RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA SUG‘URTA SOHASIDA ONLAYN SAVDONING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA SUG'URTA SOHASIDA ONLAYN SAVDONING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI

G. A. Akramova

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti katta o'qituvchisi

998777573. https://doi.org/10.5281/zenodo.10720464

Annotatsiya. Sug'urta bozoridagi raqobat darajasining tez o'sishi sug'urta tashkilotlarini mijozlarni jalb qilishningyangi usullarini izlashga majbur qiladi. Sug'urtalovchilarning amaliy qulayligi va sug'urta huquqiy munosabatlarining professional ishtirokchilari xarajatlari darajasini pasaytirish uchun bozorda yangi xizmat - Internetdan hamda axborot texnologiyalaridanfoydalangan holda sug'urtapolisini sotish xizmatipaydo bo'ldi.

Kalit so'zlar: Raqobat, sug'urta bozori, internet, texnologiya, raqamli iqtisodiyot, xizmat, mijoz, tijorat, onlayn savdo, marketing, veb-sayt, bitim, tranzaksiya, risk, tendensiya.

Abstract. The rapid growth of competition in the insurance market is forcing insurance companies to look for new ways to attract customers. For the practical convenience of insurers and to reduce the level of costs of professional participants of insurance legal relations, a new service has appeared on the market - the sale of insurance policies using information technology using the Internet.

Keywords: Competition, insurance market, internet, technology, digital economy, service, customer, commerce, online sales, marketing, website, deal, transaction, risk, trend.

Аннотатсия. Стремительный рост уровня конкуренции на страховом рынке заставляет страховые организации искать новые способы привлечения клиентов. На рынке появилась новая услуга - услуга продажи страхового полиса с использованием сети Интернет и информационных технологий, для практического удобства страховщиков и снижения уровня расходов профессиональных участников страховых правоотношений.

Ключевые слова: Конкуренция, страховой рынок, интернет, технологии, цифровая экономика, сервис, клиент, коммерция, онлайн-продажи, маркетинг, веб-сайт, сделка, сделка, риск, тренд.

Sug'urta bozoridagi raqobat darajasining tez o'sishi sug'urta tashkilotiarini mijozlarni jalb qilishning yangi usullarini izlashga majbur qiladi. Sug'urtalovchilarning amaliy qulayligi va sug'urta huquqiy munosabatlarining professional ishtirokchilari xarajatlari darajasini pasaytirish uchun bozorda yangi xizmat - Internet hamda axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sug'urta polisini sotish xizmati paydo bo'ldi.

Sug'urta bozorining rivojlanishi tobora raqamli iqtisodiyotning sug'urta texnologiyasiga ta'sir ko'rsatadigan, ammo uning iqtisodiy mohiyatini o'zgartirmaydigan yangi texnologiyalarni joriy etishga bog'liqdir. Sug'urta faoliyatida raqamli texnologiyalardan foydalanish natijasida:

• sug'urta faoliyati samaradorligi va rentabelligi oshadi;

• o'zaro va tijorat sug'urtasining yaqinlashuvi amalga oshiriladi;

• sug'urta munosabatlarining ijtimoiylashuvi amalga oshiriladi;

• sug'urta sohasidagi mehnat bozori o'zgaradi (ba'zi sug'urta agentlari, quyi va o'rta darajadagi mutaxassislarni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari va robotlarga almashtirish).

Sug'urta bozoridagi raqamlashtirish sug'urtalovchining ish jarayonlarida raqamli texnologiyalardan foydalanishni anglatadi.

Ushbu kontseptsiya bilan bir qatorda "biznes jarayonlarini raqamlashtirish" atamasidan foydalanish mumkin. Ko'pincha raqamlash jarayonida yangi ishlab chiqarish texnologiyalari va simsiz aloqa texnologiyalaridan foydalanish mumkin.

Ko'p jihatdan sug'urta kompaniyalarining sug'urta biznesini raqamlashtirishga bo'lgan qiziqishi blokcheyn texnologiyalarining rivojlanish darajasi va ulardan turli xil biznes jarayonlarida foydalanish imkoniyatlari bilan belgilanadi.

Ko'pgina yirik kompaniyalar uzoq vaqtdan beri biznes operatsiyalarini amalga oshirishda elektron tijoratga murojaat qilishgan. Xususiy kompyuter tarmoqlari orqali elektron ma'lumotlar almashinuvi (Electronic Data Interchange, EDI) 60-yillarda boshlangan. Bu standart shakldagi hujjatlar almashinuvi edi. Bunday almashinuvni ta'minlovchi tizimlar bir qator salbiy xususiyatlarga ega bo'lgan. Birinchidan, bu murakkablik; ikkinchidan, bu juda qimmat. Deyarli bir vaqtning o'zida banklar elektron to'lovlar mexanizmini optimallashtirish uchun ishlab chiqilgan elektron mablag'larni o'tkazish uchun maxsus tarmoqlardan (Electronic Funds Transfer, EFT) muvaffaqiyatli foydalanishni boshladilar. Ammo so'nggi yillarda Internetning tobora ommalashib borishi, yangi texnologiyalarning paydo bo'lishi bilan onlayn tijorat katta va kichik firmalar, shuningdek, shaxslar hayotiga kirib keldi.

Onlayn tijorat yoki onlayn savdo tushunchalari nimani anglatadi? Amerika an'analarida "onlayn savdo" atamasi ko'proq ishlatiladi, Yevropada esa -"onlayn tijorat". Umuman olganda, ikkala tushunchani ham bir xil deb hisoblash mumkin. Belarus Respublikasida "onlayn savdo" atamasi tez-tez ishlatiladi.

Umuman aytganda, onlayn savdo - bu kompyuterlar va aloqa tarmoqlari yordamida biznes operatsiyalarini tashkil qilish, boshqarish va amalga oshirishning yangi usulidir.

Zamonaviy biznes doimiy ravishda ortib borayotgan ta'minot imkoniyatlari, global raqobat va mijozlarning (xaridorlar, mijozlar) talablari bilan tavsiflanadi. Bunga javoban butun dunyo bo'ylab korxonalar ham tashkiliy jihatdan, ham operatsiyalar nuqtai nazaridan o'zgarib bormoqda. Har xil turdagi telekommunikatsiya tarmoqlarining paydo bo'lishi bilan biznes sxemalari eski iyerarxik tuzilmalarni moslashtiradigan va kompaniya bo'linmalari o'rtasidagi to'siqlarni bartaraf etadigan, shuningdek kompaniya va uning xaridorlari (mijozlari) va yetkazib beruvchilari o'rtasidagi o'zaro aloqalar sonini kamaytiradigan tarzda qayta tuzilmoqda. Bugungi kunda butun kompaniyani va hatto uning mijozlari va yetkazib beruvchilari birgalikda egalik qiladigan va boshqaradigan jarayonlarni bog'laydigan jarayon diagrammalarining ko'plab misollari mavjud.

Onlayn tijorat yoki onlayn savdo - bu global miqyosda yuqoridagi o'zgarishlarni ta'minlaydigan va qo'llab-quvvatlaydigan usul yoki vositadir. Onlayn savdo kompaniyalarga o'zlarining ichki operatsiyalarida samaraliroq va moslashuvchan bo'lishlari, yetkazib beruvchilari bilan yaqinroq ishlashlari va mijozlar ehtiyojlari va kutishlariga tezda javob berishlari mumkin. Bundan tashqari, bu kompaniyalarga ularning geografik joylashuvidan qat'iy nazar, eng yaxshi yetkazib beruvchilarni tanlash va jahon bozorida sotish imkonini beradi.

Hozirgi vaqtda kompaniyalar Internetda o'zlarining mavjudligini tashkil qilishning bir nechta variantlaridan foydalanadilar.

Birinchi bosqich - marketing (Internet-katalogni yaratish).

Bunday holda, kompaniya veb-sayti yaratiladi, bu aslida Internet-katalogdir. Unda kompaniya haqida umumiy ma'lumotlar, taklif etilayotgan mahsulotlar va/yoki xizmatlarning ro'yxati va qisqacha tavsifi mavjud.

Korxonaning bevosita tashqi iqtisodiy va tashqi savdo faoliyati an'anaviy usullar bilan amalga oshiriladi. O'z faoliyatida Internetdan foydalanishni boshlagan ko'plab korxonalar hali ham ushbu yondashuvdan foydalanmoqda.

Ikkinchi bosqich - bu savdo (sotish imkoniyatini yaratish, yanada to'liq veb-markazni yaratish).

Sayt nafaqat kompaniya va mahsulotlar haqida umumiy ma'lumotlarni taqdim etadi, balki ba'zi interaktiv funksiyalarni ham amalga oshirishi mumkin.

Qoidaga ko'ra, bu holda, sayt kompaniyaning har bir mahsuloti haqida batafsil ma'lumotni o'z ichiga oladi, shu jumladan texnik xususiyatlar, sinov natijalari, mahsulotlar haqida mijozlarning sharhlari. Saytga tashrif buyuruvchilar kompaniya, mahsulotlar, texnik xizmat ko'rsatish haqidagi savollarga javob beradigan interaktiv ekspert tizimlaridan (Tez-tez so'raladigan savollar, FAQ) foydalanish imkoniyatiga ega. Sayt shuningdek, xaridorlarga tovarlarni sotib olish uchun ariza to'ldirish imkoniyatini ham beradi.

Va nihoyat, uchinchi bosqich - ishlab chiqarish, sotish, xaridlar (veb-saytni korxona boshqaruv tizimi bilan integratsiya qilish). Ya'ni, boshqa korporativ tizimlar bilan to'liq yoki qisman integratsiyalashgan interaktiv portal yaratiladi.

Onlayn savdo kontekstida Internetning asosiy vazifasi bozorni o'rganish va tovarlar/xizmatlarni sotish yoki sotib olishda hamkorlarni izlash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni saqlash va tarqatish, shuningdek, bitimni elektron shaklda tuzish imkoniyatidir. Internet korxonaga bir vaqtning o'zida dunyoning barcha mamlakatlarida bir nechta tillarda ishlaydigan va kompaniyaning potensial hamkorlari uchun zarur bo'lgan eng so'nggi va eng batafsil ma'lumotlarni o'z ichiga olgan virtual vakolatxonani ochish imkoniyatini beradi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda Internetdan foydalanish yordamida kompaniya bir qator afzalliklarga ham ega bo'ladi, xususan:

• Bitim taraflarining geografik joylashuvi ahamiyati kamayadi;

• Bozorga kirishdagi to'siqlar kamayadi;

• Rivojlanayotgan mamlakatlar va iqtisodiyoti o'tish davridagi mamlakatlarda tadbirkorlik subyektlari uchun yangi imkoniyatlar yaratiladi;

• Yirik kompaniyalar bilan bir qatorda o'rta va kichik firmalar uchun xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish uchun katta imkoniyatlarga ega bo'linadi;

• Tranzaksiyani tayyorlash xarajatlari kamayadi;

Shunday qilib, xalqaro savdoda Internetdan foydalanish firma va tashkilotlar faoliyatining geografik, jismoniy va vaqtinchalik parametrlarini kengaytiradi, shuningdek, kompaniya mahsulotlarini jahon bozoriga sotish va ilgari surish uchun universal vositadir. Double Click ma'lumotlariga ko'ra, dunyo bo'ylab marketologlarning o'rtacha 50% i o'z kasbiy faoliyatida Internetdan foydalanadilar (Buyuk Britaniya - 73%, Ispaniya - 66%, Germaniya - 43%, Skandinaviya - 34%, Italiya - 31% va Fransiya - 21%).

Onlayn savdoni an'anaviy savdo bilan taqqoslaganda afzalliklari, shuningdek, global mavjudlikni amalga oshirish yoki korxonani tanlash, tovarlarni yetkazib beruvchidan xaridorga jo'natish vaqtini qisqartirish, ma'lumot olish va taqdim etish jarayonlarini soddalashtirish, bitim tomonlari o'rtasida muzokaralar olib borish, sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish, elektron hujjatlar bilan ishlashda murakkablikni kamaytirish, shuningdek shartnomani interaktiv ravishda kuzatib borish imkoniyatini taqdim etishni o'z ichiga olishi mumkin.

So'nggi yillarda onlayn savdo dunyoning ko'plab mamlakatlarida keng foydalanilmoqda va ularning ba'zilarida Internet orqali sotish hajmi umumiy savdo hajmining 10 foiziga yetadi.

Onlayn savdoning jadal o'sishi uning yuqori samaradorligi va arzonligi bilan bog'liq bo'lib, bu xorijiy ekspertlarning fikriga ko'ra mahsulot narxlarini 25-30 foizga pasaytiradi.

Masalan, Ford Motor Company 250 yilda elektron ta'minot tizimidan foydalanib xaridlarni amalga oshirish orqali qariyb 200 million AQSH dollarini tejab, bir buyurtmani qayta ishlash xarajatlarini 300 dan 15-20 AQSH dollarigacha qisqartirishga ham muvaffaq bo'ldi.

Onlayn savdo tizimlaridan foydalanishning jahon tajribasi, xalqaro onlayn savdoning o'sishi bo'yicha statistik ma'lumotlar uning zamonaviy global iqtisodiyotda muhim rolini ko'rsatmoqda. AQSH va Shimoliy mamlakatlar hali ham bu sohada yetakchi hisoblanadi.

An'anaviy savdoda tashqi savdo bitimini tuzish quyidagi bosqichlardan ibora'

shartnoma tuzish

shartnoma majburiyatlarini bajarish.

1-rasm. An'anaviy savdoda tashqi savdo bitimini tuzish quyidagi bosqichlardan

iborat

Elektron shaklda bitim tuzish ham xuddi shu bosqichlarni o'z ichiga oladi, ammo operatsiyalarning protseduralari va texnikasi Internet imkoniyatlari tufayli sezilarli darajada farq qiladi.

1-jadvalda an'anaviy va onlayn savdoda mahsulot sotish sikli bosqichlarining qiyosiy xarakteristikasi keltirilgan.

Aksariyat zamonaviy kompaniyalar uchun sug'urta mahsulotlarini sotish tizimi tashkiliy tuzilmaning ajralmas qismi bo'lib, bu sug'urta kompaniyasining samaradorligi nuqtai nazaridan eng muhim hisoblanadi. Bu raqobatbardosh bozor sharoitida sug'urta mahsulotlarini sotishdagi qiyinchiliklar bilan bog'liq. Sug'urta savdosi tizimining imtiyozi polis sotib olish bo'yicha mijozlar bilan muloqot qilishdir.

1-jadval.

Tovarlarni sotishning yangi va an'anaviy usullari

Sotish siklining bosqichlari An'anaviy savdo Onlayn savdo

Mahsulot haqida ma'lumot olish Jurnallar, reklama broshyuralari, kataloglar Veb sahifalar

Arizani ro'yxatdan o'tkazish Bosma blanklar, xatlar Elektron pochta

Arizani tasdiqlash Bosma blanklar, xatlar Elektron pochta

Kataloglarni, narxlarni o'rganish Kataloglar Elektron kataloglar

tayyorgarlik;

Mahsulotning mavjudligini tekshirish va narxni tasdiqlash Telefon, faks Elektron kataloglar

Buyurtma qilish Bosma blanka Elektron Pochta, Veb Sahifalar

Buyurtma jo'natish (xaridor) Faks, pochta Elektron pochta, EDI texnologiyasi

Buyurtma qabul qilish (yetkazib beruvchi) Faks, pochta Elektron pochta, EDI texnologiyasi

Ombordagi tovarlarning mavjudligini tekshirish Bosma blanka, telefon, faks Internet-ma'lumotlar bazasi, veb-sahifalar

Yetkazib berish jadvaliga qo'shish Bosma blanka Elektron pochta, elektron ma'lumotlar bazasi

Yetkazib berish jadvalini tayyorlash Bosma blanka Internet ma'lumotlar bazasi

Yetkazib berish jadvali Bosma blanka Internet ma'lumotlar bazasi, elektron pochta

Schet-fakturani yaratish Bosma blanka Internet ma'lumotlar bazasi

Tovar olish (tashuvchi) Bosma blanka Elektron pochta

Olinganligini tasdiqlash Bosma blanka Elektron pochta

Sug'urta kompaniyasining samarali tashkiliy tuzilishining asosiy prinsipi uning yakuniy natijaga maksimal yo'naltirilganligi-mijozlarning sug'urta xizmatlari narxi va sifatidan qoniqishidir. Har qanday tashkiliy bo'linmaning maqsadi bu maqsadni u yoki bu jihatdan targ'ib qilish bo'lishi kerak. Sug'urta kompaniyasining tuzilishini yaratishning boshlang'ich nuqtasi uning mahsulotlarini sotish tizimini yaratishdir va boshqa barcha bo'linmalar - investitsiya, huquqiy, texnik, aktuar - unga nisbatan xizmat ko'rsatish deb hisoblanishi mumkin.

Sug'urta mahsulotlarini sotish tizimining shakllanishi quyidagi asosiy xususiyatlar asosida aniqlanadi:

- ushbu tizim orqali sug'urta mahsulotini sotish turi (aktiv yoki passiv);

- sug'urta mahsulotlarini sotish bosqichida va sug'urta shartnomasidan o'tish vaqtida qo'shimcha batafsil xizmatlar ko'rsatish imkoniyati;

Savdo tizimining quyidagi funksiyalari ajralib turadi:

- savdo strategiyasini shakllantirish;

- sotish kanallarini tanlash; xizmatlarni samarali sotishni tashkil etishda vositachilarga ko'maklashish;

- kompaniyaning sug'urta xizmatlari haqidagi fikrlarni to'plash va tizimlashtirish.

Savdo tizimlarining har biri o'z faoliyatining xarakteri bilan boshqalardan farq qiladi, shu

sababli ular uchun bozorlar va faoliyat sohalarining kombinatsiyasi sug'urta mahsulotlarini sotish tizimini tashkil qilishning samarasiz sxemasi bo'lib tuyuladi.

Muayyan sharoitlarda ma'lum bir marketing tizimidan foydalanishni belgilaydigan asosiy o'zgaruvchilar:

- sug'urta mahsulotini sotib olish bosqichida iste'molchilarning xatti-harakatlari;

- sug'urta qoplamasini sotib olayotganda iste'molchining faolligi yoki passivligi (mos ravishda, faol sug'urtalovchilar uchun savdo tizimi passiv deb ataladi va aksincha);

- sug'urta mahsuloti narxiga munosabat;

Risk va iste'molchi xatti-harakatlarining xususiyatlarini belgilovchi ushbu komponentlarning kombinatsiyasi sug'urta kompaniyasining marketing tizimining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilaydi.

Sug'urta xizmatlarini sotishning zamonaviy samarali tizimi iste'molchilarning ma'lum guruhlari va ulardan foydalanishning eng samarali kanallariga aniq yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Zamonaviy sug'urta kompaniyasida savdo tizimi sug'urtachilar guruhlari va qoplamaning xarakterli turlari bo'yicha tuzilgan bo'lishi kerak. Buning bir qancha sabablari bor:

- odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlari bo'yicha korporativ guruhlanishi odatda iste'molchilarning bir guruhiga ixtisoslashgan agentlarning "do'st yoki dushman" tamoyili bo'yicha bo'linganligi sababli boshqa guruhlarda ishlashini juda qiyinlashtiradi;

- sug'urta mahsulotlarini turli iste'molchi segmentlarida sotish uchun sotish jarayonida qo'llaniladigan argumentlar turlarining boshqa kombinatsiyalari kerak;

- bozorning har bir segmenti o'ziga xos risklarga ega, ular uchun to'g'ri tariflashni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lish kerak.

Zamonaviy O'zbekiston sug'urta kompaniyalarida savdo tizimi sug'urtalovchilarning keng doirasiga qaratilgan. Shuning uchun u quyidagi asosiy tarkibiy elementlardan iborat bo'lishi kerak:

- sug'urtalovchini mustaqil tanlaydigan kichik, o'rta va yirik firmalar bilan ishlash tarmog'i;

- kichik, o'rta va yirik korxonalarga sug'urta mahsulotlarini sotish bo'yicha agentlik xizmati (yuridik shaxslar uchun faol savdo tizimi);

- faol sug'urtalangan jismoniy shaxslar uchun sug'urta mahsulotlarini sotish tizimi (jismoniy shaxslarga sotishning passiv tizimi);

Sug'urta kompaniyasi savdo tizimining har bir elementi o'ziga xos bozor segmenti bo'lib, sug'urta xizmatini joylashtirish tartibini o'z ichiga olgan alohida integratsiyalashgan marketing dasturini ishlab chiqishni talab qiladi.

Shunday qilib, Internet-sug'urta rivojlanishi bilan O'zbekiston sug'urta bozori o'z rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichiga o'tish jarayonida. O'zbekiston sug'urtasi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lishiga qaramay, uning rivojlanish yo'nalishi global tendensiyalarga mos keladi. Sug'urta xizmatlari bozorining me'yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirish sug'urta sohasini tartibga soluvchi qonun hujjatlarini takomillashtirish va rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni, xususan, to'laqonli internet sug'urtasini amalga oshirishning huquqiy asoslarini yaratishni nazarda tutadi.

REFERENCES

1. l.O'zbekistan Respublikasining 2021-yil 23-noyabrdagi 0'RQ-730-sonli "Sug'urta faoliyati to'g'risida"gi Qonuni.

2. 2.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 2 avgustdagi "O'zbekiston Respublikasining sug'urta bozorini isloh qilish va uning jadal rivojlanishini ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-4412-son qarori.

3. 3.O'zbekiston Respublikasining "Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug'urtalash to'g'risida"gi qonun. 2009 yil.

4. 4.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 23-oktabrdagi «Sug'urta bozorini raqamlashtirish va hayot sug'urtasi sohasini rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi PQ-5265 sonli qarori.

5. 5.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 21-maydagi «Sug'urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi PQ-872 sonli qarori.

6. 6.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 2-avgustdagi «O'zbekiston Respublikasining sug'urta bozorini isloh qilish va uning jadal rivojlanishini ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-4412 sonli qarori.

7. 7.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 10-apreldagi « Sug'urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-618 sonli qarori.

8. 8.Abduaxatov N.R. O'zbekistonda sug'urta madaniyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari//Aktualnye voprosy razvitiya sovremennogo obshestva, ekonomiki i professionalnogo obrazovaniya.-Yekaterinburg, 2021.

9. https://www.lex.uz

10. https://www.Wikipedia.uz

11. https://www.kafil.uz

12. https://www.UzReport.com