QORABOG` MASALASI ROSSIYA-ERON MUNOSABATLARIDA Текст научной статьи по специальности «История и археология»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

QORABOG' MASALASI ROSSIYA-ERON MUNOSABATLARIDA

*

>

¡ Я* ¿И>

Eshpo'latov Axror Asrol o'g'li

Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti ikkinchi bosqich magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6718960

' t л

Tí?*

Annotatsiya: ushbu maqolada Tog'li Qorabog masalasida Rossiya va Eron davlatlarining o'zaro munosabatlari keltirib o'tilgan

Kalit so'zlar: Qorabog', Rossiya, Eron, Janubiy Kavkaz, Armanlar, hujum, shartnoma

XIX asr boshlarida Rossiyaning Janubiy Kavkazga kelishi bilan mintaqada, jumladan, Qorabog'da yangi siyosiy vaziyat vujudga keldi. Rossiyaning armanlar

-f 1 m nr\li/in 11+1 m лпг ûfn 1 гппл n тготп+юпгто n о rnfi l ivnn стглпо+1 mi+iin I/ от м/тлп nom

timsolida ijtimoiy-etnik tayanch yaratishga qaratilgan siyosati butun Kavkazda ham,

>

Qorabog'da ham xristian unsurining kuchayishiga olib keldi. Bugungi kunda kuzatilayotgan nizolarning mohiyati o'sha davrlarga borib taqaladi. Nihoyat 1801-yilda Gruziyani bosib olgan Rossiya Ozarbayjon chegaralariga yetib keldi.

»

m:

Kavkazdagi rus qo'shinlari qo'mondoni general P.D. Sitsianov 1803-yil mart oyida

Ozarbayjonning eng yirik shaharlari Ganjani qamal qildi. Javadxon boshchiligidagi

aholining qattiq qarshiligini sindirib, 1804-yil 3-yanvarda rus qo'shinlari shaharga

kirdi. Sitsianov Zakavkazda mustahkam o'rnashib olish uchun bu hududda eng

qudratli hisoblangan Qorabog', Sheki va Shirvon xonliklarini har qanday yo'l bilan ......... , , , , ., ^.. .

ham egallashi kerak edi. Uzoq davom etgan muzokaralar davomida Sitsianov bu

xonliklarga tahdid qildi, ulardan Ganjaning ayanchli tajribasini hisobga olishni va Rossiyaning harbiy qudratini hisobga olib, uning homiyligini qarshiliksiz qabul qilishni talab qildi.

Doimiy "bolg'a va anish o'rtasida" (shimolda Rossiya va janubda Eron) bo'lishdan charchagan Qorabog' hukmdori Ibrohim Xalilxon 1805 yilda Rossiya bilan "Qasamyod va'dasi" tuzishga qaror qildi - bu aslida Qorabog'ning Rossiyaga qo'shilishi yo'lidagi birinchi huquqiy hujjat bo'ldi. Qorabog' xonligi bilan Rossiya m imperiyasi o'rtasida xonlikni Rossiya tasarrufiga o'tkazish to'g'risidagi shartnoma 1805-yil 14-mayda Kyurekchay harbiy qarorgohida imzolangan va shuning uchun

tarixga Kurekchay shartnomasi nomi bilan kirgan12. 11 moddadan iborat bo'lgan

j "1 > ' ^^ \ "1 > ushbu shartnomaga ko'ra Qorabog' xonligi Rossiya himoyasiga o'tgan va uchinchi

i J>:*-

davlatlar bilan har qanday mustaqil xalqaro aloqalardan voz kechganligi belgilab

qo'yilgan. _

--

12 В.А.Потто. Кавказская война. Персидская война 1826-1828 гг. Том 3, Ставрополь, 1993, с.594-595

^ J^ J^"

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Shu bilan birga, Kurekchoy shartnomasiga binoan Rossiya xonlikning ichki

ishlariga aralashmaslik majburiyatini oladi. Bu shartnoma imzolangandan so'ng darhol Ibrohim Xalilxonga Aleksandr I ning 1805-yil 8-iyuldagi farmoni bilan

general unvoni berildi va o'shandan keyin general-leytenant sifatida u bosh

mi

qo'mondonga bo'ysunishga majbur bo'ldi . Bu shartnoma to'laqonli diplomatik hujjat bo'lib, Qorabog' xonligi aynan musulmon davlati sifatida Rossiya protektorati ostiga o'tganligidan dalolat bergan.

>

! [Ш-

Strategik ahamiyatga ega Qorabog' xonligining qo'lga olinishi aslida Shimoliy Ozarbayjondagi barcha xonliklarning to'liq bo'ysunishi boshlanishini anglatardi. Knyaz P.D.Sitsianov 1805-yil 22-mayda Kurekchay shartnomasi tuzilgandan so'ng, Rossiya imperatoriga bejiz Qorabog' o'zining geografik joylashuviga ko'ra Ozarbayjon darvozasi ekanligini, Qorabog' Gruziyani Bokuga yaqinlashtirib, uni

14

bosib olishini ma'lum qildi.

Ayni paytda, 1806-yilda Eron Shushaga hujum qilganda, qal'a garnizoni

Krvnnli rr'i тптглг T Г^агпКгугт' лл r\mnin rv Vnlilmnrrnn nnrn I/ о п non a n+i i rrv+

boshlig'i mayor Lisanevich Qorabog' xonining kutilmagan harakatlaridan ehtiyot

bo'lib, Ibrohim Xalilxonning butun oilasini o'ldiradi, faqat bittasi o'g'li Mehdi Quli og'ani tirik qoldirgan. Biroq, Rossiya Ibrohim Xalilxon bilan muomala qilib, uning xonligi maqomini o'zgartirmadi. Mehdi Quli-og'a imperator Aleksandr I ning 1806-

iW

m?

yil 10-sentabrdagi buyrug'i bilan otasining o'rniga Qorabog' hukmdori etib tayinlandi15.

Imperator Aleksandr I xonlik hukmronligi belgisi sifatida Mehti Quli-og'aga bayroq va qimmatbaho toshlar bilan o'ralgan qilich sovg'a qildi. Kurekchoy shartnomasida ham, uning qonuniy davomi sifatida ham - 1806-yildagi

imperatorning Mehdi Quli og'ani Qorabog'ning hukmdori etib tayinlash haqidagi

„

farmon chiqargan.

Birinchi rus-eron urushi (1804-1813) natijasida 1813-yil 24-oktabrda (5-noyabr) Qorabog'ning Guliston qishlog'ida Guliston shartnomasi imzolandi. Hujjatga ko'ra, Eron Dog'iston, Gruziya, Megreliya, Imeretiya, Guriya, Abxaziya, shuningdek, Ozarbayjon xonliklari: Boku, Qorabog', Ganja, Shirvan, Sheki, Derbent, Kuba va Talishlarning Rossiya tarkibiga o'tishini tan olgan.

Ayni paytda Napoleon ustidan qozonilgan g'alaba Rossiyaning Sharq siyosat ini keskinlashtirdi. 1816-yilda Kavkaz gubernatori etib tayinlangan general A.P. Yermolov birinchi kunlardanoq musulmon xalqini potentsial dushman sifatida ko'rib, ularga ishonmadi. Shu sababli u har qanday vaqtda istiqlolchilik harakatining

J "1 > ^^ \ 1 >

o'zagiga aylanishi mumkin bo'lgan xonliklarni rasman tugatish imkoniyatlarini _

J3

Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике». Комментарии к документам. Том II I Д. ю. н^ проф. Ю.П Барсегов; отв. ред. А О. Меликян — М. : «Мелиxово», 2009. -с.52.

В.А.Захаров, С.Т.Саркисян. Азербайджано-Карабахский конфликт: истоки и современность II Майендорфская декларация 2 ноября 2008 года и ситуация вокруг Нагорного Карабаха. Сборник статей. Москва, 2008, -с.42. 15 В.А.Потто. Кавказская война. Персидская война 1826-1828 гг. Том 3, Ставрополь, 1993, с.594-595

J^ ' J^"

"-WISr" a. I > I

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

izladi. Bunda unga Yermolovning Shimoliy Ozarbayjondagi vakili arman generali

V.G.Madatov faol yordam berdi. Sekin-asta, lekin ishonch bilan ular rejalarini amalga oshirishira boshladi. 1819-yilda Sheki xonligi tugatildi. Mehdiqulixon rus

bosimiga dosh berolmay Eronga qochib ketadi va Qorabog' xonligi Rossiya

mi

viloyatiga aylanadi. Bu voqeadan ikki yil avval oxirgi Shirvon xoni Mustafoxon Eronga qochib ketgan edi. Tegishli shartnomalar moddalarida yozilganidan farqli ravishda xonliklarni tugatish jarayoni mantiqiy yakuniga yetdi.16

! Ш-

1826-yilda ikkinchi rus-eron urushi boshlandi. Va yana asosiy voqealar Qorabog'da sodir bo'ldi. Eron qo'shinlari Shushani 48 kun qamalda ushlab turdi, ammo shaharni egallab ololmadi. 1828-yil 10-fevralda Tabriz yaqinidagi Turkmanchay shahrida urushayotgan tomonlar yangi tinchlik shartnomasi tuzdilar, unga ko'ra Shimoliy Ozarbayjonning barcha xonliklari kabi Qorabog', shuningdek, Naxchivon va Irevan xonliklari ham nihoyat sulhga ko'ra Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdilar. Shu o'rinda bir narsaga e'tibor qaratish lozimki, so'nggi paytlarda bir qator arman va rus tarixchilari, shuningdek, ayrim siyosiy doiralar Qorabog' Rossiya tarkibiga armanlar hududi sifatida qo'shilgan deb da'vo qilmoqda17. Dalil sifatida ular, go'yo butun XVIII asr davomida Qorabog'ning arman aholisi bu hudud aholisining 97 foizini tashkil etganini ko'rsatadilar18. Shu o'rinda savol tug'iladi: agar

bu to'g'ri bo'lsa, nega XVIII asr o'rtalarida Qorabog'da arman davlati emas, balki mashhur turkiy yavonshir qabilasi vakillari boshchiligidagi Qorabog' xonligi vujudga keldi? Zero, tarixda qolgan aholining to'qson yetti foiziga nisbatan uch foiz aholi o'z davlatchiligini barpo eta oladi, degan o'xshashlik yo'q.

Biroq, o'sha davrning xalqaro-huquqiy hujjatlarini sinchiklab o'rganish nafaqat Qorabog'ning, balki Armanistonning Rossiyaga kirish shakli haqida qiziqarli faktlarni

aniqlaydi. Shunday qilib, 1801-yilgi Georgiy shartnomasiga ko'ra, Ozarbayjon xonliklari esa Guliston (1813) va Turkmanchoy (1828) shartnomalariga ko'ra Rossiya tarkibiga kirdilar. O'rinli savol tug'iladi: Armaniston va u da'vo qilayotgan hududlar qanday shartnoma, bitim yoki risola asosida Rossiya tarkibiga kirdi? Bu savolga juda oson javobni taniqli arman tarixchilari topdilar. Ilmiy axloq va tarixiy dalillarga rioya qilmasdan, eng muhimi, uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan tarixiy haqiqatdan xijolat tortmay shunday yozadilar: "1804-1813-yillardagi rus-fors J-jt urushini tugatgan 1813-yildagi Guliston shartnomasiga ko'ra, boshqa shimoli-sharqiy davlatlar bilan birgalikda. Sharqiy Armaniston viloyatlari (Lori-Pambak,

j J>i> Ы > _

-

16 https://vestikavkaza.ru/analytics/komu-istoriceski-prinadlezit-nagornyj-karabah-ili-kak-demografia-prevratilas-v-instrument-politiki.html

17 В.А.Захаров, С.Т.Саркисян. Азербайджано-Карабахский конфликт: истоки и современность // Майендорфская декларация 2 ноября 2008 года и ситуация вокруг Нагорного Карабаха. Сборник статей. Москва, 2008, -с.48.

18 Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике». Комментарии к документам. Том II / Д. ю. н., проф. Ю.Г. Барсегов; отв. ред. А.О. Меликян — М. : «Мелихово», 2009. -с.53.

Sp^ ^ J^ ' J"

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Shamshadin, Zangezur, Kofan va Shoragel tumanlari) Ganja va Qorabog' xonliklari

ham Rossiyaga o'tgan.19

Ularning qalbakilashtirilganligini isbotlash uchun ular G.Yuzefovich tomonidan

1869-yilda Peterburgda nashr etilgan hujjatlar to'plamiga murojaat qiladilar. Ular

mi

yaxshi bilishsa-da, na Gulistonda, na Yuzefovich to'plamida chop etilgan Turkmanchoy shartnomalarida, na sharqiy, na g'arbiy, na nasroniy yerlari haqida hech qanday arman yerlari haqida so'z yuritilmagan. Unda faqat musulmon

! Ш-

xonliklari, ularning Rossiyaga qo'shilish davridagi hududlari haqida gap boradi. Bu yerda nomi tilga olingan Irevan xonligi aholisining mutlaq ko'pchiligi musulmonlar bo'lib, bu rus manbalarida o'z aksini topgan.

Shunday qilib, yaratilish vaqtida "Arman viloyati" 1828-yil 21-martdagi "Eng oliy farmon"ga ko'ra, tugatilgan Irevan va Naxchivon xonliklari hududida 107224 kishi, shundan 74260 nafari ozarbayjonlar (jami aholining 69,3 foizi), 7489 nafari kurdlar (7,0) yashagan. %), 324 yezidiy (0,3%) va 25151 arman (23,4%)20.

Diini .mnornl DnnU^ioUmit D^li п|л+п1> 1С ОТ , ,,'Ыо

Buni general Paskevichning Bosh shtab boshlig'iga 1827 yilda Iravonning

"vaqtinchalik bo'limi" boshlig'i etib tayinlangan general Krasovskiy va shu bo'lim a'zosi arxiyepiskop Nersesning harakatlaridan noroziligi aks etgan xati ham

tasdiqlaydi.21

Lekin, yuqorida ta'kidlanganidek, Janubiy Kavkaz ustidan to'liq nazorat o'rnatgan Rossiya musulmonlarning, jumladan, ozarbayjonlarning etnik omilining roli va ahamiyatini kamaytirishga intildi. Shu maqsadda chor hukumati mintaqadagi etnodemografik vaziyatni o'zgartirishga qaratilgan faol siyosat olib bordi. Shunisi e'tiborga loyiqki, chor ma'muriyati armanlarning ozarbayjon yerlariga egalik qilish huquqini ruslar bilan birgalikda "Rossiya uchun Kavkazni bosib olganliklari",

i

U ЛПГ1ХГО rlnol"í m nnl n П rr O n O t*oíl1 1 Г'Л 1 ГО п1лг! О ' Л л о 1л 1 О Г1 Klln-n Of rvo1 о rro n ûrl 1

Rossiya dushmanlariga qarshi kurashda qon to'kishlari bilan asoslagan edi.

Qolaversa, 1828-yildan boshlab armanlarning Janubiy Kavkazdagi musulmon viloyatlariga, jumladan Qorabog'ga ko'chirilishi Turkmanchay shartnomasining XV moddasi bilan tartibga solingan. Shu bilan birga, Turkmanchay shartnomasi shartlariga ko'ra, Qorabog', Naxchivon va Erivan xonliklari hududlarida "davlat unvoniga ega bo'lgan yoki qandaydir obro'-e'tiborga ega bo'lgan ozarbayjonlar uchun joylashish yoki yashash taqiqlangan

Ш > s

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. Караулов Н. А. Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о

Кавказе, Армении и Адербейджане. _

19 А.С.Грибоедов. Сочинения в двух томах. Т.2. М., 1971, с.340-341.

20 В.А.Захаров, С.Т.Саркисян. Азербайджано-Карабахский конфликт: истоки и современность // Майендорфская декларация 2 ноября 2008 года и ситуация вокруг Нагорного Карабаха. Сборник статей. Москва, 2008, -с.88. 21https://vestikavkaza.ru/analytics/komu-istoriceski-prinadlezit-nagornyj-karabah-ili-kak-demografia-prevratilas-v-instrument-politiki.html

"-wisr" »I > I

к*

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

2. Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2001, p. 33, карта 19 (территория Нагорного Карабаха показана в составе Армянского царства Ервандидов (IV-II вв. до н. э.))

3. Hewsen, Robert H. «The Kingdom of Arc'ax» in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53

>4*

-^fV-liT j---^SfV-^Y J»—

41

jW^ У

q ж*

ЩУ>

>

ill*

С J

>

5*M >

q > > >

Л ) J

Ы:> и*

q

Ш >

3 ж*

Ш >

q

£ И >

ж*' йй >

ж* *

q

Ц >р

q > >

q

q >3*