QUYOSH ISSIQLIK ELEKTR TA’MINOTI TIZIMLARI Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

Sorimsokov U.S. assistant Energy department Jizzakh Polytechnic Institute Uzbekistan, Jizzakh

QUYOSH ISSIQLIK ELEKTR TA'MINOTI TIZIMLARI

Annotatsiya. Ushbu maqolada biz quyidagilarni taqdim etdik, muqobil noan 'anaviy energiya manbalaridan samarali foydalanish, quyosh nurlari oqimi o'rtacha yillik zichligi, quyosh nuri energiyasining sezilarli kamchiliklari, uning fazodagi sochilganligi, quyosh radiatsiyasi oqimi yer sharida taqsimlanishiga oid ma 'lumotlar, tushunchalari va nazariyalar bilan bog 'liq bo 'lgan jarayonlarni aks etdirdik.

Kalit-so 'zlar: Muqobil energiya tushunchasi va quyosh radiatsiyasi oqimi. Quyosh energiyasi oqimi zichligi, parabolik konsentratorlar.

Sorimsokov U.S. assistant Department of Energy Jizzakh Polytechnic Institute Uzbekistan, Jizzakh

SOLAR HEAT ELECTRICAL SUPPLY SYSTEMS

Abstract. In this article, we presented the following, highlighted the processes related to the effective use of alternative non-conventional energy sources, the average annual density of solar radiation, the significant shortcomings of solar energy, its spatial dispersion, the distribution of solar radiation flux on the globe, the concepts and theories.

Key words: Concept of alternative energy andflow ofsolar radiation. Solar energy flow density, rare earth concentrators.

Qadim zamonlardan boshlab insonlar quyosh energiyasidan o'z maqsadlari uchun foydalanib kelishgan. Bizning eramizdan oldin 212 yillarda bir joyga jamlangan quyosh nurlari yordamida ibodatxonalar oldida qutlug' olov xosil qilganlar. Aytishlaricha buyuk grek olimi Arximed o'zi tug'ilgan Sirakuza shahrini himoya qilishda Rim floti Keyja (paruslarini) yelkalarini xuddi shu usulda yonib ketishiga sabab bo'lgan quyosh nurlari oqimi quvvati yer atmosferasi yuqori chegarasida 1,784017 Vt satx qilishda esa 1,24017 Vt tashkil qiladi.

Quyosh radiatsiyasi oqimi yer sharida taqsimlanishi nihoyatda notekisdir. Quyosh energiyasi miqdori 1 m2 yer yuzasiga bir yil mobaynida 3000 Mj/m2 dan

shimoliy rayonlarda va SGGG Mj/m2gacha issiqlik janubiy rayonlarda taqsimlanadi (1-rasm).

1-rasm. Quyosh radiatsiyasi oqimi yer sharida turli rayonlarda taqsimlanishi (MDj/m2 yiliga).

Quyosh energiyasi oqimi zichligi UG atmosferaning yuqorigi chegarasida nurlarga perpendikulyar yuzaga 1353 Vt/m2ga teng bo'lib, uni quyosh doimiysi o'гtacha energiya miqdorini YeG 1 soatda 1 m2 yuzaga 4871 kJ/s-m2 bo'lishi anaqlangan.

Quyosh nuгlari oqimi o'rtacha yillik zichligi 210 -25G Vt/m2 subtropik va cho'l o'lkalarida va 130-22G Vt/m2 Ma^aziy Rossiya zonasiga to'g'ri keladi.

Quyosh energiyasi tik zichligi 1 kVt/m2 ga yetadi.

1G.2-гasmda quyosh nuñarining u to'g'гi taqsimlanish spektori atmosferaning yuqoriga chegarasida va quyosh nurlari atmosfera yuqori chegarasi hamda dengiz sathiga nisbatan ko'гsatilgan.

Yer atmosferasi yuqori chegarasida quyosh nurlari absolyut qora jismning 5900 K temperaturada шг sochishiga to'g'гi keladi va ultrabinafsha nuгlanish hisoblanib (to'lqin uzunligi X=0,2-0,4 mkm), ko'гinayotgan yorng'lik A=G,4-G,7S mkm va infгa qizil nuriaridan (ulaг uzun to'lqinga) iborat bo'ladi. quyosh nurlarining maksimum tezkoriigi (tezlashishi) 0,5 mkm to'lqin uzunligi intensiv to'g'ri keladi.

Quyosh nurlarining yer atmosferasidan o'tishida bir qismi atrofga tarqaladi va havoning oson va suv bug'lari molekulalariga yutiladi. Hamda chang zarralariga ham sarflanadi. Bu to'g'ri tushayotgan quyosh nurlari kuchini susaytirib diffuziyalangan (tarqaladigan) nurlanishga olib keladi.

Quyosh energiyasining bir qismi gazlashgan zarralarga yutilib va tarqalib kosmik barqarorlikka qaytib ketadi.

Diffuz (tarqalgan) nurlar ko'rinishida QEning asosiy oqimi yer yuzasiga yetib boradi, umumiy oqimda quyosh radiatsiyasi tushishida tarqalgan nurlar miqdori geografik va iqlim omillariga yil davomida o'zgarib turadi. Masalan, Kievda uning kattaligi 0,39 iyul oyida, 0,75 dekabrda. Moskvada 0,54-0,8; Toshkentda esa 0,19-0,5; Ashxabodda 0,3-0,5.

Quyosh energiyasi potentsialini 1m2 gorizontal yuzaga tushayotgan quyosh radiatsiyasining o'rtacha yillik kattaligi bilan xarakterlash mumkin.

MHD maydonlarida quyosh nurlanish yillik oqimi keng miqyosda o'zgaradi. 1m2 gorizontal yuzaga shimoliy orolchalarda va shimoliy-sharqiy Sibir o'lkasida yil davomida 550...830 kVt/s, Ukraina, Moldaviya, Volga bo'yi, Sibir va uzoq sharqda 1100-1300 kVt/s, Kavkaz orti va Markaziy Osiyoda 1400-1600 kVt/s, O'zbekiston cho'l xududlarida 2000 kVt/s va undan ortiq energiya tushadi.

Yillik quyosh nur sochish soatlari soni Turkmanistoda 3000, O'zbekiston va Tojikistonda 2815....2880, Qozog'iston va Qirg'izistonda 2575....2695, Armaniston, Gruziya va Ozorbajonda 2125...2520, Ukraina va Moldaviyada 2005....2080 ga teng (1.1-rasm).

Markaziy Osiyoda quyosh nuri yorug'ligi davomiyligi iyun oyida 16s, dekabr oyida 8..10s. bu xududlarda 300 quyoshli kun hisoblanib, quyosh yorug'ligi davomiyligi 2500..3100 s/yil, yoz oylarida 320...400 s/oy ni tashkil qiladi.

Quyosh energiyasi nurlari tushushini ochiq kun davomida kuzatilsa, kun boshlanishida va oxirida quyosh enrgiyasi miqdori nurlarga perpendikulyar tekislikda katta emas.

Quyosh chiqishidan bir soat keyin uning energiyasi 400 kkal/m2.s bo'ladi. Yarim kunda esa u maksimal kattalikda bo'lib, 800 kkal/m2.s ga yetadi.

Quyosh nurlanish darajasi bulutli kunlarda 1p da notekis va kuchsiz bo'ladi. Bunday kunlaгda quyosh ene^iyasi tushishi kata kamayish zonalaгiga ega bo'lib quyoshni to'sadigan bulutlar o'lchamiga bog'liq.

1.2-rasm. Quyosh nur taratishi, soat, yil davomida.

To'laligicha bulutli kunlari faqat diffuz (taгqoq) quyosh nurianishidan foydalanish mumkin. Quyosh nuralarining taxminiy gгafik ko'гinishi bunday holat uchun 10.4 v-rasmda biг tekis, lekin radiatsiyaning absolyut ko'гsatkichi kichik.

1.3-rasm. Kun davomida quyosh radiatsiyasi yuzaga perpendikulyar tushishi ochiq (a), yarim ochiq (b) kunda, bulutli kundagi tarqoq radiatsiya (v) kunlik va oylik quyosh energiyasini tushishi (g).

Yillik quyosh radiatsiyasi kuzatilishi 10.4.g-rasmda beridgan, bundan ko'rinadiki quyosh ene^iyasi tushish xarakteri notekis bo'lib, uni chegaraviy qiymatini va undan foydalanish imkoniyatini kuchaytiradi. Geliotexnikaning asosiy vazifalaridan biгi quyosh eneгgiyasini akkumulyatsiya (to'plash) imkoniyatini kengaytirish hisoblanadi.

Geoteгmik optikadan ma'lumki, aylanma paгaboloid bo'lgan шг qaytaгuvchilaгga (oyna yoki silliq yuza) quyosh nuгlaгini to'ssa, uning parallel nuг o'qlaгi fokus sistemasi deb atalgan o'qdagi boг nuqtada yig'iladi. Parabola

uchidan fokusgacha bo'lgan masofani - fokus masofasi deyiladi. Aylanma paraboloid - uning uchidan o'tadigan o'q atrofida aylanma tekislikdan hosil bo'ladi.

Nur qaytaruvchiga tushgan hamma energiya bir nuqtada jamlanishi hisobiga katta harorat va juda katta issiqlik kuchlanishi hosil qiladi. Amalda esa tabiatda ideal sxemani yaratish qiyin. Quyosh bizdan 150 mln. km, olisda,uning o'lchamlari juda ulkan, biz esa uni nuqta sifatida emas, balki ma'lum bir diametrga ega disk sifatida ko'ramiz. Ma'lumki, quyoshning burchak diametri Ф=32°. Demak shunday ekan quyoshdan tarqalayotgan nurlar o'zaro parallel emas.

Adabiyotlar:

1. Sorimsokov U. S. et al. THE SCIENTIFIC BASIS OF ENERGY CONSERVATION USING THE CARNOT CYCLE//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. - 2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 209-214.

2. Suyarov A. O. et al. USE OF SOLAR AND WIND ENERGY SOURCES IN AUTONOMOUS NETWORKS//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. - 2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 219-225.

3. Sorimsokov U. USE OF ALTERNATIVE ENERGY TO REDUCE POWER LOSSES AND IMPROVE VOLTAGE//Gospodarka i Innowacje. - 2022. - Т. 23. - С. 20-25.

4. Soatboy o'g'li S. U. et al. THE COST OF A TRANSFORMER AND THE IMPORTANCE OF ITS HEATING//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. - 2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 1467-1473.

5. Hasanov M. Y. et al. OPTIMIZATION ALGORITHM FOR INTOGRETING DISTRIBUTED GENERATORS IN RADIAL DISTRIBUTION NETWORK//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. - 2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 1481-1489.

6. Soatboy o'g'li S. U. et al. RELIABILITY OF ELECTROMAGNETIC CONVERTER//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. -2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 1499-1506.

7. Suyarov A. O. et al. RENEWABLE ENERGY RESEARCH IN UZBEKISTAN: PROSPECTS AND CHALLENGES//Web of Scientist: International Scientific Research Journal. - 2022. - Т. 3. - №. 5. - С. 1490-1498.

8. Mamasaliev O., Sarimsoqov U. CALCULATION OF WIRES FOR MECHANICAL STRENGTH//G^eH4ec^ вестник. - 2021. - №. 21-10. - С. 15-19.