Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ВА СОҲАЛАРИДА РИСКЛАРНИ БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ВА СОҲАЛАРИДА РИСКЛАРНИ БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
169
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / риск / тармоқлар рисклари / IT технологиялари / рақамли трансформация. / digital economy / risk / risks of industries / IT technologies / digital transformation.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Butaboev, Makhammadjon

Ушбу мақолада иқтисодиётни рақамлаштиришнинг тармоқлар ва соҳаларда рискларни бошқариш механизмлари таъсирини ўрганиш ва таҳлил этиш мақсад этиб олинган бўлиб ушбу жиҳатлар тизимли, омили ва қиёсий таҳлил, ахборотни қайта ишлашнинг усуллари ёрдамида кўриб чиқилади. Бугунги кундаги иқтисодий жараёнларнинг рақамли трансформацияси шароити, хўжалик юритувчи субъектларнинг рискларини бошқариш муаммосига алоҳида эътибор беришни талаб этмоқда. Ҳар қандай корхона фаолияти инвестиция, саноат, ишлаб чиқариш ва бошқа фаолият турлари туфайли юзага келадиган турли хил рисклар ва хатарлар билан боғлиқдир. Бу ўз навбатида ташкилотни бошқариш тизимининг бир қисмидир ҳисобланади хамда фаолият самарадорлигига эришишга ёрдам беради, нотўғри қарорлар қабул қилинишини олдини олади, салбий оқибатларнинг хавфини камайтиради. Мақолада ташкилотларда рискларни бошқариш концепциясидан фойдаланиш орқали фаолият самарадорлигини ошириш, рақамли технологиялар имкониятларидан фойдаланган ҳолда рақобат позицияларни мустаҳкамлаш бўйича ўрганишлар олиб борилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RISK MANAGEMENT MECHANISMS IN INDUSTRIES AND SPHERES OF THE DIGITAL ECONOMY

This article is aimed at studying and analyzing the impact of digitalization of the economy on risk management mechanisms in industries and industries, and examines these aspects using system, factor and comparative analysis, information processing methods. The conditions of digital transformation of economic processes today require special attention to the problem of risk management of economic entities. The activity of any enterprise is associated with various risks that arise in connection with investments, industry, production and other activities. This, in turn, is part of the organization's management system, which helps to achieve the effectiveness of joint activities, prevents erroneous decisions, and reduces the risk of negative consequences. The article conducts research on improving the efficiency of activities in organizations through the use of the concept of risk management, strengthening competitive positions using the capabilities of digital technologies.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ВА СОҲАЛАРИДА РИСКЛАРНИ БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ»

I INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL

RESEARCH

International journal of theoretical and practical research

Scientific Journal

Volume: 3 31.03.2023

Year: 2023 Issue: 3 Published: http://alferganus.uz

Citation :

Butaboev, M. (2023). Risk management mechanisms in industries and spheres of the digital economy. SJ International journal of theoretical and practical research, 3 (03), 40-54.

EyTaôoeB, M. (2023). ParçaM^H HrçTHCoguëTHHHr TapMorç Ba co^a^apuga pucK^apHH ôomrçapum MexaHH3M^apu. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 3 (03), 40-54.

Doi:

https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.7835393

ISSN 2181-2357

T. 3 №3

ISJIF 2023:5.971 QR-Article

Butaboev, Makhammadjon

Professor, department "Economics", Doctor of Economics Fergana Polytechnic Institute

UDC 657.6

RISK MANAGEMENT MECHANISMS IN INDUSTRIES AND SPHERES

OF THE DIGITAL ECONOMY Abstract. This article is aimed at studying and analyzing the impact of digitalization of the economy on risk management mechanisms in industries and industries, and examines these aspects using system, factor and comparative analysis, information processing methods. The conditions of digital transformation of economic processes today require special attention to the problem of risk management of economic entities. The activity of any enterprise is associated with various risks that arise in connection with investments, industry, production and other activities. This, in turn, is part of the organization's management system, which helps to achieve the effectiveness of joint activities, prevents erroneous decisions, and reduces the risk of negative consequences. The article conducts research on improving the efficiency of activities in organizations through the use of the concept of risk management, strengthening competitive positions using the capabilities of digital technologies.

Keywords: digital economy; risk; risks of industries; IT technologies; digital transformation.

Бутабоев, Махаммаджон

«Ицтисодиёт» кафедраси профессори, и.ф.д.

Фаргона Политехника Институти

РАЦАМЛИ ЩТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОЦ ВА СОХДЛАРИДА РИСКЛАРНИ БОШЦАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ

@ ®

40

Аннотация. Ушбу мацолада ицтисодиётни рацамлаштиришнинг тармоцлар ва соуалардарискларни бошцариш механизмлари таъсирини урганиш ва таулил этиш мацсад этиб олинган булиб ушбу жщатлар тизимли, омили ва циёсий таулил, ахборотни цайта ишлашнинг усуллари ёрдамида куриб чицилади. Бугунги кундаги ицтисодий жараёнларнинг рацамли трансформациям шароити, хужалик юритувчи субъектларнинг рискларини бошцариш муаммосига алоуида эътибор беришни талаб этмоцда. Х,ар цандай корхона фаолияти инвестиция, саноат, ишлаб чицариш ва бошца фаолият турлари туфайли юзага келадиган турли хил рисклар ва хатарлар билан бозлицдир. Бу уз навбатида ташкилотни бошцариш тизимининг бир цисмидир уисобланади хамда фаолият самарадорлигига эришишга ёрдам беради, нотугри царорлар цабул цилинишини олдини олади, салбий оцибатларнинг хавфини камайтиради. Мацолада ташкилотларда рискларни бошцариш концепциясидан фойдаланиш орцали фаолият самарадорлигини ошириш, рацамли технологиялар имкониятларидан фойдаланган уолда рацобат позицияларни мустаукамлаш буйича урганишлар олиб борилди. Калит сузлар: рацамли ицтисодиёт; риск; тармоцлар рисклари; 1Т технологиялари; рацамли трансформация.

МЕХАНИЗМЫ УПРАВЛЕНИЯ РИСКАМИ В ОТРАСЛЯХ И СФЕРАХ

ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ

Аннотация. Данная статья направлена на изучение и анализ влияния цифровизации экономики на механизмы управления рисками в отраслях и производствах, и рассматривает эти аспекты с использованием системного, факторного и сравнительного анализа, методов обработки информации. Условия цифровой трансформации экономических процессов сегодня требуют особого внимания к проблеме управления рисками хозяйствующих субъектов. Деятельность любого предприятия связана с различными рисками, которые возникают в связи с инвестициями, промышленностью, производством и другими видами деятельности. Это, в свою очередь, является частью системы управления организацией, которая помогает достичь эффективности совместной деятельности, предотвращает принятие ошибочных решений, снижает риск негативных последствий. В статье проведены исследования по повышению эффективности деятельности в организациях за счет использования концепции управления рисками, укрепления конкурентных позиций с использованием возможностей цифровых технологий.

Ключевые слова: цифровая экономика; риск; риски отраслей; 1Т-технологии; цифровая трансформация.

Бутабоев, Махаммаджон Туйчиевич

Профессор кафедры «Экономика», д.э.н. Ферганский политехнический институт

Кириш

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

Ицтисодиётни рацамлаштириш жараёнида билимларимиз маънавий амартизацияга учрайди, натижада билимларимиз цисман фойдалилик ахамиятини йуцотади. Ахборотлашган жамият, интернет ицтисодиёти рацамли ицтисодиётдан 20-30 йиллар олдин шаклланган булиб 3-нчи саноат инцилоби, ижтимоий-ицтисодий жараёнларнинг рацамлашиши учун илмий-техник ва ицтисодий фундамент яратди. Бутун жамият рацамли ицтисодиёт олдида, реал хацицат олдида таажжубда цолишди, чунки анъанавий ицтисодиётнинг цонун ва катигориялари янги шароитда ишламай цолди ёки бутунлай царама-царши FOяларни илгари сурди. Меткалф ва Гилдер цонунига биноан ижтимоиий-ицтисодий жараёнларни автоматлаштириш ва компьютерлаштириш давридан аввал маълум булмаган хавф-хатарлар вужудга келади. Конунчилигимиз ривожланмаганлиги, ахборот оцимининг куплиги, рацамли технологияларга боFлиц булиб цолишимиз, ходимларни рацамли саводхонлигини цоницарсизлиги оцибатида Янги рисклар купайиб боради. Рацамли ицтисодиётда тула ноаницлик хукмронлик цилади. Анъанавий ицтисодиётда рискларни математик моделлаштириш, эконометрик бахолаш усуллари ёрдамида бошцарилар эди. Рацамли ицтисодиёт шароитида рискларни аницлаш, бахолаш, юмшатиш, суFурталашда бутунлай янги "риск диагностикаси"ни ишлаб чициш зарур булади. Рацамли рискларни аницлаш, бахолаш, уларни классификация цилишда ва бартараф этишда рискларни алгоритмлаш риск холатларни биометрик усулда бартараф этиш ва энг мухими саноат тармоцларида рискларнинг бошцаришни матрицали методи хамда ахборот рискларини идентификация цилишда Машина интеллектидан фойдаланиш Узбекистон учун катта имконият.

Мавзуга оид адабиётларнинг тахлили

Рискларни пайдо булиши ва бошца турдаги рисклар билан цушилиб кетиши асосида рискларни бошцариш алгоритмини ишлаб чиццан ва ицтисодиётга цуллаган мутахассислар Л.Фридман, Б. Веллман, С.Берковиц ва АКЩлик таницли олим А.Норман, Г.Малган, Intel инженери Г.Мур уз асарлари орцали машхурдирлар. Рацамли рискларни классификация цилиш ва бахолаш услубиётини асослаб беришган экспертчи олимлар Роберт Аткинсон ва Ствен Хокинглар купчиликка маълум. Рацамли ицтисодиётда рискларни бахолаш, суFурталаш, бошцариш, зарарсизлантириш рискларни алгоритмлаш ва бахолаш буйича рус олимлари М.К. Черняков, С.В. Новиков, Д.Мошелла, В.И. Чистяковлар тадцицотлар олиб боришган. Узбек олимлари хам бу сохада катта илмий ишларни амалга оширишган, хусусан С.С.Гуломов, К.Шарипов, М.Абдуллаев ва Н.М.Махмудов илмий асарлар ва монографиялар нашр цилишган.

Риск — бу булиши мумкин булган, улчанадиган кунгилсиз холатлар булиб натижада даромад йуцотиш, товон тулаш билан якунланади. Масалан, ноаницлик, ностандарт форс-мажор вазиятда бахони тушиб кетиши сабабли кутилган фойдани бир цисмини ололмасликни билдиради. Бу холатда ноаницлик ёки ахборотни тула эмаслиги , маълумотни тула урганилмаганлик тажрибасизлик оцибатида царор цабул цилиш булади. Риск ноаницлик вазиятда вужудга келади, натижада харажат купаяди, иш вацти йуцотилади, фойда камайиб кетади. Бундай холатлар тадбиркорни тажрибасизлиги, бошцарув компетентлиги етарли эмаслиги билан

© ®

I INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL

RESEARCH

ISSN 2181-2357

T. 3 №3 2023

боFлик булади. Ахборотлашган жамиятда катта хажмдаги маълумотлар технологияси WEB Мт^дан фойдаланиб маълумотларни тула тахлил килиб, ноаниклик холати урганилади, риск эхтимоли бартараф этилади ва фирма кутилган натижага эришади.

Рискларни бошкариш методлари[1]:

- Рискдан кочиш;

- Рискни зарарсизлантириш;

- Риск фондлар яратиб, риск келтирган зарарни коплаш;

- Рискни хамкорларга узатиб юбориш;

- Рискларни кучириш ва булиб ташлаш;

Рисклар тури

Ракамли технологиялар хаётимизнинг хамма сохаларига кириб келмокда. Янги сохалар вужудга келмокда, ходимлар каръера килмокдалар. Лекин дунёни ноаниклик куркитмокда. Узбекистон иктисодиётида фаолият юритаётган хужалик субъектлари компьтер технологиялар хизматидан фойдаланадилар. Компьютер технологиялари билан боFлик 3 хил турдаги Киберрисклар ахборот рисклар техник компьютер рисклар , хозирги вактда жуда тез купайиб бормокда. Корхоналар, ташкилотлар ва компанияларнинг рисклардан келаётган иктисодий зарарлари 6-8 трлн долларга бахоланмокда.

Риск- бу бизнес, Бизнес- бу риск

Бозор - бу ракобат, сотувчилар, мижозлар уртасидаги савдо муносабатлари. Маркетинг хизматлари амал килади. Компаниялар технологиялар ёрдамида ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикаради. Малакали кадрлар етишмайди.

Экотизимлар: Молия, валюта, хамкорлар, таъминотчилар ва сохалар. Интернет - бу одамлар, маълумотлар, зарарли дастурлар, фрибгарлар, таъмагирлар, парол бузувчилар, маълумот уFрилари, вирус таркатувчилардир.

АКТ- бу тезкорлик, ишончилилик , сифат ва маълумотларга уланиш ва узатиш имконияти.

Бу жараёнларда турли хил рисклар тобора купаймокда. Ракамли дунё тула ноаникликда яшамокда.

Рискни аниклаш, бошкариш, бахолаш, юмшатиш, суFурталаш мумкин, лекин рискни йук килиб юбориш имконсиз. Риск ва бизнес медални икки томони .

Кибер рисклар -корхона фаолиятига жисмоний шахс томонидан (дастурчи томонидан) килинган максадли атака булиб, иктисодий зарар етказади.

Кибер риск турли туман булади, уларни хар бирига карши алохида тактика куллаш керак. Чунки риск атамаси куп маъноли, риск холатда корхона уз даромадини йукотиши ёки саклаб колиши мумкин.

Ракамли риск ходимни тажрибасизлигидан ракамли сигналларни, маълумотларни, ракамларни тула тушунмаслигидан, компьютер саводхонлигини коникарсизлигидан келиб чикадиган, атайлаб, кастдан уйлаб килинмаган рискдир.

Ахборот риски - бу куп холларда ахборот окимини куплиги, билимларимизни етарли эмаслиги. Яна бир томондан бизни жуда мураккаб ахборот технологияларига боFлик булганимиздан рисклар келиб чикади.

© ®

43

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

Хозир дунёда 48-50 зитта байт маълумотлар мавжуд булиб уларнинг 20% ини биз биламиз, 80% и бизга номаълум булиб хар бир фукарога 250-260 м/б.с маълумот туFри келмокда. Хозирча инсоният маълумот ва ракамларни бир-биридан тула фарклай олмаяпти шу боис ахборот риски-энг хавфли рискдир.

Кибер риск таркибига - пул, интеллектуал мулк, тижорат сири, маълумотлар дахилсизлигини уFирлашлар киради. Шу билан бирга маълумот ва паролни бузиш, маълумотларни уFирлаш, улардан ёмон максадда фойдаланиш. Фрибгарлик, шахсий маълумотларни сохталаштириш, корхона фаолиятини шубхали вазиятга солиш. Корхона фаолиятига ноконуний аралашиш, мененжерларга босим утказиш, кимматли маълумотларни уFирлайди. Хаккерлар ёллаб корхона маълумотларини бузади, калбакилаштиради.

Хозирги вактда Кибер атакалар ривожланиб, кенгайиб бормокда. Кибер атакаларни АКТ мутахасислар маслахатлари ва аралашувлари ёрдамида хам амалга оширилмокда. Яаhdo Сония, Ashley Madison, Pус метал, Себербанк каби ташкилотлар бунинг окибатида зарар куришди. Европа корхоналари билан хамкорлик килаётган Россия компаниялари уртасидаги хисоб-китобларни (хамкор хохшига караб) биткоинда бажардилар . Хозирча криптовалюта биткоинни банк ёки молия органлари назорат кила олмайди, шундан фойдаланиб ёлFOн туловларни амалга оширган. Катта иктисодий зарар булган корхоналар кибер рисклардан безор булишиб, кибер атакага карши маълумотлар матрицасини тузишди ва натижада катта ютукларга эришишди. Эндиликда корхона веб-сайтини бузиб маълумот УFирлаш 50 % га кискарди. Корхона алока линиясини биометрик тизимга утказилди. Бунин натижасида (биометрик химоя) Amazon, Akamai, Газпром, Рус стал компаниялари DDOS атакаларга бардош бермокдалар.

Microsoft ни Windows тизими узининг Microsoft Risk лойихасини ишлаб чикди, лойиха биометрик маълумотлар асосида химоя усулида иш олиб боради.

Биометрик химоя усули деганда бирон-бир ташки, бегона шахс корхона маълумотига рухсатсиз кирмокчи булса, буни ижтимоиий тармок оркали амалга ошириш керак булади. Бу албатта иложсиз.

Узбекистон амалиётида хам давлат ва хусусий хамкорлик асосида, корхоналар, ташкилотлар ва фукароларнинг маълумотларини Киберрисклардан тула химоя килиш максадида матрица химояси тузилмокда.

Матрицанинг максади хар кандай турдаги рискнинг олдиндан кура билиш ва уни зарарсизлантиришдир.

Рискларни пайдо булиш манбаларни аниклашда, рискни бахолашда унинг зарарсизлантиришда ким жавобгар операторми, акт мутахасисими, директорлар кенгашими ёки ахборот хизматими? Бу саволга матрица жавоб беради холанг-ки, жуда куплаб иктисодий, молиявий, экологик, ижтимоий ва эконометрик моделлар хам рисклар олдида ожиз.

Х,озирча рискларни алгоритмлаш хам рискларни тухтата олмаяпти. Рискларни суFурталаш жуда фойдали булса хам иктисодий зарарлар булмокда.

Матрица ХХ! аср иктисодиётини асосига айланади.

Bigdata+Махсус компьютерлар +булут иктисодиёти = Машина интеллекти

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

Суньий интеллектдан хотираси юкори булиб 1 трлн. хужайралар, нейронлар жамланган.

Bigdata бу кучли хисоблаш технологияларга асосланади ва ярим утказгичлар ишлаб чикариш компанияси Nvidia процессорлар куввати квант хисоблаш техникасига якин. Махсус компьютерлар Бу ерда инсон юзлари , маълумоти, тиллар таржимаси ва биометрик маълумотлар жамланган.

Рискларни матрицали диагностикаси деганда хавфни бошкариш эмас, балки хавф остида булган ёки хавф туFдирадиган объектларда юзага келадиган зарарни бахолаш ва уни олдини олишдир.

Риск хавфи, риск манбалари, бу корхонанинг ички ва ташки мухитида содир булади.

Ташкий глобал микёсидаги хавфларни келтириб чикаради. Техноген офатлар, табиий офатлар булиши мумкин.

Ички бу корхонанинг бошка хужалик субъектлари (хом-ашё етказиб берувчилар, ракобатчилар, банклар, суFурта, солик ва б.) билан узаро мунаосабатларида вужудга келувчи хавфлар.

Рискларни самарали бахолаш дастурлари куйидагилар [2]:

Risky Project(Риск лойиха)

Welcom Risk(Рискка хуш келибсиз)

Pert Master(Перт устаси)

Microsoft Project(Макрософт лойихаси).

Шу дастурлардан фойдаланиб, рискларни гурухларга ажратиш ва реестрни тузиш мумкин.

Дунё буйлаб ижтимоий ва иктисодий соха ва тармокларда рискли холатларни вужудга келтирувчи омилларнинг энг куп таркалгани куйидагилар [3]:

1. Ransomware (Ty.OB gacTypn);

2. Phishing (^HmHHr);

3. Scamming ($HpH6rap.HK);

4. Crypto jacking (Hycxa KynnpHm);

5. Password attack (napo.ra xy^yM);

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Insider threat (hhkh Taxgug);

7. Spamming (cnaM roSopnm).

Булардан ташкари маълумотларни ишдан чикариш маълумотларни бузиш, узгартириб юбориш учун дастурчилар бир нечта вирусларни яратдилар.

Троянлар вируси одатда интернет оркали таркалади ва компьютерингизга урнашиб олади ва дастлаб сизга фойдали дастурдек туюлади. Аммо узларининг яратувчисига хизмат килади.

Чувалчанг вируси у жуда тез купаяди. Вируслар электрон хатлар ёки бошка тез таркалувчи механизмлардан фойдаланади. Вируслар компьютерингиздаги электрон хатни очишингизда урнашиб олади.

Диск вируслар компьютерингизни очишингиз билан компьютерингиз ишламай колади.

Марко вируслар улар одатда Microsoft Word ёки Excel хужжатларни зарарлайди, бузади ва ишдан чикаради.

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

Оператив хотирада яшовчи вируслар. Бу вируслар компьютерингизнинг оператив хотирасида яшайди ва муълумотларни бузади. Буни ишга тушириш учун бошка вирусдан фойдаланади. Ишга тушириш учун ёрдам берган вирус йукотилса хам у компьютер хотирасида колади, шунинг учун унга оператив вирус дейилади.

Bootkir вируслар узларининг энг хавфлилиги ва яширинишга усталиги билан ажралиб туради. Бу вирусни антивирус дастури хам билмайди. Чунки бу вируслар узларининг оператив тизим файллари сифатида курсатишади.

Вакт бомбаси вируслари вакти келганда тасодифан ишга тушади. Масалан 1 апрелда (кулги кунида), 8 мартда ёки байрамларда компьютерингиздаги маълумотларни учириб ташлаб сизга "совFа" тайёрлайди.

Узгарувчан вируслар уз-узидан купаяди ва кодларни узгартириб_юборади. Бу вирусларни антивирус дастурлар пайкаб кололмайди. Бу юкоридаги вируслар маълумотлар базасини бузади, кодларни чалкаштириб юборади. Натижада компаниялар (фирмалар) зарар куришади.

Иклим узгариши окибатида фермерларнинг хосилни йукотиш рискидан химоя килишни тавсия килган рус эксперти Е.Скворцов ва кишлок хужалигида аграр рискларни мониторинг килиш асосида суFурта килиш буйича К.Меняеев, Узбекистон иктисодиётида содир булаётган риск индикаторлари ва уларнинг иктисодий усишга таъсирини тахлил килган мутахасис олимлар Т.Ш.Шодиев, Н.М.Махмудов ва А.В.Вахобовлардир.

Давос шахрида 2017 йил Халкаро иктисодий форум булиб, "The Global Risks Report" унда йиллик хисоботи эшитилди. Х,исоботни тайёрлаш вактида 750та экспертчиларнинг иктисодиётда 30 та кенг таркалган глобал рисклар туFрисидаги фикрлари урганилди ва ракамли иктисодиёт ривожланишида рискларни бахолаш, уларнинг бошкаришда ракамли технологиялар Bigdata, булутли технологиялар, буюмлар интернети ва сунъий интеллект технологиялардан фойдаланиш тавсия этилди. Айникса, иктисодиётда, электрон бизнес ва электрон тижоратда атроф-мухитни химоя килишда, анъанавий иктисодиётдан рискларни бошкариш методларидан, бозор механизмларидан воз кечиш ва IT технологияларидан фойдаланиш ута ахамиятли эканлиги туFрисида изох берилди. Молия ва иктисодий рисклар умумий булиб, улар билан иктисодчилар, молиячилар, социологлар, математик-эхтимолчилар, файласуфлар ва экологлар шуFулланган булсада, уларнинг методикалари, дунё карашлари ракамли иктисодиётда уз ахамиятини йукотди.

Ахборотлашган жамиятда тубдан янги атамалар, тушунчалар, муносабатлар, билимлар шаклланди. Адам Смит хам тадбиркорлик фойдаси мохиятини урганганида, риск учун туловлар фондини захиралаш зарурлигини белгилаган. Кейинчалик молия ва иктисодий рискларни уч шаклга булишган:

- Пулнинг сотиб олиш кобилияти билан боFлик риск;

- Капитал куйилмалар, инвестициялар билан боFлик риск;

- Хужалик юритиш шакллари билан боFлик риск.

Пулнинг сотиб олиш кобилияти билан боFлик рисклар инфляция, ишсизлик ва валюта курси рискларидир. Шу билан бирга кредит рисклар ва хоказо урганилган. Юкоридаги холатлар буйича риск омиллари тахлил килинади,

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

ноаниклик шароитида омилларни риск эхтимолига таъсири, рискларни вужудга келиши ва рискдан келган зарар урганилади, бахоланади. Шундай килиб ишлаб чикариш жараёнида ходимлар уртасида мехнат интизомини бузилиши, иш вактини йукотилиши ходимлар билан менежер уртасида конфликтни пайдо булиши, жарималар тулаш ва корхонада кутилаётган фойдани йукотилиши содир булган.

Рискни олдини олиш учун перфекционизм - иш жараёнида узини-узи бошкариш тизимини куллаган MacDonalds бизнесда янги махсулот, идеал хизмат, идеал сайт, идеал тизим, идеал реклама ва идеал интернет портал яратди ва иш вакти фондини йуколиши рискни олдини олди. Компания савдони 72 коидасини ишлаб чикди ва рискни самарали бошкарди. MacDonalds компанияси биринчилардан булиб ходимлар ичида '^ри ходимни" аниклади. Компанияда 1 соат ишчи вакти '^ирланса", у канча сумга тушади? Масалан, 1 та ходим 3м2 жойни эгалласа, унда офисни умумий хажми ва аренда бахосини хисобласак. 3 миллион сум маош оладиган ходим компания учун 3,2-3,5 млн. сумга тушади. Ходимнинг бир соат иш вакти компанияга канчага тушишини хисобланг: 3,5 млн. сум бир ойда 25 кун иш куни. Ходим уз вазифасини тула бажармаяпти ва хар соатда ходим компаниядан уртача 2,5 минг сум "угирлаган" буни у доим такрорлаган.

Ходим уртача бир кунда 8 соат ишласа ва чекиш учун танаффус, шериги билан гаплашиш, телефонга жавоб бериш, On-line уйинлар куриш, хожатга бориш ва хоказолар булиб ходим компаниянинг 17 минут иш фондини '^ирлаяпти". Х,амма ходимлар канча иш вактини уFирлаяпти. Бу холатни кандай тухтатиш мумкин? Ракамли технологиялар буни ечимини топди. Компания дастурчи -оператори яратган "Электрон калькулятор" ходимларни 8 соатлик тула иш вактини назорат килади ва мехнат интизомини бузганлар учун жарималар белгиланди. Ходимлар учун электрон дневник юритилади. Бу усулни Дж.Элекрик, Дж.Матрос, Тайота компаниялари кулламокда. Интернет тармоклари ва ахборот технологиялари таъсирида замонавий бозор муносабатлари тубдан узгариб кетди. Электрон бизнес ва электрон тижорат бозор механизмларини мутлок янгилаб виртуал маконларда , интернет таъсирида йирик ва баркарор савдони ривожлантириб юборди. Масалан, Амазон ва Алибаба компаниялари мисолида куришимиз мумкин [4].

Буюмлар интернети таъсири остида Алибаба глобал электрон бозор ташкил этди ва чакана савдода айланмаси буйича дунёда биринчи уринга чикиб олди. Савдо тушумларида савдо майдончасида хамма бир хил операцияни турли харажатлар билан бажарсаларда рискларни жиловлади. Ракамли иктисодиётда савдо агентлари виртуал маконларда On-line режимида ракамли сотувчи ва ракамли истеъмолчи маконида масофадан савдо киладилар. Истеъмолчилар савдо брендларига кизикишади. On-line ахборотларни кенг ва чукур урганишади. Натижада ишлаб чикарувчи ва истеъмолчи сотувчи ва мижоз уртасидаги муносабатлар хамкорликка айланади. Ракамли истеъмолчилар товар ва хизматларни сотиб олади ва сотишади.

Х,ар олтинчи америкалик фукаролар товарларни сотиб олади ва сотади. Америкалик 30-40 ёшдагилар хар куни интернетга кирадилар ва савдо-сотик килишади. Минглаб турли хил товарларни бахолари урганилади ва уларни сотиб

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

олишади. Х,ам сотишади. Шунингдек, On-line туловларни амалга оширади. Ушбу холатда "электрон бозорда" (С2С, В2В бизнес моделлар) ривожланади.

Саноат - 4,0 га бутун дунё саноат корхоналарининг трансформацияси амалга ошаётган бу жараёнда республика саноат корхоналарида ишлаб чикариш жараёнида юкори технология улуши камлигича сакланиб колмокда. ФарFOна вилоятида жойлашган йирик ишлаб чикариш корхоналаридан бири булган "Кварц" АЖ да ракамли инфратузилма яратиш борасида бизнес хамкорлари билан Герамания, Италия, Франция, Хитой ва Россия давлатлари ёрдамида корхона фаолиятига ракамли технологияларни жорий килинмокда.

"Кварц" АЖ да ракамли дастурга мувофик суткасига куввати 400 тонна листланган ойна ишлаб чикаришга мулжалланган янги флоат линияси ишга туширилди ва йиллик ойна ишлаб чикариш хажми деярли икки баробар купаяди ва 22 миллион квадрат метрга етди. Корхонада ракамли технологияларини жорий килиш борасида МУР №1 участка, МУР №2 участка, МУР №3 участкаларида EMXART (Германия), TEKINT (Италия) фирмалари хамкорлигида янги махсулотлар ишлаб чикарилмокда. Бу борада янги касблар вужудга келмокда: оператор машинист, мухандис-дастурчи, акилли ойналар дизайнери, техно-услубчи.

"Кварц" АЖ уз фаолияти буйича шиша банка буйича Республика эхтиёжларини 95% ини, курилиш ойнаси буйича 60%, шиша бутулка буйича 50 % кондириб келмокда. Шунингдек , янги ракамли технологияларни жорий килиш натижасида куйидаги 21 хил янги махсулотларни ишлаб чикариш амалга оширилган.

Янги ракамли махсулотлар:

- Оловга чидамли енгил Fиштлар;

- Фотосуратларни ойнага ва стаканга босиб чикариш;

- Полиэтилин плёнкалар;

- Полиэтилин пакетлар;

- Шиша буюмлар учун идишлар. Янги хизматлар:

- Online логистика;

- Мижозларга электрон хизматлар курсатиш;

- Ходимларга виртуал хизматлар курсатиш.

Хозирги вактда "Кварц" АЖ да жами булиб 2322 та ходимлар, ишчи хизматчилар ишлашмокда. Шунингдек олий маълумотли ходимлар 1616 нафар, урта маълумотли ходимлар 386 нафар булиб ходимларнинг 71% уз мутахасисликлари буйича ишлашади. Корхонада бугунги кунда 35 та цех ишлаб турибди, бу цехларнинг 28 таси автоматлаштирилган, бухгалтерия ва молия булими тула компьютерлаштирилган.

Бухгалтерия булими учун алохида 1 С -платформасида Республикада ягона узига хос компъютер дастури ишлаб чикилган, хамда корхонанинг узининг сервери булиб, унда маълумотлар базаси сакланади. Бугунги кунда "Кварц" АЖ корхонасида рискларни бошкаришнинг электрон дастури ишлаб чикилмаган. Ишлаб чикариш, ахборот рисклари, компьютер- техник рискларни ва кибер

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

рискларни бошкариш буйича профессионал кадрлар етишмайди. Бу йилги (2023 йил январида ) кишда табиий газ таъминотининг узилиб колиши окибатида (цехларда махсулотлар котиб колди) "Кварц" АЖ 65 млрд. сум зарар курди.

"Кварц" АЖ компанияси бир суткада жуда катта (ички ва ташки) маълумотларни истеъмол килади, шунинг учун рискларни бошкаришда "Матрица-диогоностика" усулини куллаш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Рискларни "Матрица-диогоностика"си ракамли технологияларга асосланиб, рискни вужудга келтирувчи ички ва ташки сабабларни зарарсизлантиради.

Та^лил ва натижалар

XXI асрда янги ракамли ахборот технологияларининг юкори суръатда ривожланиши бир томондан жуда куплаб эски ва урта касб эгаларининг ишдан бушаб кетишини вужудга келтирса, иккинчи томондан ракамли иктисодиёт учун янги профессионал кадрлар тайёрлаш курсаткичи ахборот технологияларини усиш суръатидан анча оркада колмокда. Ракамли иктисодиёт ходимлардан доим уз устида ишлаш, малака ошириш, янги билимларни ва касбий компетентликка эришишни талаб килмокда. Ахборот технологияларнинг ривожланиши ракамли касб билимларни тез эскиришига олиб келаяпти, ракамли иктисодиёт ижодий мехнат иктисодиёти булгани учун ишсизлик риски доимо хавф солмокда. Блоомбрег ва Бостон консалтинг аудит группа мутахассислари хулосасига кура 2040 йилларга бориб ракамли инкилоб(саноат 4,0) таъсирида дунёда 50 фоиз касбларга талаб булмайди. Ишсизлар армиясига минглаб "солдатлар" кушилиш риски эшик кокмокда. 2020-2023 йилларда %да иктисодиёт тармокларида иш жойларининг динамик узгаришлари куйидагича булиши мумкин. (1- жадвал)

1-жадвал

2020-2023 йилларда %да иктисодиёт тармокларида иш жойларининг

динамик узгаришлари [5].

Big data технологияси маълумоти купайтириш кискартириш

Математика ва информатика 4,60 йук

Бошкарув ходимлари 1,39 йук

Молия тахлилчилари 1,34 йук

Савдо ва савдо аналитиклари 1,25 йук

Офис ходимлари 6,06

Буюмлар интернети маълумоти

Администрация ва дастурчилар 4,54 йук

Проектлаш ва инженер тахлилчи 3,54 йук

Техник хизмат курсатиш ремонт ва йук 8,0

технологияларни урнатиш

Ишлаб чикариш технологиялари ва 3D нашр йук 3,60

Роботлаш ва автоматлаштириш 2,1 йук

Консалтинг группа мутахассислари фикрича роботлаштириш ва автоматлаштириш жуда куп ишсизликни келтириб чикаради. Экспертлар фикрича бир томондан ишсизлар купаяди, иккинчи томондан профессионал кадрларга талаб

ошиб кетади.

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

Янги ракамли технологиялар хамма соха ва тармокларда пайдо була бошлади, аклли кассалар, шофёрсиз автомобиллар, учувчи дронлар окибатида шофёрлар, учувчилар, кассирлар, хисобчилар ишсиз колди, кераксиз одамларни нима килайлик, факат кайта укитиш касбга тайёрлаш оркали уларни ишга жойлаш мумкин.

Ракамли иктисодиётда ишсизлик риски тез ривожланиб катор корхоналар банкротликка кетмокда. Ишсизлик турли шаклларда намоён булмокда, узини-узи банд килиш, ишга кириш, арендага сотиш, вактинчалик ишсизлик, доимий ишсизлик ва яширин ишсизликлар вужудга келади. Жойларда мономарказлар очилган булиб, вактинча ишсизларнинг касбга кайта укитилмокда. Уларга хукукшунос маслахати замонавий касбларни таклиф килишади. Масалан, ракамли маркетинг мутахассислиги, дизайнер, тармокда хукукшунослик, операторлик, хаттоки ТОП-5 руйхатидаги касбларга тайёрлаш, ракамли проектлар, лойихалар бошкарувчиси ва хоказолар. Ракамли технологияларнинг ривожланиши билан ракамли тенгсизлик, даромадлар тенгсизлиги ва ижтимоий тенгсизлик каби рисклар пайдо булмокда. Масалан, АКШ фукароларининг 10 фоизи (34 миллион) 25 Mbps/3Mbps(интернет ишлаш тезлиги) хизматларидан фойдалана олмайди, кишлок ахолисининг 39 фоизи (23 миллион) юкоридаги хизматлардан фойдалана олмайди. Шу билан бирга АКШда оптик толали алокадан фойдаланувчилар сони 11 фоиз булиб, Япониядан, жанубий Кореядан, Латвиядан оркада колмокда.

Ж.Байден АКШ учун 1,9 триллион долларлик раFбатлантирувчи фонд ташкил килди ва куйидагича таксимлади: кишлок хужалигида АКТ ривожлантиришга 16 млн. доллар кичик бизнесни ракамлаштиришга 59 млн доллар COVID-19 юмшатишга 123 млн. доллар таълимда ракамли технологияларни куллашга 176 млн. доллар транспорт хизматларини экологик стандартларга утказишга 56 млн. доллар соFликни саклашда сунъий интеллектлардан фойдаланишга 105 млн. доллар хукумат хизматларини ракамлаштиришга 360 млн. доллар ахоли жон бошига ЯИМ 60 минг долларга тенг.

АКШ энг кудратли давлат булсада ракамли иктисодиёт нотекис ривожланган булиб, жуда куп ёшлар таълим ололмайди, ишсизлик риски ривожланиб бораяпти, ижтимоий муаммолар мавжуд: ижтимоий инфраструктура, мехнат бозоридаги муаммолар, оилавий даромад, коммуникация технологиялари, мактабларда ахборот технологиялар фанини укитилиши талаб даражасида эмас. Ракамли иктисодиётда одамлар уртасида касб-хунар, профессионал билим, касбий компетентлик, ракамли саводхонлик кескин бир-биридан фарк килади ва ишсизлик риски кучаяди.

Узбекистон ва Россия давлатларида мехнат бозори таркибий тузилишини тахлил килиш максадида, соха мутахассиси Й.Расмуссен методикасидан фойдаландик. Ижтимоий ва иктисодий сохаларда барча банд булганларнинг учта категорияга булиб ургандик: ишини уддалай олишлик, одатий бандлик ва билимга асосланиб банд булиш.

Биринчиси, уз ишини уддалай олишликда банд булиш учун махсус тайёргарлик, малака ошириш шарт эмас, чунки мехнат жараёни бир хил

© ®

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRAC1

RESEARCH

такрорланади. Масалан, сотувчилик, шофёрлик, ташиш, узок-узокларга автомашинада юк ташиш, пахтакор ва бошкалар.

Одатдаги бандлик бу хам ижодий изланиш талаб килмайди, уз касбини устаси масалан, токар, пайвандчи, курувчи, тиббий персионал, менежер ва бошкалар.

Учинчи категория: билимга асосланиб ёки билимга асосланган мехнатда банд булиш, олий маълумот дипломни талаб килади. Бу категорияда одамларда, ижодий фикрлаш, ижодкорлик, касб махорати, ноодатийлик, касбий компетентликка эга булган олимлар, архитекторлар, рахбарлар, врачлар ва бошкалар.

Россия, Узбекистан ракамли иктисодиётга утиш жараёнларини бошидан кечирмокда. Интернетга уланиш вилоятлар кесимида, шахар ва кишлок худудларида, йирик шахарларда узига хос хусусиятларга эга. Россияда банд булган ахолининг 80 фоизида ракамли саводхонлик ва касбий компетентлик етишмайди, Узбекистоннинг 21, 8 млн мехнатга лаёкатли одамлардан деярли 91 фоизида етишмайди, уларни касбга тайёрлаш, кайта малакасини ошириш ва техник билимларини ошириш чора-тадбирлари амалга оширилмокда. Х,озирда Россия 3537 фоиз ахоли паст малакали мехнат билан шуFулланади. Билим с^имкорлиги юкори булган ижодий мехнат билан 17-18 фоиз ахоли банд, Узбекистонда эса халк хужалигида уртача 41 фоиздан куп ахоли паст малакали ишларда ишлашади ва бу касбга мехнат бозорида талаб куп булиб Узбекистонда таълим тизими замон талабидан оркада колмокда, укитувчиларни деярли 90 фоизини кайта укитиб, касбий компетентлигини ошириш керак булади.

Узбекистонда 10700та мактаб бор. Шулардан 1630 таси таъмирлаш зарур, 176 та мактаб пахсадан курилган, 2000-та мактабда спорт зали йук, 640-та мактабда кутубхона йук. 2023 йилда 500-та замонавий мактаб курилади. 504мингта укитувчи булиб, улардан 290 мингтасида олий маълумот дипломи йук. Шулардан келиб чикиб давлатимиз саводсизлик рискини олдини олиш учун таълим тизимини ислох килишга 55 трлн сум 11,7 млрд. доллар инвестиция киритмокда. 120минг янги укувчилар урни яратилади ва таълим сифати оширилади. Шу билан таълим сифати яхшиланади ва мактабларда, олий таълимда EYLEVL тизимидан фойдаланилади

Бу давлатларда иш билан бандликда ахолининг катта кисми билим сотимкорлиги юкори булган ишларда ишламаса ва мактабларда, ОТМларда таълим сифатини оширилмаса, етарли маблаFлар сарфланмаса бозорда хам мехнат бозорида хам ва таълим тизимида хам ракобатдошлик булмайди. Ишсизлик риски кучаийб боради. Шунинг учун рискларни бартараф этиш ёки уларнинг бошкариш ракамли иктисодиётнинг долзарб масаласига айланмокда[7] (1-схема. Рискларни бошкариш механизмлари).

^ишлок хужалигида рискларни мониторинг килиш жуда мураккаб чунки кишлок хужалигида ер асосий омил хисобланади, ишлаб чикариш мавсумий характерга эга шунинг учун аграр рискларда табиий омилнинг роли катта. Масалан кишлок хужалигида аграр рискларни аниклаш, бахолаш ва бошкаришда ракамли технологиялардан фойдаланмокдалар.

[6].

© ®

ISSN 2181-2357

Т. 3 №3 2023

I INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL

RESEARCH__.

ISJIF 2023:5.971

Хитой республикасида 20 миллион гектар ерга пахта экилади ва одамлар кура олмайдиган жойларга бориши, ерда туриб кузатиб булмайдиган нарсаларни куриш кобилияти зараркунандалардан(хашаротлар) химоя килиш, минерал уFит, гербицитларни куллаш, ерларни суFориш ва хосилнинг й^иш муддатлари хакида хакикий маълумотларни (технология) дрон етказиб беради. Х,осилни йукотиш риски бартараф булади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кишлок хужалигида х,осилдорликни ошириш учун, усимликни ёввойи утлардан, ширадан, хдшоротдан саклаш учун сунъий интеллект (дрон) технологиясидан фойдаланиш

Молиявий технологиялар

(Regtech, 8иЫеЛ)дан фойда-ланиб рискларнинг иктисодий окибатларини аниклаш ва бартараф килиши

1-схема. Рискларни бошкариш механизмлари Хулоса ва таклифлар

Блокчейн хаяжонли ва тушунарсиз технология булсада, озик-овкат саноати учун катта имконият яратади. Масалан, пиво етказиб бериш тармокларидаги Канада компаниялари Welmart глобал озик-овкат тармоFи маълумотларини урганиб махсулотни келиб чикиши, экологик тозалиги ва озик-овкат хавфсизлиги билан боFлик маълумотларни тахлил килади, уларнинг ишончли саклайди. Шу билан бирга маълумотларнинг тахлили фермерлар ва озик-овкат ишлаб чикарувчи тармоклар учун мазмунли янги тушунчаларни очиб беради. Bigdata катта хажмдаги маълумотларни йиFиш ва кайта ишлаш технологияларидан ахборотларни бузилиши рискини тахлил килишда фойдаланилади. Ракамли иктисодиётда биз фойдаланаётган энг арзон ва айни пайтда энг кимматли ресурс бу - ахборотдир. К,анча куп ахборотга эга булсангиз шунча куп бизнесингиз фойда келтиради ва FOлиб буласиз. Дунёда 194 та давлатдан 137 тасида ахборот хавфсизлиги таъминланган, колган 57 та давлатда ахборот хавфсизлиги бузилган. Х,озир дунёда бузилган маълумотларни топиш учун 207 кун ва уларни кайта ишлаш учун эса 70 кун вакт талаб килинмокда. 2021 йили бузилган ахборотлар натижасида бутун дунёда 6 трлн. АКШ доллари микдорида зиён курилди. Дунё иктисодиётига бундай

@ ®

52

зарар куришлик рискларни бошкаришда ракамли технологияларидан фойдаланишни кун тартибига куймокда.

Кишлок хужалигида об-хавони узгариб туриши, иклим узгариб хавони исиб кетиши, сув ресурсларни етишмаслиги тупрокни деградацияга учраши, хосилдорликни пасайиб кетиши, усимликларда турли хил касалликлар: шира, ургимчак, ёввоий утлар, хашаротлар ва бошкалар таъсирида булади.

Атроф-мухит ифлосланиши. СО2 газларини атмосферага чикарилиши, ахоли уртасида турли хил касалликларни купайиши, юкори малакали врачларнинг етишмаслиги, инфратузилма ва технологияларнинг сифати пастлиги ва ракамли мутахассисларнинг дефицитлиги ва хоказолар агроэкологик рискларни келтириб чикаради. Аграр ва экологик рискларнинг хусусияти аграр-экологик, иктисодий-ижтимоий, гигиена-санитария ва инфраструктуравий рисклар бир-бири билан кушилиб чирмашиб кетади. Аграр-экологик рискларнинг биргаликда комплекс урганиш лозимдир.

Россия кишлок хужалигида ракамли технологиялардан бошка ривожланган давлатларга нисбатан бироз оркада колмокда. Россия кишлок хужалиги вазирлиги берган маълумотларга кура хозирги вактда кишлок хужалигида 1000 ишчига факатгина 5 та IT мутахассиси туFри келмокда, шунингдек кишлокда хар бир гектар ерга килинган инвестициялар бор йуFи 10 рублни ташкил килмокда. Бу ракамларни Европа иттифоки мамлакатлари билан солиштирганда 25 та IT мутахассиси ва хар бир гектар ерга 350-500 рубл атрофидаги инвестициялар амалга оширилмокда. Россия кишлок хужалигига IT технологияларнинг кириб келиши буйича 45 уринни эгаллади ва факатгина 10 фоиз ерларда бу технологиялар кулланилмокда. Кишлок хужалигида кулланиладиган ракамли технологиялар: роботлар; буюмлар интернети ва сенсорлар; сунъий интеллект; дронлар; блокчейн; булутли боFланиш; маълумотлар тахлили.

Х,озирда роботлар кайта ишлаш корхоналарида молларни бокади, сигир соFади, утларни уради ва гушт кесади.

Дехкончиликда робототехника 5 миллиард АКШ долларидан ортик глобал бозорни ташкил килган булса 2030 йилга келиб бу икки-уч баробарга ошади. Буюмлар интернети ва сенсорлар, сунъий интеллект дехкончилик ва чорвачиликда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, хайвонларга ем-хашак, озука тайёрлашда катор вазифаларни бажармокда.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. Черняков, М. К. Управление рисками цифровой экономики: Учебник / М. К. Черняков, М. М. Чернякова, Ш. И. Сулейманов; Новосибирский государственный технический университет. - Курск: Закрытое акционерное общество "Университетская книга", 2022. - 247 с. - ISBN 978-5-907627-32-1.

2. Головина, Т. А., Авдеева, И. Л., & Суханов, Д. А. (2022). Управление рисками организаций в условиях цифровой экономики. Вестник Академии знаний, (1 (48)), 55-61.

3. Новиков, С. В., & Тихонов, Г. В. (2020). Новая парадигма управления промышленными предприятиями России в условиях кризиса.

сс

®

53

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL

ISSN 2181-2357

T. 3 №3 2023

RESEARCH!__.

ISJIF 2023:5.971

4. Управление рисками цифровой экономики. Учебное пособие. Москва 2022 год. 198 с.

5. Мошелла, Д. (2020). Путеводитель по цифровому будущему: Отрасли, организации и профессии. Альпина Паблишер.

6. Бек, У. (1992). От индустриального общества к обществу риска. Theory, Culture and Society, 9(1), 97-123.

7. Чистякова, В. И., & Нестерова, Е. А. (2018). Современная классификация Факторов риска и способов их снижения в организациях потребительской кооперации. ББК 74.58 С 548, 244.

8. Черняков, М. К., & Чернякова, М. М. (2018). Инновационные риски цифровой экономики. Национальные приоритеты России, (4 (31)), 63-68.

9. Черняков, М. К., Аристова, А. А., Рыжман, В. М., & (2022). Оценка рисков в бизнесе: предпринимательские риски. In Стратегия социально-экономического развития общества: управленческие, правовые, хозяйственные аспекты (pp. 2226).

10. Корчагин, С. А., & Польшиков, Б. (2018). Цифровая экономика и трансформация механизмов государственного управления. Риски и перспективы для России. Свободная мысль, (1), 23-36.

11. Масленников, В. В., Ляндау, Ю. В., & Калинина, И. А. (2019). Формирование системы цифрового управления организацией. Вестник Российского экономического университета им. ГВ Плеханова, (6 (108)), 116-123.

12. Минзов, А. С., Невский, А. Ю., & Баронов, О. Ю. (2018). Информационная безопасность в цифровой экономике. ИТНОУ: информационные технологии в науке, образовании и управлении, (3 (7)), 52-59.

13. Миразизов, А. Х., & Содиков, Р. Х. (2022). Управление хозяйственными рисками в условиях цифровой экономики. In Актуальные проблемы муниципального управления в условиях формирования цифровой экономики (pp. 3643).

14. Kurpayanidi, K. I. (2020). To the problem of doing business in the conditions of the digital economy. ISJ Theoretical & Applied Science, 09 (89), 1-7. Doi: https://dx.doi.org/10.15863/TAS.2020.09.89.1

15. Курпаяниди, К. (2021). Актуальные вопросы цифровизации в индустриальном секторе экономики Узбекистана. Общество и инновации, 2(4/S), 201-212.

16. Zhusupalieva, C. T., & Mukhsinova, S. O. Q. (2022). Использование цифровых технологий при анализе развития предпринимательства в Республике Узбекистан. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(6-8), 42-57.

© ®

54

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.