompleks güb-ranin alinmasi sxemi: 7 - beton; 2, 4, 6 - tabii mineral birla§ma; 3, 5 - bark mai§at tullantisi; 7 - qapi; 8 -barmaq, 9 - sizinti suyu; 70 - nasos; 77 - prosesa gondarilan sizinti suyu; 72 , 73 - istifadaya verilan gübra; 74 - qaz xatti; 75 - üst ortüyü; 76 - kranlar.
Bark mai§at tullantisi va fosfogips ^alanin i^ina qat-qat yerla§dirilir. 4alanin a§agi hissasinda sizinti suyunun yigilmasi ü^ün xüsusi yer ayrilmi§dir. BMT ila fosfogipsin yigildigi qatlarla sizinti suyu yigilan yer arasina xüsusi baglanmi§ qafaslar qoyulmu§dur ki, buraya BMT va fosfogips qirintilari ke^masin. ílk olaraq BMT ila fosfogips qatlarinin yigildigi sahanin a§agisindan 1.5-2.0 atm tazyiqda buxar verilir. Buxarin verilmasi o zamana qadar davam etdirilir ki, buxar BMT va fosfogips qatla-
BBRK МЭ1§ЭТ, FOSFOGtPS TULLANTILARI УЭ A§AGI KEYFtYYBTLt
105
rmdan kegarak galanin yuxari hissasina qadar getmi§ olsun. Buxardan этэ1э galan maye galanin yuxari hissasina lang gedarsa, BMT va fosfogipsin tarkiblarinda olan qidaverici elementlar onlardan kifayat qadar gixmazsa, galanin ust hissasina kompressor qoyulur ki, buxardan amala galan kondensat prosesi asanla§dirsin. Bu vaxtdan sonra qafasin krani agilir va galanin igindaki sizinti suyu xususi yera daxil olur va oradan gana toplanir, maye gubra kimi istifadaya gondarilir. BMT va fosfogips tarkibinda olan qidaverici elementlar tamamila gixmami§sa, o zaman sizinti suyu nasos vasitasila galanin ustuna gondarilir. galanin ust hissasi xususi materialla ortulmu§dur. Buraya gondarilan sizinti suyu ust ortuyunda agilmi§ yerdan galanin igina daginiq §akilda verilir ki, onun har tarafina yayilmi§ olsun. galanin ustunda xususi boru qoyulmu§dur ki, igarida amala galan qaz gixsin.
Hal-hazirda galanin igarisina a§agi keyfiyyatli Mazidagi fosforiti da yerla§dirilir. Bu sahada tadqiqat dissertant va aspirantlar tarafindan davam etdirilir [6].
Burada maqsad bark mai§at, fosfogips tullantilarini va Mazidagi fosforiti birlikda buxarin ta-siri ila zararsiz hala gatirarak, onlarin tarkibindaki torpaga va bitkiya ziyan veran, xastalik toradan bakteriyani yox etmakdir. Malum olmu§dur ki, 1.5-2.0 atm tazyiqli buxar tasiri ila qidaverici element birla§malari mahlula kegir. Uzvi-mineral kompleks gubra alinir. Bu proses zamani pargalan-mayan tullantilar (polietilen va digarlari) yenidan istifadaya gondarilir.
BDBBtYYAT StYAHISI
1. Pat. t 2010 0060 Az.R.
2. Pat. t 2010 0061 Az.R.
3. Пат. 20637681 Россия. 2009.
4. Alosmanov M.S., Qasimova S.B. // ADNA Elmi asarlari. 2010. № 3. S. 39.
5. Гасымова С.Б., Алосманов М.С., Наджафова Н.Г. // Akad. H.Qliyevin 100 illik yubileyina hasr olunmu§ "Ekologiya: tabiat va camiyyat problemlari" beynalxalq elmi konfrans. Baki. 2007. S. 499.
6. Alosmanov M.S., Mammadaliyeva S.Y., Qasimova S.B., Atayev M.§. // Akad. H.Qliyevin 100 illik yubileyina hasr olunmu§ "Ekologiya: tabiat va camiyyat problemlari" beynalxalq elmi konfrans. Baki. 2007. S. 500.
РАЗРАБОТКА ТЕХНОЛОГИИ ПОЛУЧЕНИЯ ЖИДКОГО ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНОГО КОМПЛЕКСНОГО УДОБРЕНИЯ НА ОСНОВЕ ТВЕРДЫХ БЫТОВЫХ ОТХОДОВ, ФОСФОГИПCA
И НИЗКОСОРТНОГО ФОСФОРИТА (МАЗЫДАГЫ)
М.С.Алосманов, Н.Ф.Джавадов, С.Б.Гасымова, М.М.Биннатова, И.И.Зейналова
Разработана технология получения жидкого органо-минерального комплексного удобрения на основе твердых бытовых отходов, отходов фосфогипса и низкосортного фосфорита (Мазыдагы) "методом ямы". Установлено, что под давлением 1.5-2.0 атм из этих соединений выделяются питательные элементы, уничтожаются бактерии, которые паразитируют в почве и растениях, и получается жидкое органо-минеральное комплексное удобрение, которое не причиняет ущерба здоровью человека, почве и растениям. Использование изученных отходов способствует сохранению экологического равновесия.
Ключевые слова: бытовые отходы, фосфогипс, фосфорит, удобрение.
DEVELOPMENT OF THE TECHNOLOGY OF PREPARING A LIQUID ORGANO-MINERAL COMPLEX FERTILIZER BASED ON SOLID WASTE, PHOSPHOGYPSUM AND LOW-GRADE
PHOSPHORITE (MAZYDAGY)
M.S.Alosmanov, N.F.Javadov, S.B.Gasimova, N.M.Binnatova, I.I.Zeynalova
Technology of preparing a liquid organo-mineral complex fertilizer based on solid waste, phosphogypsum waste and low-grade phosphorit (Mazydagy) by the "method of the pit". It is established that under the pressure of 1.5-2.0 atm from these compounds the nutrients are distinguished along with this, bacteria, which parasitize in soil and plants are distructed. Thus, the liquid organo-mineral fertilizer complex is obtained which does not cause damage to of human health, as well as soil and plants. Use of the studied waste helps to preserve the ecological balance.
Keywords: solid waste, phosphogypsum, phosphorite, fertilize.
