CC BY
1QISHLOQ XO'JALIGI MAHSULOTLARI VA FERMER XOJALIKLARI ORTASIDAGI BOGLIQLIK VAQTLI QATORLAR MODELI ORQALI KO RISH. (QASHQADARYO VILOYATI MISOLIDA)
N.Q.Nurxonov
TMII katta o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.12187368
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 10-June 2024 yil Ma'qullandi: 15- June 2024 yil Nashr qilindi: 20- June 2024 yil
KEYWORDS
Qashqadaryo viloyatida
dehqonchilik, chorvachillik,regression model,Dickey-Fuller testida,korrelatsion tahlil
ABSTRACT
Tadqiqotimizda 2012-2023 yillarda Qashqadaryo viloyatida qishloq xojaligi tarmog'ini rivojlantirishning iqtisodiy tahlili o^rganilgan. Unda natijalarga ko^ra, qishloq xo)'aligi mahsulotlarni ishlab chiqarishning iqtisodiy-statistik tahlili koYilgan.
Bugungi kunda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining iqtisodiy tahlili o'rganish juda muhim sohadir. Mazkur yo'nalishni davom ettirgan holda, tadqiqotimizda qishloq xo'jaligi tarmog'ini rivojlantirishning iqtisodiy tahlili bo'lib, unga quydagi omilllar tanlab olingan:
-Dehqonchillik mahsulotlari hajmi ya'ni ushbu ko'rsatkich modelimiz uchun ta'sir e'tuvchi omil - mustaqil o'zgaruvchi sifatida tanlangan.
-Qishloq xo'jaligi mahsulotlari miqdori bog'liq o'zgaruvchi sifatida tanlab olindi. 1-jadval
Yillar kesimida Qashqadaryo viloyatida qishloq xojali mahsulotlari ishlab chiqishning osish surati va dehqonchilik mahsulotlari statistikasi (o^tgan yilga nisbatan foizda aks ettirilgan)
Yil Qishloq xojaligi mahsulotlari Dehqonchilik mahsulotlari
2012 107,0 106,9
2013 104,9 101,9
2014 107,1 106,9
2015 107,4 107,7
2016 106,0 105,5
2017 106,1 105,2
2018 106,5 105,0
2019 103,3 99,7
2020 96,5 88,9
2021 101,4 101,7
2022 103,7 105,4
2023
101,9
99,3
Ushbu tadqiqotimizda foydalanilgan ko'rsatkichlar bog'liq va mustaqil o'zgaruvchilar uchun ma'lumotlarni Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasining yillik nashrlarida va O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining rasmiy saytidan olib tayyorlangan. 1
Tadqiqot metodologiyasi. Ushbu tadqiqotda Qashqadaryo viloyatida 2012-2023 yillar davomida qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning o'sish surati va dehqonchilik mahsulotlarni tahlil qilar ekanmiz u orqali ekonometrika tenglamalar tuzish ko'p omilli vaqtli qatorlarda (Time-series) orqali ekonometrik modelini va tenglamalarini ishlab chiqdik. Tadqiqotimizning gipotezasini isbotlash uchun jahon tadqiqotchilari orasida ko'p omilli vaqtli qatorlarda (Time-series) eng keng tarqalgan OLS modelidan foydalandik. Ushbu maqsadga erishish uchun "Stata 16" dasturidan foydalanamiz. 2
Tahlil va natijalar.
Tadqiqotimiz ko'p omilli vaqtli qatorlar (Time-series)da amalga oshirilayotgani uchun ko'p omilli vaqtli qatorning birinchi qoidasi bo'yicha qo'yiladigan qadamlardan birinchisi kointegratsion bog'liqni ya'ni modelimizda qishloq xo'jaligi mahsulotlari va dehqonchillik mahsulotlari hajmi nostatsionar yoki statsionar ekanligini Dickey-Fuller testida tekshirishdan boshlaymiz.
yillik
| Dehqonchilik |
1-rasm. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari va dehqonchillik mahsulotlarini statsionarligini tekshirishning grafik usuli 2-jadval
Qishloq xo'jaligi mahsulotlari bo'yicha Dickey-Fuller ko'rsatkichi
Dickey-Fuller test for unit root Number of obs = 8
- Interpolated Dickey-Fuller -
Test 1% Critical 5% Critical 10% Critical
Statistic Value Value Value
Z(t) -3.866 -3.750 -3.000 -2.630
MacKinnon approximate p-value for Z(t) = 0.0023
1 O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi
2 Lee C. Adkins, R. Carter Hill. Using Stata for Principles of Econometrics, Fourth Edition. Wiley, 2011
Qashqadaryo viloyati qishloq xo'jaligi mahsuloti bo'yicha Dickey-Fuller testida tekshirganimizda Z(t) testining statistik test qiymati manfiy "-3.866" songa ega bo'lib, kritik qiymati 1 foiz "-3.750", kritik qiymati 5 foiz "-3.000" va kritik qiymati 10 foiz "-2.630" sonlarni ifodalab, manfiy son sifatida kichik qiymatni tashkil etib kuchli statsionarlik mavjudligi uch marta integralangandan keyin amalga oshdi. Shuningdek, MacKinnon qiymati r-value=0.0023 kichik qiymatni tashkil etib kuchli statsionarlik mavjudligini ko'rsatadi.
Navbatdagi qadamda dehqonchilik mahsulotlarini Dickey-Fuller testtidan o'tkazamiz.
3-jadval
Dehqonchilik mahsulotlari boyicha Dickey-Fuller korsatkichi
Dickey-Fuller test for unit root Number of obs = 8
- Interpolated Dickey-Fuller -
Test 1% Critical 5% Critical 10% Critical
Statistic Value Value Value
Z(t) -4.185 -3.750 -3.000 -2.630
MacKinnon approximate p-value for Z(t) = 0.0007
Qashqadaryo viloyatida dehqonchilik mahsulotlarini statsionarlikka Dickey-Fuller testida tekshirganimizda Z(t) testining statistik test qiymati manfiy "-4.185" songa ega bo'lib, kritik qiymati 1 foiz "-3.750", kritik qiymati 5 foiz "-3.000" va kritik qiymati 10 foiz "-2.630" sonlarni ifodalab, manfiy son sifatida kichik qiymatni tashkil etib kuchli statsionarlik mavjudligi uch marta integralangandan keyin amalga oshdi. Shuningdek, MacKinnon qiymati r-value=0.0007 kichik qiymatni tashkil etib kuchli statsionarlik mavjudligini ko'rsatdi.
Ushbu 2 va 3-jadvallardan ko'rishimiz mumkinki, mazkur holatda tanlab olingan ko'rsatkichlar nostatsionar bo'lib, uch marta integrallanganidan keyin ikki o'zgaruvchining qiymtlari ham statsionarga aylandi va kointegratsion bog'liqlikning sharti bajarildi.
Tadqiqotimizning asosiy maqsadi bo'yicha keyingi qadam dehqonchilik mahsulotlarining qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta'sir darajasi bo'yicha Qashqadaryo viloyati misolida regression va korrelatsion model tuzishdan iboratdir. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari (Qishloqxoj~i)ga ta'sir qiluvchi omilni quyidagi oddiy regression va korrelatsion ekonometrik formula ko'rinishida ifodalaymiz:
Qishloq xo^jaligii = p0 + p1dehqonchiliki + et (1)
90 95 100 105 110
Dehqonchilik
2-rasm. Qishloq xojaligi mahsulotlari va dehqonchilik mahsulotlari o'rtasidagi bo'gliqligi scatter plot grafigida
Yuqoridagi rasm ma'lumotlarida ko'rilayotgan yillarda qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishga viloyatda dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarilishining ta'siri tahlil qilinib, scatter plot ma'lumotlariga kora ikki omil ortasida sezilarli bog'lanish mavjudligini korishimiz mumkin. 4-jadval
Oddiy regression va korrelatsion tahlil natijalari (Qashqadaryo viloyati misolida)
Source SS df MS
Model 98.3872567 1 98.3872567
Residual 13.1527526 10 1.31527526
Total 111.540009 11 10.1400009
Number of obs F(1, 10) Prob > F R-squared Adj R-squared Root MS E
12 74. 80 0.0000 0.8821 0.8703 1.1469
Qishloqxoj~i Coef . Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]
Dehqonchilik _cons .5736904 45.3115 .066331 S.828829 8 . 6 . 65 64 0.000 .4258957 .7214851 0.000 30.09592 60.52708
Yuqoridagi 4-jadval ma'lumotlarning o'zgaruvchi hisoblangan qishloq xo'jaligi hisoblangan dehqonchilik mahsuloti hajmi resression tahlili shuni ko'rsatadiki, bog'liq mahsulotlari miqdori mustaqil o'zgaruvchi o'rtasida yuqori bog'lanish darajasi mavjud.
To'g'rilangan determinatsiya koeffitsenti shakllantirilgan model ma'lumotlariga qanchalik yaxshi mos kelishini ko'rsatdi. Chunki, to'g'rilangan determinatsiya koeffitsienti qanchalik birga yaqin bo'lsa, mustaqil o'zgaruvchi hisoblangan dehqonchilik mahsulot bog'liq o'zgaruvchi qishloq xo'jaligi mahsulotining o'zgarish ta'sirini asoslab beradi. Ya'ni, dehqonchilik mahsulotning qiymatlarini xatosiz prognoz qilish imkoniyatini beradi. Shakllangan modelda tug'rilangan determinatsiya koeffisienti shuni ko'rsatadiki, qishloq xo'jaligi mahsulotini 87 foiz modelda shakllantirilgan omil hisoblangan dehqonchilikga bog'liqdir. Qolgan 13 foiz esa hisobga olinmagan boshqa omillarga bog'liq hisoblanadi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari (Qishloqxoj~i)ga ta'sir qiluvchi omil hisoblangan dehqonchilik mahsuloti miqdori (Dehqonchilik) ta'siri darajasi koeffisienti 5 foizlik muhimlik darajasida aniqlanadi. Regression modelning dehqonchilik mahsuloti miqdori (Dehqonchilik) koeffisientidagi P-qiymatning ehtimolligi 0,05 foizdan kichik bo'lib, mazkur koeffisientning Qishloq xo'jaligi mahsulotlari miqdori (Qishloqxoj~i) o'zgarishiga ta'sir qilishini anglatadi. Tuzilgan regression modeldagi Fisher F-statistikasining P-qiymati ehtimolligi 0,05 dan kichik bo'lib, o'zgarmas va mustaqil o'zgaruvchi omilning bog'liq o'zgaruvchi hisoblangan Qishloq xo'jaligi mahsulotlari miqdori (Qishloqxoj~i)ga ta'sir qilishini ko'rsatadi. Tuzilgan modelning prognozini aniqlash uchun diagnostika tahlilini amalga oshiramiz.
Mazkur modelimizni diagnostika tahlilini dunyoda keng foydalaniladigan Gaus Markov shartlari bo'yicha amalga oshiramiz.
Gaus Markovning birinchi sharti bo'yicha kuzatuvlar soni ko'rsatkichlar sonidan olti marta katta bo'lishi kerak. Bizdagi kuzatuvlar soni yigirma to'rttani va ko'rsatkichlar soni esa
ikkitani tashkil etadi hamda modelimiz Gaus Markovning birinchi shartidan muvafaqiyatli o'tganini ko'rishimiz mumkin bo'ladi (1-jadval ma'lumotlariga qarang).
Gaus Markovning ikkinchi sharti ko'ra emperik model nazariy ma'lumotlar yig'indisiga tengligini ko'rishimiz mumkin va u quyidagicha ifodalanadi.
5-jadval
Model bo'yicha Gaus Markovning ikkinchi sharti
Variable Obs Mean Std. Dev. Min Max
Qishloqxoj~i 12 104. 3039 3.184337 96. 50494 107. 3588
model 12 104. 3039 2.990702 96. 32006 107. 0971
5-jadval ma'lumotlaridan xulosa qiladigan bo'lsak, modelimiz 2-shartdan ham muvafaqiyatli o'tdi.
Uchinchi shartga ko'ra qoldiqlar model bilan bog'lanmagan bo'lishi kerak. Agar o'zaro bog'liq bo'lsa geteroskedastik holati deyiladi. Bu bo'yicha tekshirishning uch xil usuli grafiklar usuli, korrelasion jadval hamda testlar ya'ni Vait (White) test Breush-Shpogan testi orqali bajariladi.
Biz birinchi navbatda Breush-Shpogan testidan tekshirishni boshlaymiz.
6-jadval
Breush-Shpogan testi natijasi Breusch-Pagan / Cook-Weisberg test for heteroskedasticity Ho: Constant variance
Variables: fitted values of Qishloqxojaligimahsulotlari
chi2(1) = 0.03
Prob > chi2 = 0.8595
Breush-Shpogan testining p qiymati 0.05 dan katta bo'lib, ushbu test mezoniga ko'ra gomoskodastiklik holati deyiladi va qoldiqlar model bilan bog'lanmaganini namoyon qiladi. Nolinchi gipoteza ko'rsatadi-ki, qoldiqlarning geteroskedastik mavjud emas hamda altirnativ gepotezasini qabul qiladi. Ya'ni tuzilgan model qoldiqlari gomoskedastik tebranishga ega.
Navbatdagi qadamimiz ushbu testdan tashqari yuqorida nomi eslangan Vait (White) testdan ham natijalarni ko'rib chiqamiz. Yuqoridagi Breush-Shpogan testi kabi ushbu testning ham mezoniga ko'ra p qiymati 0.05 dan katta bo'lishini shart qiladi.
7-jadval
Vait (White) test natijasi
Cameron & Trivedi1s decomposition of IM-test
Source chi2 df p
Heteroskedasticity 1 - 64 2 0 _ 4406
S kewnes s 6 . 96 1 0 - 0083
Kurtosis 0 - 17 1 0 6794
Total 8 - 77 4 0 0670
Page 246
7-jadval ma'lumotlariga ko'ra, Vait (White) testning p qiymati 0.05 dan katta bo'lib, ushbu testning qonuniyatiga ko'ra geteroskedastik holatini rad etadi va bizga altirnativ gipoteza 1 ni qabul qilish imkonini beradi.
Modelimizni tekshirishning navbatdagi to'rtinchi sharti modelning qoldiqlari o'zaro bog'liq bo'lmasligi kerak. To'rtinchi shartni tekshirishning 3 xil usuli bor, grafik, avtokorrelasiya jadvali, Durbin-Uotson hamda Breush-Godfri testi.
Quyidagi 3-rasmdan ko'rishimiz mumkinki, qoldiqlar normal taqsimotga ega emas ya'ni tuzilgan model qoldiqlari tebranish normallik talabiga javob bermaydi. Shunday bo'lsa ham, endingi qadamimizda qoldiqlar normal taqsimotini tekshirishning test usullari natijalarini ham ko'rib chiqamiz.
oo _
CO —
CO _
a> ~
CNI —
-2 -1 O 1
Residuals
3-rasm. Qoldiklarning normal taqsimoti testi
Mazkur shart bo'yicha modelni Durbin-Uotson testidan boshlaymiz. Ushbu testning mezoniga ko'ra Durbin-Uotson testi qiymati 0 dan 4 gacha bo'ladi. Agar model bo'yicha testda chiqqan natija 2 soni atrofida bo'lsa avtokorrelasiya yo'qligini bildiradi. Agarda natija 0 dan 1,5 gacha yoki 2 dan yuqori bo'lsa avtokorrelasiya mavjudligini anglatadi. Ushbu testdan modelimizni o'tkazganimizda natija .8427575 ni tashkil etdi va modelimiz qolqiqlari bog'liq ekanligini ko'rsatdi. Xulosa va takliflar.
Mazkur tekshiruv testlariga ko'ra, xulosa qiladigan bo'lsak, modelimiz Gaus Markovning 3 ta shartidan muvafaqiyatli o'tdi lekin, to'rtinchi va beshinchi shartlaridan o'tmadi. Yuqoridagi diagnostika natijalariga ko'ra prognoz qilish uchun ushbu holat qoniqarsiz hisoblanib, ushbu natijani yaxshilash uchun boshqa omillarni ham ko'rib chiqish kerakligini taqazo etadi
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining rasmiy sayti.
2. Lee C. Adkins, R. Carter Hill. Using Stata for Principles of Econometrics, Fourth Edition. Wiley, 2011
Page 247
