5Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za
QOZOQ XALQI OG'ZAKI ADABIYOTINI TO'PLASH VA O'RGANISHDA
ISHTIROK ETGAN OLIMLAR
Aynur Fayzulla qizi Altinbekova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti, Gumanitar fanlar fakulteti Qozoq tili va adabiyoti talabasi Ilmiy rahbar: Guljan Azizbekovna Anarbekova
ANNOTATSIYA:
Bu maqolamizda qozoq og'zaki adabiyotini yig'ish, tarqatish va nashr etishda katta hissa qo'shgan olimlar haqida to'xtaldik.
Kalit so'zlar: og'zaki adabiyot, madaniy meros, xalq og'zaki ijodi, yozuvchi,
olim.
Qaysi xalqni olmaylik, uning o'ziga xos urf-odatlari, urf-odatlari borki, ular xalq xotirasida uzoq yillardan beri saqlanib kelayotgan boy merosdir. Bu merosning bugungi kungacha saqlanib qolishida xalq adabiyotining alohida o'rni bor. Og'izdan og'izga saqlanib kelayotgan bu madaniy meros o'sha davrlarda yozuv-chizmachilik san'ati bo'lmagan davrlarda yashab o'tgan xalqning turmush tarzi, ijtimoiy hayoti, shodligi va kayfiyati, xo'jaligi va kasb-hunaridir. ishlar yaxshi edi. U ko'plab ertaklar, she'rlar, afsonalar, maqollar o'ylab topib, ularni og'zaki shaklda yaratgan. Shuning uchun ularni og'zaki adabiyot deymiz. Og'zaki adabiyotning har qanday turi dastlab ma'lum bir tarixiy shaxs tomonidan yaratilgan. Og'izdan og'izga gapirganda, ularning nomi unutilib, ba'zi qismlari boshqa odam eshitganiga qarab o'zgardi. Lirik-epik qo'shiq sanalgan "Qo'zi ko'rpesh-Bayan sulu" qo'shig'ining bir necha variantlari borligi bunga misol bo'la oladi. Og'zaki adabiyotni "folklor" atamasi bilan ham ataymiz. Bu atama esa "xalq donoligi, xalq ijodi" degan ma'noni anglatadi. Bu og'zaki adabiyotni o'rganuvchi fan esa folklorshunoslik deyiladi.
Qozoq xalq adabiyotini o'rganishga kimlar hissa qo'shgan, u qanday o'rganilgan? Yozuvchi B. Kenjebayevning yozishicha, qozoq xalqi og'zaki adabiyoti XIX asrdan boshlab yig'ila boshlagan. Rus geografiya jamiyati a'zolaridan Sh. Ualixonov, V. Radlov, A. Alekterov, G. Potanin, P. Melioranskiy, N. Ilminskiy, A. Divaev, I. Berezin, V. Katarinskiy va boshqalar. U Rossiya Geografiya Jamiyatining a'zosi edi. Qolaversa, Abay va Ibroy og'zaki adabiyotni yig'ib, yozib olishga harakat qilganlar. Xalq adabiyotini yuksak qadrlagan Abay Kunanboyuli o'z shogirdlari uchun yurtimizdan qimmatbaho madaniy merosni to'playdi, uni xalqqa yetkazishga katta ahamiyat beradi. Ibroy Oltinsarin ham bu ish bilan shug'ullanib, "Xrestomatiya"
April 23-24, 2024
26
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^avlat^edagogika^niVBBiitiH
asarida og'zaki adabiyotning eng yaxshi namunalarini o'z ichiga oladi.
Shokan Ualixonov og'zaki adabiyotni to'plash va nashr etishda salmoqli o'rin tutgan shaxsdir. U Ombidagi kadetlar korpusida o'qib yurgan kezlarida ham xalqning madaniy merosiga e'tibor qaratgan. Bu madaniy merosni to'plash va nashr etish xalq uchun qilingan xayrli ishlardan biri bo'lishini tushunadi. Bu haqda Rossiya geografi-ya jamiyati a'zosi, olim G. Potanin: "Shoqon o'z xalqini chin dildan sevar, xalqiga yaxshilik qilish, uning kelajagiga xizmat qilish Shokanning orzusi edi..." degan edi.
Shokan o'zi borgan joylarda xalq og'zaki ijodini to'playdi, ko'plab shoir va xonandalar bilan uchrashadi, ularning qo'shiqlarini tinglabgina qolmay, ularni qog'ozga yozib ham oladi. 1853 yilda Ombida kadet korpusini tugatgandan so'ng, u Kokshetau, Aqmola, Jetisu, Semey, Bayanaulga tashrif buyurdi.
Shokan Ualixonov nafaqat qozoq og'zaki adabiyotini to'plovchi, balki uning tadqiqotchisi ham bo'lgan. U qozoq xalqining etnografiyasi, tarixi, ijtimoiy hayoti, ijtimoiy hayoti haqida yozgan ilmiy asarlarida og'zaki adabiyotga ham to'xtalib, o'sha davr uchun muhim bo'lgan, bugungi kunda ham o'z qiymatini yo'qotmagan salmoqli mulohazalar bildirgan. Shu bilan birga, Shokan Ualixonov qozoq og'zaki adabiyoti namunasi bo'lgan qahramonlar qo'shig'i haqida fikr bildirdi. Unga ko'ra, qahramonlar qo'shig'i No'g'aylilar davrida, ehtimol, 14—15—16-asrlarda tug'ilgan, deb taxmin qilinadi. Shokanning fikricha, qozoq ertaklari va maqollari slavyan xalqlari asarlariga o'xshaydi.
Akademik V. qozoq og'zaki adabiyoti tadqiqotida qatnashgan yirik olimlardan biridir. V. Radlov. Sharq xalqlari adabiyotini o'rganish maqsadida ba'zi joylarda bo'ladi. Shunday qilib, u sakkiz jildlik "Turkiy urug'lar xalq adabiyoti namunalari" nomli ilmiy asar yozadi. Bu kitobning uchinchi jildida qozoq xalqi og'zaki adabiyoti haqida yozilgan. Bu jildda qozoq xalqining afsona va hikoyalari, turli qo'shiqlari, xalq qo'shiqlari, dostonlari haqida ma'lumotlar mavjud. Shu bilan birga, shoirlar she'rlaridan Sho'rtanboy va O'rinboy, Ulbike va Kuder, Janak va Tubek, Munek va Ospan she'rlari, "Qo'zi Ko'rpesh—Bayan sulu", "Er Targ'in", "Er" she'rlari. Qozoq she'rlaridan "Ko'kshe" rus tilida qozoq tilida berilgan.
Qozoq og'zaki adabiyoti to'plamida qatnashgan olim G. N. Potanin. U Shokan bilan yoshligidan kadetlar korpusida birga o'qiydi, ular yaxshi do'st, mehribon safdosh bo'lib qolishadi. O'qishni tamomlagandan so'ng, Potanin Shokan bilan birga Qozog'istonning Zaysan, Markako'l, Semey, Ko'kshetov, Oqmo'la viloyatlariga sayohat qilib, qozoq og'zaki adabiyoti namunalarini to'playdi. Radlov va Potanin o'rtasidagi farqlar quyidagicha. Avvalo, Potanin og'zaki adabiyotidan namunalar yig'ishda, uni kim hikoya qilayotgani, uning tarjimai holi qanday, yana qanday as-arlari unga tanish, tanqidiy savollarga javob berish maqsadida hikoyachi haqida ba-
April 23-24, 2024
27
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
tafsil ma'lumot beradi. Ikkinchidan, to'plangan og'zaki adabiyot namunalarining mazmunini tushunib, rus tilida nashr ettiradi.Buning sababi qozoq og'zaki adabiyotini rus xalqiga tanishtirishdir. O'tgan asrning 80-yillaridan og'zaki adabiyot namunala-rini to'plashga ko'p mehnat qilgan Abubakir Divaev. U ilk bor yurtimizdan og'zaki adabiyot namunalarini yig'ishni boshlaganida o'z oldiga ikki xil maqsad qo'ygan. Birinchisi, kelajak avlodni qozoqlarning mahalliy urf-odatlari va turmush tarzi bilan tanishtirish, ikkinchisi, ularni rus tiliga tarjima qilish. Buning sababi rus xalqini qozoq og'zaki ijodi bilan tanishtirishdir.
Yuqorida zikr etilgan bu olimlar og'zaki adabiyotni to'plash va o'rganishda ulkan ishlar qilgan ilk to'plovchi va tadqiqotchilardir. Albatta, qozoq og'zaki adabiyotini o'rgangan olimlar ko'p, hozirgacha tadqiqotchilar bor, bu uch olim Sh. Ualixonov, V. Radlov, G. Biz faqat Potanin o'qigan degan fikrdan uzoq bo'lishimiz kerak. Chunki biz ushbu maqolada faqat ushbu ishda birinchi marta qatnashganlar haqida gapirdik.
REFERENCES:
1.Х. СYйшшiэлиев "Казак эдебиет тарихы".
2.H. Kерiмбетов "Казак халкыньщ ауыз эдебиетГ'.
3 Уэли, Н. Казак сез мэдениетшщ теориялык негiздерi / - Алматы, 2007. - 50 6.
4 ХaсaнYлы Мaхaмбеттiц тiлдiк тYлгaсы: элеyметтiк лингвистиалык жэне психолингвистикалык сыр-сипаты / Халыкаралык конференция материалдары. -Алматы, 2003. - 230 6.
28
April 23-24, 2024
