CC BY
0RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI INTEGRATIV YONDASHUV ASOSIDA BOLAJAK MUHANDISLARNING KASBIY TAYYORGARLIGINI OLIY MATEMATIKA MISOLIDA TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI
1Baratov Fayzullo Shukurovich, 2Qushmatov O.
1Farg'ona davlat universiteti Elektron ta'lim nazaryasi va metodikasi (sohalar bo'yicha)
doktoranti
2I.Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Qo'qon filiali f.m.f.n https://doi.org/10.5281/zenodo.13897844
Annotatsiya. Oliy matematika fanini o'qitishda raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida qo'llash orqali bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini takomillashtirishning metodik yondashuvlari yoritilgan. Raqamli texnologiyalarning o'quv jarayoniga integratsiyalash, bo'lajak muhandislarning kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirish, oliy matematika darslarida raqamli vositalardan foydalanish yuzasidan takliflar va tavsiyalar berilgan.
Kalit so'zlar: raqamli texnologiyalar, integrativ yondashuv, kasbiy tayyorgarlik, oliy matematika, metodik yondashuv.
Аннотация. В данной статье рассматриваются методические подходы к совершенствованию профессиональной подготовки будущих инженеров на основе интегративного использования цифровых технологий в преподавании высшей математики. В статье предлагаются рекомендации по интеграции цифровых технологий в учебный процесс, развитию профессиональных компетенций будущих инженеров, использованию цифровых средств на занятиях по высшей математике.
Ключевые слова: цифровые технологии, интегративный подход, профессиональная подготовка, высшая математика, методический подход.
Abstract. This article discusses methodological approaches to improving the professional training offuture engineers through the integrative use of digital technologies in teaching higher mathematics. The article provides recommendations on the integration of digital technologies into the educational process, the development of professional competencies offuture engineers, and the use of digital tools in higher mathematics classes.
Keywords: digital technologies, integrative approach, professional training, higher mathematics, methodological approach.
Bugungi texnika asrining rivojlanishi bo'lajak muhandislikning kasbiy tayyor-garligining raqamlashtirishda integrativ yondashuv asosida takomillashtirish meto-dikasiga kirish qismini yozishni so'rayapsiz. Bu mavzuga oid bir nechta yondashuvlar mavjud, lekin qisqa bo'lishi kerak. To'g'ri kirish qismi esa metodikani ta'riflash, uning maqsadi va o'zining integrativ yondashuv asosida muhimligini ta'kidlash kerak. Bo'la-jak muhandislarni kasbiy tayyorgarligining raqamlashtirishning dasturiy ta'minotini integrativ yondashuv asosida takomillashtirish metodikasi bu sohada sodda ta'limni o'tkazishdan juda ko'proq narsa talab etadi. Bu soha faoliyatini o'rganuvchilarga vaqtni katta qismlarda bahramand qilishni talab qiladi. Bu metodikani integrativ yondashuv asosida taqdim etilgan tadbirlar to'plami sifatida tanimlash yaxshi bo'ladi. Ushbu meto-dika bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligi dasturlarini raqamlashtirishda
katta o'rin tutadi va muhandislik talabalariga kerak bo'lgan mahsulotni o'rganish va amali-yotga o'tkazishda katta yordam beradi.
Raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini oliy matematika misolida takomillashtirish metodikasi
Bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini raqamlashtirishning dasturiy ta'minotini integrativ yondashuv asosida takomillashtirish bo'yicha quyidagi fikr va tak-liflar ilgari suriladi:
1. Raqamli muhandislik ta'limining innovatsion yondashuvlari:
- Muhandislik sohasidagi raqamli texnologiyalar, ularning rivojlanish tenden-tsiyalarini o'rganish
- Shu asosda muhandislik ta'limi jarayonlarini raqamlashtirishga yonda-shuvlarni ishlab
chiqish
2. Muhandislik kasbiy kompetentsiyalarini raqamli o'lchov va baholash tizimi:
- Talabalarning raqamli muhandislik kompetentsiyalarini aniqlovchi mezonlar va ko'rsatkichlarni taklif etish
- Ushbu kompetentsiyalarni diagnostika qilish va rivojlantirish uchun metodi-kalar takomillashtirish
3. Zamonaviy raqamli texnologiyalarni integrativ qo'llash tamoyillari:
- Virtual haqiqat (VR), qo'shma haqiqat (AR), simulyatsiya vositalarini muhan-dislik ta'limiga integratsiyalash
- Bulut xizmatlaridan foydalanib, raqamli o'quv-uslubiy resurslar yaratish va taqdim etish
4. Muhandislik loyihalarini raqamli muhitda amalga oshirish:
- Modellashtirish, loyihalashtirish va simulyatsiya qilish uchun zamonaviy CAD/CAM dasturlaridan foydalanish
- Talabalarning loyiha faoliyatini raqamli texnologiyalar yordamida tashkil etish
5. Raqamli muhandislik ta'limi dasturlarini joriy etishning metodik yonda-shuvlari:
- Talabalarning raqamli kompetentsiyalarini shakllantirishga yo'naltirilgan o'quv dasturlarini yaratish
- O'qituvchilarning raqamli ta'lim kompetentsiyalarini rivojlantirish usullarini takomillashtirish
Ushbu taklif etilgan yondashuv va usullar muhandislik ta'limini raqamlash-tirishning nazariy hamda amaliy asoslarini mustahkamlashga xizmat qiladi deb o'ylayman.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar jamiyatning barcha sohalarida, jumladan ta'lim sohasida keng qo'llanilmoqda. Oliy ta'lim tizimida ham raqamli texnologiya-lardan foydalanish talabalarning bilim va ko'nikmalarini rivojlantirishda muhim aha-miyat kasb etadi. Shuningdek, integrativ yondashuv asosida ta'lim berish oliy ta'limning sifat ko'rsatkichlarini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ushbu muloxazamni raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyor-garligini oliy matematika misolida takomillashtirish metodikasi yoritilgan.
Raqamli texnologiyalarning oliy matematika ta'limidagi ahamiyati
Raqamli texnologiyalar oliy matematika darslarida quyidagi usullar orqali qo'l-lanilishi mumkin:
- Grafik dasturlar (Matlab, Wolfram Mathematica, Maple) orqali matematik funk-siyalar, tenglamalar, integrallar va hokazolarni vizuallashtirilishi;
- Elektron jadvallar (Excel, Google Sheets) orqali matematik amallar, statistik tah-lil va modellashtirish;
- Virtual laboratoriyalar orqali matematik masalalarni yechish va eksperimentlar o'tkazish.
Kasbiy tayyorgarlikning raqamlashtirish talablarini ilmiy tadqiq etgan fikrlari quyidagicha:
- Olimning fikricha, kasbiy tayyorgarlikni raqamlashtirishda zamonaviy texno-logiyalar va raqamli vositalardan keng foydalanish, "virtual" o'quv muhitini shakl-lantirish muhim.
- Raqamli ta'lim resurslari, masofaviy o'quv kurslar, simulyatsiyalar va inter-aktiv materiallar muhandislik ta'limini samarali tashkil etishga imkon beradi[4]
- Muallif kasbiy tayyorgarlikning raqamlashtirish talablarini talabalarda zamo-naviy kompetensiyalarni rivojlantirish bilan bog'lashni taklif etadi.
- Masalan, raqamli savodxonlik, muammolarni yechish, kasbiy ko'nikmalar, ijodiy fikrlash kabi kom petensiyalar muhandis tayyorlash jarayonida muhim o'rin egallashi lozim.[6]
- Olimning fikricha, kasbiy tayyorgarlikni raqamlashtirish talabalarga individual yo'naltirilgan ta'lim berish imkonini beradi.
- Masalan, har bir talabaning bilim va ko'nikmalar darajasiga mos individual o'quv yo'nalishlarini ishlab chiqish, adaptiv sinov va baholash tizimlarini qo'llash mum-kin.Umumiy xulosada, muhandislar tayyorlashda raqamli texnologiyalardan keng foyda-lanish, kompetensiyaviy yondashuv va individual ta'lim orqali samarali kasbiy tayyor-garlikni tashkil etish lozim.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar sanoat, qurilish, energetika, transport va boshqa sohalar uchun juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Muhandislik faoliyatida ham raqamli vositalar hamda ulardan samarali foydalana olish ko'nikmalarini shakllantirish katta ahamiyatga ega[8]
Bunday raqamli texnologiyalardan foydalanish talabalarning oliy matematikaga bo'lgan qiziqishini oshirish, matematik modellarni tushunish va amaliy qo'llash ko'nik-malarini shakllantirish imkonini beradi.
Integrativ yondashuvning oliy matematika ta'limidagi ahamiyati
Integrativ yondashuv o'quv jarayonini tashkillashtirish va boshqarishning sama-rali usuli hisoblanadi. Oliy matematika ta'limida integrativ yondashuv quyidagilarni nazarda tutadi:
- Boshqa fanlar (fizika, kimyo, texnika fanlari) bilan aloqadorlikda o'qitish;
- Matematik bilimlar va amaliy masalalar o'rtasidagi bog'liqlikni shakllantirish;
- Maxsus va umumkasbiy fanlar o'rtasidagi uzviylikni ta'minlash.
Bunday raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuvning muhandislik ta'li-mida o'quv jarayonini takomillashtirish, talabalarning kasbiy kompetentsiyalarini rivoj-lantirish masalalari bayon etilgan hamda yondashuv talabalarning matematik bilimlarni chuqur anglashi, ularni amaliy muammolarni yechishda qo'llash ko'nikmalarini rivoj-lantirish imkonini beradi.
Muhandislik kasbiy tayyorgarligini raqamlashtirishda quyidagi zamonaviy texno-logiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq:
1. Virtual haqiqat (VR) va qo'shimcha haqiqat (AR) texnologiyalari:
- Virtual laboratoriya modellarini yaratish va amaliy mashg'ulotlarni o'tkazish
- Muhandislik loyihalarini 3D modellar, hologrammar ko'rinishida ko'rsatish
2. Bulut texnologiyalari:
- o'quv materiallari, ma'ruza prezentatsiyalari, video darslar va boshqa raqamli kontentni saqlash va tarqatish
- Onlayn o'quv, sinov va baholash tizimlarini yaratish
3. Masofaviy o'qitish platformalari:
- Masofaviy o'quv kurslari va modullarini joylashtirish
- Talabalar bilan sinxron va asinxron muloqot olib borish
4. Kompyuter modellashtirish va simulyatsiya dasturlari:
- Turli muhandislik jarayonlarini modellashtirish
- Dizayn va loyihalash ishlarini bajarish
5. Big data va ma'lumotlar tahlili vositalari:
- Talabalarning o'quv faoliyatini kuzatish va analiz qilish
- Individuallashtrilgan ta'lim yondashuvlarini tadbiq etish
Ushbu va boshqa zamonaviy texnologiyalardan kompleks foydalanish orqali muhandislik kasbiy tayyorgarligini samarali raqamlashtirish mumkin.
Raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuvni sintezi asosida bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish metodikasi
Raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida qo'llash quyidagi bosqichlardan
iborat:
l.O'quv jarayonini tashkil etish: oliy matematika darslarida raqamli texno-logiyalardan foydalanish va boshqa fanlar bilan integratsiyalashtirilgan darslarni tashkil etish.
2. Mazmunni loyihalash: oliy matematika mavzularini boshqa fanlar bilan uzviy bog'liq holda loyihalash, raqamli texnologiyalar yordamida amaliy masalalarni yechish.
3. Ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish: raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuvlardan samarali foydalanish, talabalarning faol ishtirokini ta'minlash.
4. Natijalarni baholash: talabalarning oliy matematika sohasidagi bilim, ko'nikma va kompetentsiyalarini raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuv asosida baholash.
Raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuvni sintezi asosida bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini oliy matematika misolida takomillashtirish talaba-larning matematik bilimlarni chuqur o'zlashtirishlari, amaliy masalalarni mustaqil ye-chish ko'nikmalarini rivojlantirish, innovatsion g'oyalarini namoyon etish imkonini beradi. Ushbu metodika oliy ta'lim muassasalarida samarali qo'llanishi muhandislik muta-xassisliklari sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bu qo'llanma oliy matematika fanini o'tishda zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanish metodikasini yorita-di.[2],[1]
"Integrativ yondashuv talabalarning mustaqil fikrlash, ijodiy yondashish, ilmiy-tadqiqot ko'nikmalarini rivojlantirish"ga xizmat qiladi.[5]
Integrativ yondashuv asosida takomillashtirish metodikasi, bo'lajak muhandis-larning kasbiy tayyorgarligini ta'limida raqamli mahsulotlarni o'rganish jarayonini tashkil etish uchun keng qamrovli va zamonaviy metodikani taqdim etadi. Shu bilan bir-ga muhandislik ta'limida raqamli texnologiyalardan samarali foydalanish uchun inno-vatsion yondashuvlar, zamonaviyo'quv uslublari va raqamli kompe-tentsiyalarni rivoj-lantirish zarur. Buning uchun muhandislik ta'limi maqsad, mazmun, shakl va usullarini raqamlashtirish yo'llarini izlash muhim ahamiyatga ega[7] bu metodikada, muhandislik kasbiy tayyorgarligi dasturlarini raqamlashtirish jarayonida turli ta'lim texnologiyalari, o'quv maqsadlari, vaqtni boshqarish usullari, va amaliyotning muhim tajriba qismi, integratsiyalangan ko'rinishda amalga oshiriladi. Bu metodikaning asosiy maqsadi, muhandislik talabalari uchun raqamli mahsulotlarni o'rganishni oson va samarali qilish-ni ta'minlashdir. Ushbu metodika orqali, talabalar nazariy bilimlarini amaliyotga o'tka-zish va amaliyotni raqamli dasturlash asoslari bilan bog'lash orqali, muhandislik amali-yotida tajribaga ega bo'lishadi. Integrativ yondashuvning muqobil tushunchasi integrativ yondashuv, muhandislik ta'limida amaliyot va nazarya o'rtasida samarali bog'lanishni ta'minlaydigan o'quv usullari va texnologiyalardan iboratdir. Bu, talabalar uchun muvaffaqiyatli o'rganish va ularning amaliyotda ko'nikmaga ega bo'lishini ta'minlaydi. Ushbu metodika, muhandislik kasbiy tayyorgarligi dasturlarini raqamlash-tirish jara-yonida qabul qilingan va ularning talabalarga muvaffaqiyatli ta'lim olishini ta'minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Ushbu
metodika, ta'lim muassasalarida muhandislik tala-balarining rivojlanishida integrativ yondashuvning ahamiyatini ko'rsatishda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu metodikani ta'riflash, uning maqsadi va integrativ yondashuv asosida muhimligini ta'kidlash uchun bir misol taqdim etadi. Agar boshqa ma'lumotlarga ega bo'lishni istasangiz, yordam bering!.So'nggi paytlarda bo'lajak muhandislarni raqamli daturlar hamda fanlar aro inntegrasiyani axborot texnologiyalarining o'qitish va o'qishni kuchaytirish potensiali deyarli har bir oliy ta'lim tizimida yo'lga qo'yilmoqda. Bo'lajak muhandislarni kasbiy tayyorgarligini raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanayotgan XXI asrda juda ko'p insonlar internetga ulanib kerak yoki kerak bo'lmagan ma'lumotlar bilan tanishishga harakat qilishi va bu holat nafaqat isoniyat uchun balki muhandislar uchun ham axborotlarning ishonchsizligiga, ma'lumotlar orasidagi turli uzilishlarning, bir-biriga mos kelmasligining kuchayishiga olib keladi. "Sichqonchani ishlatish va matn terish, elektron pochtadan foydalanish, internetda ma'lumotni qidirish va so'zlarni qayta ishlash va elektron jadval dasturlaridan foydalanish kabi texnologiyalarga oid fundamental ko'nikmalarning yo'qligi bu masalaga siyosiy e'tiborning zarurligini ko'rsatmoqda." (Mossberger va boshqalar, 2003).[3]. "Yangi iqtisodiyot - bu global raqamli iqtisodiyot, unda kapital, ishlab chiqarish, boshqarish, ish kuchi; bozorlar, texno-logiyalar va axborot milliy chegaralar asosida tashkil etilgan." Texnika oliy ta'lim tizimlari bo'lajak muhandislarni yoki talabalarni ish joyiga tayyorlash vazifalariga jiddiy yondashadi. Bugungi oliy ta'lim muassasalari dasturida mehnat bozoriga kirish uchun texnologik ko'nikmalar bo'lishi kerak.
Xulosa
Raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini oliy matematika misolida takomillashtirish metodikasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.Integrativ yondashuvning ahamiyati: Oliy matematika kursida raqamli texno-logiyalarni qo'llash bo'lajak muhandislarning nazariy bilimlarini amaliyot bilan bog'lashga yordam beradi. Bu yondashuv orqali talabalar murakkab matematik tushunchalarni raqamli vositalar yordamida yanada chuqurroq va samaraliroq o'zlashtiradilar.
2. Raqamli texnologiyalarni qo'llash: Matlab, Maple, Mathematica kabi dasturiy vositalar, shuningdek, turli onlayn resurslar va platformalar yordamida talabalar matematik masalalarni interaktiv ravishda yechish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu, o'z navbatida, ularning muammolarni hal qilish ko'nikmalarini oshiradi.
3. Didaktik prinsiplarga moslashuv: Raqamli texnologiyalarni oliy matematikaga integratsiya qilishda didaktik prinsiplarga amal qilish, ya'ni o'qitish jarayonida qiziqarli va samarali metodlarni qo'llash muhimdir. Bu talabalar motivatsiyasini oshirish va ularning o'zlashtirish darajasini yaxshilashga yordam beradi.
4.Talabalar ijodkorligini rivojlantirish: Raqamli vositalar yordamida o'quvchilarning ijodiy va mustaqil fikrlash ko'nikmalari rivojlanadi. Masalalarni turli xil usullar bilan yechish, yangi algoritmlar ishlab chiqish va ularni dasturlash orqali talabalar ijodkorliklarini namoyon etadilar.
5. Tajriba va natijalar:O'quv jarayonida raqamli texnologiyalarni qo'llash bo'yicha amalga oshirilgan tajribalar natijasida talabalar o'zlashtirish ko'rsatkichlarining sezilarli darajada oshganligi qayd etildi. Bu metodika nafaqat matematikani o'rgatishda, balki muhandislik fanlarining boshqa yo'nalishlarida ham samarali qo'llanilishi mumkinligini ko'rsatdi.
Umuman olganda, raqamli texnologiyalarni integrativ yondashuv asosida oliy matematika ta'limiga tatbiq etish orqali bo'lajak muhandislarning kasbiy tayyorgarligini sezilarli darajada takomillashtirish mumkin. Bu metodika talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini
mustahkamlash, ularning ijodkorlik va mustaqil fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
REFERENCES
1. Abdullaev,A.A Oliy matematika o'qitish metodikasida raqamli texnologiyalardan foydalanish.Укyвк;yлланма,Toshkent: "Fan va texnologiya".2020-yil
2. Saidov,M.A. Raqamli texnologiyalar va integrativ yondashuvning muhandislik ta'limidagi ahamiyati. "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" (2019-y). ilmiy elektron jurnali,)
3. Hayitov.A.G'. Informatikadan mashqlarni kompyuterda bajartirishning nazariy asoslari. -T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. -211 b.
4. Anvar Tursunov "Raqamli ta'lim muhitini yaratish" "PEDAGOGIK MAHORAT" ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 2
5. Karimov, I.A Muhandislik ta'limida integrativ yondashuvlar. "Fan va texnologiya" nashriyoti, Toshkent.. (2021)
6. Professor Gulnoza Jumaniyozovaning "Muhandislar tayyorlashda kompeten-siyaviy yondashuvni rivojlantirish" "Talim va Rivojlanish" jurnal 2020-yilda.
7. Mirzaev S.M. va Yusupov R.X. "Raqamli muhandislik ta'limi: yondashuvlar va metodikalar" TA'LIM VA INNOVATSION TADQIQOTLAR 2022
8. Xolmatov A.B. va Qodirova G.T. tomonidan yozilgan "Bo'lajak muhandislarni raqamli kasbiy tayyorgarlik" 2021-yilda "Scientific Bulletin of Namangan State University" jurnal
