KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK TARMOQLARIDA KAM TA’MINLANGAN AHOLI FAROVONLIGINI YAXSHILASH HOLATI TAXLILI. Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE, AND STRATEGY

KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK TARMOQLARIDA KAM TA'MINLANGAN AHOLI FAROVONLIGINI YAXSHILASH HOLATI TAXLILI.

Bozorov Ilyos Isomiddinovich

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti mustsqil izlanuvchisi, Toshkent amaliy fanlar

universiteti katta o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.10144911

Annotatsiya. Maqolada Milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faol bo 'lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subektlari taxlili axoli turmush darajasi xolati, kichik korxonalarning rag 'batlantirish, sanoat maxsulotlari, bandlik, eksport, savdo, qishloq, xizmatlar, yuk tashish, yuk aylanmasi hajmi, yolovchi tashish sanoat ishlab chiqargan tavarlar, xizmatlar ko 'rsatish va qurilish transportlarningfaoliyati va kam ta 'minlangan aholi farovonligini yaxshilash haqida taklif va xulasalar keltirilgan.

Kalit so'zlar: milliy daromad, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, yeksport, bandlik, xizmatlar ko 'rsatish.

Abstract. The article presents suggestions and summaries on the state of the standard of living of small businesses and private entrepreneurship, active in various sectors of the national economy, promotion of small enterprises, industry, employment, export, trade, rural, services, freight traffic, volume of cargo turnover, sales produced by hiring industries, the provision of services and construction of transport and improving the well-being of.

Keywords: national income, small business and private entrepreneurship, export, employment, provision of services.

Аннотация. В статье представлены предложения и краткие сведения о состоянии уровня жизни малого бизнеса и частного предпринимательства, действующих в различных секторах национальной экономики, продвижении малых предприятий, промышленности, занятости, экспорте, торговле, сельской местности, услугах, грузоперевозках, объеме грузооборота, продажах, производимых отраслями найма, предоставление услуг и строительство транспорта, а также повышение благосостояния населения.

Ключевые слова: национальный доход, малый бизнес и частное предпринимательство, экспорт, занятость, предоставление услуг.

Kam taminlangan aholi qatlami muammosining markazida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. Bu esa insonlar uchun ya'ni tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlarni sotib olish uchun zarur bo'lgan pulni topish muammosini yuzaga keltiradi. Aholi turmush farovonligini oshirishda sog'liqni saqlash, toza suv va ta'lim kabi kambag'allarni qo'llab-quvvatlash xizmatlarini moliyalashtirish manabalari yuzasidan tadqiqotlarni kam kuzatamiz. Tadbirkorlar mehnat orqali qashshoqlikdan qutulishga harakat qilib oqilona, xavfsizroq va samaraliroq ishlashlari uchun kichik korxonalar faoliyatini rivojlantirish zarur. Masalan hududlardagi ijtimoiy himoya tizimlari qashshoqlikning zaif tomonlarini o'rganadi va shunga moyil bo'lgan iqtisodiy tarmoqlarni bosqichma-bosqish rivolantiradi.

Milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faol bo'lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining hududlaridagi aholi turmush tarzini yaxshilashga tasirlarini aniqlash mazkur tadqiqot ishimizda asosiy maqsad qilib olindi. Hududlarda serqirrali ijtimoiy muloqotni samarali tashkil etish

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö AND INDEXES: THEORY. PRACTICE, AND STRATEGY

kambag'allarning ahvolini iqtisodiy-ijtimoiy jihatdan yaxshilash borasida haqiqiy echim topish maqsadga muvofiqdir.

Qashshoqlik avlodlararo davriy jarayonlik bilan bir qatorda mavsumiyligi jihatidan yuzaga keladigan past darajadagi aholi turmush tarzini yaxshilashga to'sqinlik qiladigan bir qator muammolar mavjud. Bunday jarayon ko'p o'lchovli bo'lib daromadning yo'qligi oilaviy tadbirkorlik munosabatlarini barpo etish, rivojlantirish va biznesni kengaytirishni talab etadi.

Biroq, har qanday muhitdagi barcha kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatida sarmoya va inson kapitalini yuzasinda ulkan islohotlarga ehtiyoj mavjud. Favquloddalikni susaytirish, ortiqcha qog'ozbozlikka barham berish, tabiiy monopoliyalarni tartibga solish va liberallashtirishni rag'batlantirish qashshoqlikni davom ettiruvchi imtiyozlar kuchlarini yengishga xizmat qiladi. Hududiy ixtisoslashuv va klaster kelishuvlari orqali milliy bozorlarning kengayishi, rag'batlantiruvchi biznes muhitining kuchayishi va liberallashuvi har qanday kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida kam ta'minlangan aholi farovonligini yaxshilashga ko'maklashadi.

Shu jihatdan mazkur paragrafda muammoning ilmiy yechimlar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish maqsadida ekonometrik modellashtirildi.

Tadqiqotning oby' ekti Buxoro viloyatidagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati olingan. Tadqiqotning predmeti sifatida hududdagi aholi turmush darajasini oshirish borasidagi jarayonlarni baholash belgilangan.

Tadqiqotning statistik malumotlari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining 2010- 2021 yillar oralig'idagi rasmiy ma'lumotlaridan foydalanildi. Ma'lumotlar vaqtli qatorlarda (Time series) bo'lib ko'p omilli to'g'ri chiziqli regressiya (MVLS) va tuzulimaviy (SEM) modeldan foydalanildi. Tadqiqot natij asida olingan ma'lumotlardan Buxoro viloyatidagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tarmoqlarida kam ta'minlangan aholi farovonligini yaxshilash bo'yicha algoritmi ishlab chiqildi.

Tadqiqot jarayoni quyidagi ketma-ketlik asosid olib borildi:

1. Jami kuzatuvlar soni 12 yil bo'lgan ma'lumotlar Stata 15.0 dasturiga yuklandi;

2. Ma' lumotlarning tasviriy statistikasi aniqlandi;

3. Pirson korrelatsiya testi asosida o' zaro bog' liqliklar aniqlandi;

4. Qymatlarning normal taqsimot qonuniga bo'ysunishi aniqlandi;

5. Dickey-Fuller testi asosida ma' lumotlarning statsionarlik holati aniqlandi;

6. Ko' p omilli to' g' ri chiziqli regressiya testi amalga oshirildi;

7. Nochiziqli funktsiyali tuzulimaviy (SEM) model vositasida yangi natij alar aniqlandi;

8. Qiymatlarning iqtisodiy jarayonlarga moslik testi (Goodness of fit) yuritildi;

9. Model barqarorligini aniqlovchi SEM modelning yangi qiymatlari aniqlndi;

10. Kam taminlanganlar bilan aholi jon boshiga daromadning o'zaro tasirlari aniqlandi:

11. Modelning vizual shakli chizildi;

12.Qoldiqlarning normal taqsimlanganligi testi hisoblanadigan geterokskedastik tesi tekshirildi.

Modeldagi o'zgaruvchilar quyidagicha belgilab olindi:

Bog'liq o'zgaruvchi - kam ta'minlangan soni (nafarda) (Y);

Ta'sir etuvchi o'zgaruvchilar:

Miqdoriy o'zgaruvchilar: - xl; - x2; - x3; - x4; - x5; - x6; - x7; - x8; - x9; - xl0; - x11; -

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

x12;

Ma'lumotlari bo 'yicha qator ilmiy farazlar qo'yilmoqda va ularga mos testlardan tekshirish talab

etiladi:

H0: Viloyatdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining yaxshilanishi hududdagi aholining kam ta'minlangan soniga ta' sir ko'rsatmaydi:

H1: Viloyatdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining yaxshilanishi hududdagi aholining kam ta'minlangan soniga ta' sir ko'rsatadi.

Mazkur tanlab olingan omillar bo'yicha tahlillarni yuqoridagi shartlar asosida amalga oshiramiz. Dastlab, modeldagi jami o'zgaruvchilarning tasviriy statistikasini ifodalaymiz. Unga ko'ra kuzatuvlar soni 12 yil bo'lib o'zgaruvchilarning o'rtacha arifmetik qiymatlari, standartdan chetlanish qiymati, eng kichk va eng yuqori qiymatlar alohida hisoblab topildi. Masalan, Buxoro viloyatidagi kichik biznes vakillari tomonidan sanoatda ishlab chiqilgan tovarlar arifmetik o'rtacha miqdori 2761 mlrd. so'mni tashkil etgan bo'lsa, kichik qiymat 262 mlrd. so'm va eng yuqori 8048 mlrd so'mni tashkil etmoqda.

Shuningdek, 12 yiluchun mavjud kasalxonalarnig o'rtacha soni 79 tani tashkil qilgan bo'lsa, eng kami 72 ta ve eng ko'pi bilan 93 tani tashkil etgan (2.2.1-jadval). 2.2.1-jadval. Ma'lumotlarning tasviriy statistikasi

Variable Obs Mean Std. Dev. Min Max

Yillar 12 2015.5 3.606 2010 2021

Sanoat 12 2761.45 2490.477 262.4 8048.8

Qurilish 12 2034.2 1730.118 303 5503.5

Bandlik 12 620.308 26.579 578.8 648.7

Eksport 12 97.033 52.059 25.7 187

Import 12 195.15 161.67 72.5 507.2

Savdo 12 5399.35 3744.399 1073.5 12979

Qishloq 12 11961.55 8517.758 2462.8 28608.8

Xizmatlar 12 3627.658 2390.497 796.5 8287.1

Yuktashish 12 55.1 10.136 36.9 67.1

Yuk aylanmasi 12 1415.892 193.927 1071.2 1700.4

Yolovchi tashish 12 280.583 32.853 228.5 354.8

Yolovchi aylanmasi 12 6074.817 3474.607 2111.1 9740.5

Jon boshiga daromad 12 9952.476 5801.945 3505.636 21381.972

Kam taminlanganlar 12 13.279 2.054 11 17.677

Kasalxona 12 79.333 6.638 72 93

Agar bo'g'liq o'zgaruvchini tanlangan 12 yillik kesimida chiziqli funksiyada quyidagi rasmda ifodalaganimizda hududdagi kam ta'minlanganlar soni 2018 yillar mobaynida keskin pasayganini ko'rishimiz mumkin (2.2.1-rasm).

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Yillar

2.2.1-rasm. Buxoro viloyatidagi kam ta'minlangan aholi dinamikasi (2011-2022 yillar)

Agar mustaqil o'zgaruvchilardan savdo hajmi bilan kam taminlanganlar orasidagi munosabatni o'rganadigan bo'lsak, ozaro teskari tasir kuzatildi. Yani yillar oraligida savdo hajmining ortishi bilan hududda kam taminlanganlar soni qisqarishi kuzatilgan. Ushbu natija ko'plab savdo faoliyati bilan shugullanadigan tadbirkorlarning aholi turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan iqtisodiy jarayonlarning faollashib borayotganini izohlaydi (2.2.2-rasm).

Savdo

• Kam_taminlanganlar - Fitted values

2.2.2-rasm. Buxoro viloyatidagi savdo hajmining ortish ibilan kam ta'minlangan aholi o'rtasidagi o'zaro munosabat (2011-2022 yillar)

Uzoq muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan kichik korxonalar, boshlang'ich firmalar savdoni koproq rag batlantiradi. Ozagaruvchan islohotlar va zaif institutlar mazkur faoliyatga ko'proq salbiy tasir otkazadi. Bu esa 2.2.3-rasmda ifodalangan gistogrammada 2012 yillar boshida aholi taminoti normal taqsimalanganligi hamda 2014 biroz pasayganligini korishimiz mumkin.

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Aholining moliyaviy barqarorligini rivojlantirishda kichik biznes muhitini yaxshilash uchun mo'ljallangan davlat kreditlarini ajratilishi qashshoqlikni qisqartirishda foydali vosita sifatida aytish mumkin. Bunday kreditlar aholining iqtisodiy savodxonligini oshirish, ularni tadbirkorlik qobiliyatlarini oshirish hamda oilaviy iqtisodlarini jonlantirishga ko'maklashishga qaratilgan.

Kam_taminlanganlar

2.2.3-rasm. Kam ta'niinlangan aholining normal taqsimot gistogrammasi (2011-2022 yillar)

Modeldagi jami omillarni Pirson juft korrelatsiya testi vositasida tekshirganimizda kam ta'minlangalar soni bilan aholi jon boshiga daromad o'rtasida 75 foiz teskari munosabat mavjud bo'lib p<0.05 qiymat oralig'ida statistik jihatdan ahamiyatli. Masalan, yo'lovchi aylanmasi bilan kam ta'minlangalar soni bilan aholi jon boshiga daromad o'rtasida 84 foiz teskari, yuk aylanmasi bilan 67 foiz teskari, yuk tashish bilan 9 foiz teskari, xizmatlar ko'rsatish bilan 79 foiz teskari munosabat mavjud bo'lib p<0.05 qiymat oralig'ida statistik jihatdan ahamiyatli bo'lib topilmoqda.

Agar mustaqil o'zgaruvchilarning qolgan qismi bilan viloyatdagi jami kam ta'minlangalar soni o'ratidagi munosabtni tahlil qiladigan bo'lsak, deyarli yaxshilanib borayotgan holatni kuzatish mumkin. Hisoblab toplgan qiymatlarning barchasi p<0.05 qiymat oralig'ida statistik jihatdan ahamiyatlidir. Lekin kasalaxonalar soni, yo'lovchi tashish va aholi bandlik masalalari p<0.05 qiymat oralig'ida statistik jihatdan ahamiyatsiz bo'lib chiqmoda. Bu esa, hududdagi kichik biznes va tadbirkorlik bilan bog'liq jarayonlar aholining kam ta'minlangalar soniga ta'sir qilmaydi deb xulosa qilish mumkin.

Aholi turmush tarzini ifoda etuvchi aholi jon boshiga daromad bilan model mustqil o'zgaruvchilarining o'zaro munosabatlariga e'tibor qaratsak, eksport hajmi bilan yo'lovchi tashish omillari p<0.05 qiymat oralig'ida statistik jihatdan ahamiyatsiz deb topilmoqda (2.2.2-jadval).

2.2.2-jadval. Pirson juft korrelatsiya testi

Variables (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

(1) Kam tami nlanga~r 1.000

(2) Jon_boshig -0.751 1.000

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

a_da~d

(0.005)

(3) -0.438 0.890 1.000

Kasalxona

(0.155) (0.000)

(4) -0.838 0.844 0.667 1.000

Yolovchi_a

ylan~i

(0.001) (0.001) (0.018)

(5) -0.381 -0.064 -0.380 -0.120 1.000

Yolovchi t

ashish

(0.222) (0.844) (0.223) (0.709)

(6) -0.670 0.595 0.333 0.314 0.714 1.000

Yuk_aylan

masi

(0.017) (0.041) (0.290) (0.320) (0.009)

(7) Yuk -0.915 0.582 0.201 0.658 0.648 0.763 1.000

tashish

(0.000) (0.047) (0.531) (0.020) (0.023) (0.004)

(8) -0.792 0.992 0.845 0.863 0.000 0.630 0.644 1.000

Xizmatlar

(0.002) (0.000) (0.001) (0.000) (1.000) (0.028) (0.024)

(9) Qishloq -0.750 0.999 0.891 0.837 -0.054 0.604 0.588 0.991

(0.005) (0.000) (0.000) (0.001) (0.868) (0.038) (0.044) (0.000)

(10)Savdo -0.764 0.997 0.871 0.849 -0.035 0.614 0.605 0.998

(0.004) (0.000) (0.000) (0.000) (0.914) (0.034) (0.037) (0.000)

(11) Import -0.575 0.843 0.820 0.656 -0.031 0.565 0.473 0.850

(0.050) (0.001) (0.001) (0.021) (0.923) (0.056) (0.121) (0.000)

(12) -0.673 0.446 0.136 0.328 0.726 0.858 0.802 0.512

Eksport

(0.017) (0.146) (0.672) (0.297) (0.008) (0.000) (0.002) (0.089)

(13) -0.204 -0.435 -0.737 -0.140 0.632 0.076 0.338 -0.371

Bandlik

(0.526) (0.157) (0.006) (0.664) (0.027) (0.813) (0.282) (0.235)

(14) -0.703 0.988 0.907 0.788 -0.069 0.612 0.547 0.980

Qurilish

(0.011) (0.000) (0.000) (0.002) (0.832) (0.035) (0.066) (0.000)

(15) Sanoat -0.711 0.992 0.884 0.808 -0.060 0.611 0.557 0.990

(0.009) (0.000) (0.000) (0.001) (0.853) (0.035) (0.060) (0.000)

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Agar aholi jon boshiga daromadning normal taqsimot qonuniyati bo'yicha vizual holatda ifodalagnimizda bir ko' rinishda yillar oralig' idagi j ami qiymatlar normal taqsimlangan bo' lib ko' rinmoqda (2.2.4-rasm). Lekin Shapiro-Wilk testiga muvofiq model jami o'zgaruvchilarini matematik qiymatlarini H0 ilmiy faraz (qiymatlar normal taqsimlangan) vositasida tekshirganimizda quyidagicha tus olmoqda. Jami qiymatlar ichida sanoat, bandlik, eksport, savdo, qishloq, xizmatlar, yuk tashish, yuk aylanmasi hajmi, yolovchi tashish, j on boshiga daromad, kam taminlanganlar soni va kasalxonalar soni normal taqsimlangan bo'lib topilmoqda.

2.2.4-rasm. Aholi jon boshiga daromadning normal taqsimot gistogrammasi (2011-2022

yillar)

Lekin, qolgan qurilish, bandlik, import hajmi va yo'lovchi tashish aylanmasi o'zgaruvchilarining alohida qiymatlari normal taqsimlanmagan (2.2.3-jadval).

2.2.3-jadval. Shapiro-Wilk testi vositasida qiymatlarning normal taqsimot qonuni bo'yicha natijalari

Variable Obs W V z Prob>z

Sanoat 12 0.891 1.821 1.168 0.121

Qurilish 12 0.863 2.295 1.619 0.053

Bandlik 12 0.875 2.082 1.429 0.076

Eksport 12 0.929 1.181 0.324 0.373

Import 12 0.743 4.287 2.836 0.002

Savdo 12 0.930 1.162 0.292 0.385

Qishloq 12 0.908 1.533 0.833 0.202

Xizmatlar 12 0.940 0.999 -0.003 0.501

Yuktashish 12 0.899 1.690 1.022 0.153

Yuk aylanm~i 12 0.973 0.456 -1.528 0.937

Yolovchi t~h 12 0.934 1.107 0.198 0.421

Yolovchi a~i 12 0.748 4.207 2.799 0.003

Jon_boshig~d

Kam_taminl~r

Kasalxona

12 12 12

0.913 0.904 0.909

1.458 1.597 1.522

0.735 0.912 0.818

0.231 0.181 0.207

Qashshoqlikni qisqartirish shunchaki hukumat tomonidan amalga oshirilmaydi. Lekin kichik biznes va xususiy tadbirkorlar faoliyati doirasida savdo ishlari hamda tovarlar eksportini oshirish aholining kam taminlanganlar sonining qisqartirishga turtki boladi.

2.2.5-rasm. Aholining kam ta minlanganlar sonining grafboks chizmasi (2011-2022 yillar)

Tadqiqot jarayonida to'plangan malumotlarni grafboksda tasvirlash jarayonida (75 foiz) yani 9 yillik qismi 2012-2015 yillar oraligida ekanligi hamda uning mediana qismi esa (50 foiz) 2012-2013 oraligida ham qolgan qismi esa, 2013-2015 yillar oraligida deb topilmoqda (2.2.5-rasm).

Endilikda H0 gipotezani tekshiramiz, yani viloyatdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining yaxshilanishi hududdagi aholining kam ta minlangan soniga ta sir ko' rsatmaydi.

2.2.4-jadval. Ma'lumotlarning statsionarli holati yuzasidan Dickey-Fuller test natijalari Test 1% Critical 5% Critical 10% Critical Number of obs= 11

Statistic Value Value Value Z(t) -4.911 -2.821 1.833 -1.383

p-value D.

for

Z(t)

0.0004

Coef.

P>t

Interval]

Kam_taminlanganl

Std.Err

[95%Conf.

ar

Kam_taminlanganlar L1.

cons

-0.272 0.055 -4.910 3.143 0.748 4.200

0.001 -0.397 -0.147 0.002 1.451 4.835

t

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

2.2.4-jadvalda ifodalanishicha 11 yillik ma'lumotlarnig 1 yil oldingi laglariga nisbatan statsionar bo'lib topilmoqda. Test natijalriga ko'ra statistik qiymati -4.911 eng kichik qayd etgani tufayli kam taminlanganlar aholi soni statistik jihatdan ahamiyatli.

2.2.5-jadval. SEM model vositasida regressiya testi natijalari

Endogenous variables

Observed: Kam_taminlanganlar

Exogenous variables

Observed: Sanoat Qurilish Bandlik kasalxona Savdo Qishloq Xizmatlar Yuktashish Yolovchi_tashish Fitting target model:

Iteration 0: log likelihood = -575.09635

Iteration 1: log likelihood = -575.09635 (backed up)

Structural equation model Estimation method

Log likelihood

Number of obs

12 ml

-575.09635

SEM

Kam_taminlanganlar

Sanoat

Qurilish

Bandlik

Kasalxona

Savdo Qishloq

Xizmatlar

Yuk tashish

Yolovchi_tashish cons

Coef.

OIM Std.Err.

-0.001 0.000 -0.002 0.000 -0.078 0.009 -0.198 0.043

2.340 3.730 8.680

P>z

[95%Conf. Interval]

-0.008 0.000 -0.001 0.001 -0.119 0.036

1.480 1.280

0.019*** -0.002 0.000*** -0.003 0.000*** -0.096 0.000*** -0.284

4.560

0.003 0.001 2.830 0.005***

0.140 0.201 0.001***

77.514 7.052

10.990

var(e.Kam_taminlanganlar) 0.027 0.011

0.060

0.001 -0.001

-0.004

-0.190

3.250

0.021 0.005 3.990 0.000*** 0.011

0.000*** 63.693

-0.000

-0.001

-0.061

-0.113

0.005 0.000

0.001

-0.047

0.032 91.335

0.012

LR test of model vs. saturated: chi2(0)

0.00, Prob > chi2 =

z

Endi mazkur omillar asosida ko'p omilli ekonometrik model tuzamiz. Kam taminlanganlar va sanoat, qurilish, bandlik, kasalxona, savdo, qishloq, xizmatlar, yuk tashish va yo'lovchi tashish o'rtasida bog'liqlik

bo'yicha^ko'p omilli ekonometrik model quyidagi ko'rinishga ega: v v

T - 77.514 - 0.001^1 - 0.002*2 —0.078*3 - 0.198*4 - 0.003*5 - 0'119л8

0.021*9

(1)

Demak, hisoblangan (1) ko'p omilli ekonometrik model' shuni ko'rsatadiki, viloyatda sanoat mahsulot ishlab chiqarish hajmining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.001 birlikka kamaytiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- qurilish mahsulot ishlab chiqarish hajmining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.002 birlikka kamaytiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- aholi bandlik darajasining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.078 birlikka kamaytiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- hududdagi kasalxonalarning bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.198 birlikka kamaytiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- hududdagi kichik biznesdagi savdo hajmining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.003 birlikka oshiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- hududdagi yuk tashislar hajmining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.119 birlikka kamaytiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus);

- hududdagi yo'lovchi tashislar hajmining bir birlikka ortishi kam taminlangan aholi sonini 0.021 birlikka oshiradi va bu p<0.05 qiymatida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus).

Mazkur tahlillar shuni anglatadiki, bular daromad manbai sifatida asosan bandlik masalalari, qurilish ishlari hajmi, sanoat mahsulot ishlab chiqarish hajmi va yuk tashish hajmi hududdagi kam taminlanganlar sonini kamaytirgan bo'lsa, savdo va yo'lovchi tashish yuzasidan munosabatlarda aholi kambag allik darajasi ortgan. Bu esa, hududda mazkur sohada aholi daromadlarinig notekis taqsimlanganligi bilan izohlash mumkin.

Ushbu toifaning yana bir qiziqarli xususiyati qatlamning asosiy qismi o'z-o'zini moliyalashtirish va kambag'allikdan xalos bo'lish dasturlari juda oz qismi kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatiga to'gri kelmoqda. Buning asosiy xususiyatlari quyidagilar iborat:

1. Ularning aksariyati mavsumiy ishlaydi;

2. Ko'pchilikda doimiy binolar mavjud emas;

3. Mehnatsevar va tashabbuskor tabiati tufayli kichik biznes vakillari faqat tor doiradagi faoliyatda band bolib qolmoqda;

4. Ular pul qarz beruvchilardan boshqa kredit olish imkoniga ega emaslar.

5. Ular turli hukumat islohotlari va rivojlantirish davlat dasturlaridan bexabar qolmoqda;

6. Komputer va raqamli iqtisodiy tizimlarda samarali ishlay olmasliklari;

7. Bundan tashqari, tadbirkorlarning aksariyati iqtisodiy va yuridik bilimlari yetarli darajada

emas.

Tadqiqot natijalarini tahlildan so'ngi tekshiruvlar (Post estimation analysis) bo'yicha testlarni tekshirganimizda quyidagi holat aniqlandi:

Modelning maksimum haqiqatga yaqinlik darajasi (Likelihood ratio) tekshiruvchi chi2_ms(0) testining p > chi2 0.000 qiymati chi2_bs(9) 59.649ni tashkil etgan. Bosh to'plamga nisbatan xatolik

darajasi (Population error) RMSEA <= 0.05 holatida 0.000 (Root mean squared error of

approximation) qiymat aniqlandi. Information criteria AIC 11172.193 (Akaike's information) criterion va BIC | 1177.527 (Bayesian information criterion) va solishtirma moslik indeks qiymati (Comparative fit index) CFI | 1.000 ga teng. Model parametrlarining qoldiq qiymatlari (Standardized root mean squared residual) SRMR | 0.000 bo'lib determinatsiya koeffisenti 93 foizni tashkil etmoqda.

Agar biz SEM modelning barqaror (Robust) regressiya testda qayta tekshirganimizda qishloq hududi va xizmatlar hajmi o'zgaruvchilari ham p<0.05 qiymatlarida statistik jihatdan ahamiyatli (Ceteris Paribus) bo'lib aniqlandi (2.2.6-jadval).

Modeldagi jami kuzatilgan o'zgaruvchilar sanoat qurilish, bandlik, kasalxona, savdo, qishloq, xizmatlar, yuk tashish va yo'lovchi tashishga nisbatan aholining kam ta'minlanganlik darajasini real hayotdagi maksimum haqiqatga yaqinlik usulida (ml) tekshirish natijasida kuzatuvlar sonini 12 yilga nisbatan hisoblab ishonchlilik darajasini ham bir oz yaxshilangan holatini ko'rishimz mumkin.

2.2.6-jadval. SEM Robust model vositasida regressiya testi natijal Endogenous variables

Observed: Kam_taminlanganlar

Exogenous variables

Observed: Sanoat Qurilish Bandlik kasalxona Savdo Qishloq Xizmatlar Yuktashish Yolovchi_tashish Fitting target model:

Iteration 0: log pseudolikelihood = -575.09635

Iteration 1: log pseudolikelihood = -575.09635 (backed up)

Structural equation model Number of obs = 12

Estimation method = ml

Log pseudolikelihood = -575.09635

Robust

SEM Coef. Std.Err. z P>z [95%Conf. Interval]

Kam_taminlanganlar

Sanoat -0.001 0.000 -4.160 0.000*** -0.001 -0.001

Qurilish -0.002 0.000 -4.970 0.000*** -0.002 -0.001

Bandlik -0.078 0.007 -11.450 0.000*** -0.092 -0.065

kasalxona -0.198 0.026 -7.620 0.000*** -0.249 -0.147

Savdo 0.003 0.001 5.280 0.000*** 0.002 0.004

Qishloq -0.009 0.000 -2.050 0.040** -0.001 -0.000

Xizmatlar -0.001 0.001 -1.920 0.054** -0.003 0.000

Yuktashish -0.119 0.028 -4.290 0.000*** -0.173 -0.064

Yolovchi_tashish 0.021 0.004 4.860 0.000*** 0.013 0.030

_cons 77.514 5.754 13.470 0.000*** 66.235 88.793

var(e.Kam_taminlanganlar) 0.027 0.015 0.009 0.081

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Durbin Watson d-statistikasi bo'yicha avtokorrelatsiya testiga tekshirilganda uning D-W d-statistics ( 10, 12) = 2.840127 qiymatni tashkil etdi.

Residuals

2.2.6-rasm. Model qoldiqlarining normal taqsimot qonuniyati gistogrammasi (2011-2022

yillar)

^r - •

-

•

U) CO • • •

T3 '—> (f) <D Q1 • • • • •

CN _

i" "vT _

i" •

1 1 10 12 i 14 Kam_taminlanganlar i 16 i 18

2.2.7-rasm. Kam ta'minlanganlar o'zgaruvchisinig geteroskedastiklik testi

Breusch va Pagan (1979) umuman chiziqli modellarda getroseratsastikerlik uchun qulay sinovni taklif qildi. Ushbu eslatma ularni gomostikal gipotezaning nol gipotezi uchun attik gipotezentning atripsipli alternativalari ketma-ketligi ostidagi ashyptotik alternativalar ketma-ketligi ostiga qo'yadi. Sinov Gaussiya tartibsizliklaridan tashqari, asemptomatik noto'g'ri (nominal ahamiyatga ega) mavjudligi ko'rsatilgan av kuzatuvlardagi ogishmalar o'zgarishiga oid nuqsonni yaxshilaydi.

Tahlil natijasiga kora 0 qimat oraligida qizil chiqning kesib otishi qoldiqlar normal taqsimot qonuniga boysunishini izohlab kelmoqda.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Biz tadqiqot jarayonida navbatdagi gipotezani tekshirganimizda, yani kam taminlanganlar sonining kamayishi natijasida aholi daromadlari holatiga qanday tasir mavjud. Bu uchun SEM Path modelidan foydalandik.

Mazkur model tadqiqot yo'aklarining o'zgaruvchan o'zgaruvchilariga yo'lni modellashtirish usullari qanday qo'llanilishi mumkinligini ko'rsatadi. Ko'rsatilgan usullarning muhim jihatlari, muhandisga ma'lumotlarning ko'p o'zgaruvchan o'zgarishi bilan batafsil ko'rinishi bilan ta'minlaydigan ma'lumotlarni vositachilik shaklida tahlil qilish imkoniyati beradi (2.2.7-rasm).

2.2.7-jadval. SEM Path model vositasida regressiya testi natijalari Endogenous variables

Observed: Kam_taminlanganlar Jon_boshiga_daromad

Exogenous variables

Observed: Sanoat Qurilish Bandlik kasalxona Savdo Qishloq Xizmatlar Yuktashish Yolovchi_tashish

Fitting

Iteration 0:

Iteration 1:

Structural equation model Estimation

Log likelihood

target

log

log

likelihood likelihood Number of obs

method

model: -690.60395 -690.60395 12 ml

-690.60395

OIM

Structural

Coef.

Std.Err. z

P>z

Interval]

[95%Con f.

Kam_taminlanganlar

Sanoat -0.001 0.000 -2.340 0.019 -0.002 -0.000

Qurilish -0.002 0.000 -3.730 0.000 -0.003 -0.001

Bandlik -0.078 0.009 -8.680 0.000 -0.096 -0.061

kasalxona -0.198 0.043 -4.560 0.000 -0.284 -0.113

Savdo 0.003 0.001 2.830 0.005 0.001 0.005

Qishloq -0.000 0.000 -1.480 0.140 -0.001 0.000

Xizmatlar -0.001 0.001 -1.280 0.201 -0.004 0.001

Yuktashish -0.119 0.036 -3.250 0.001 -0.190 -0.047

Yolovchi_tashish 0.021 0.005 3.990 0.000 0.011 0.032

cons 77.514 7.052 10.990 0.000 63.693 91.335

Jon_boshiga_daromad

Kam_taminlanganla -2122.031 537.939 r

_cons 38130.330 7221.080

var(e.Kam_taminlanganla 0.027 r)

-3.940 0.000 -3176.372 -1067.691

5.280 0.000 23977.280 52283.390 0.011 0.012 0.060

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

var(e.Jon_boshiga_darom 1.34e+07 5484904 6035915 2.99e+07

ad)

Note: The LR test of model vs. saturated is not reported because the fitted model is not full rank.

Model hisob kitoblariga ko' ra viloyatdagi aholining kam ta' minlangan soni kamayishi bilan natij asida aholi daromadlari 2 million 122 ming so'mga kamayganini ko'rishimiz mumkin. Tahlil jarayonlariga e'tibor beradigan bo'lsak mdelning ikki qismi ham p<0.05 qiymatlarida statistik jihatdan ahamiyatlidir. BUnday shuni xulosa qilish mumkinki aholinig kundalik ehtiojlari uchun zarur bo'lgan iste'mol tovarlari va birlamchi tovarlar xaridiga sraflamoqdlar. Fikrimizcha qayd etilayotgan miqdordagi aholi daromadlari ularning jamg'armalrining kamayishi bilan izohlanadi deb taxmin qildik.

2.2.8-rasm. SEM Path model vositasida regressiya natijasining visual chizmasi

Regressiyadan so'ngi hisob-kitoblarga kora modelning maksimum haqiqatga yaqinlik darajasi (Likelihood ratio) tekshiruvchi chi2_ms(0) testining p > chi2 0.000 qiymati chi2_bs(19) 205.273 ni tashkil

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

etgan. Information criteria AIC |1389.208(Akaike's information) criterion va BIC 1391.148 (Bayesian information criterion) va solishtirma moslik indeks qiymati (Comparative fit index) CFI 1.000 ga teng. Model parametrlarining qoldiq qiymatlari (Standardized root mean squared residual) SRMR | 0.162 bolib determinatsiya koeffisenti 91 foizni tashkil etmoqda.

REFERENCES

1. 1.Koenker, R.W. (1981). A note on studentizing a test for heteroscedasticity. Journal ofEconometrics, 17, 107-112.

2. 2.Hoskuldsson, A., Rodionova, O.Y., & Pomerantsev, A.L. (2007). Path modeling and process control. Chemometrics and Intelligent Laboratory Systems, 88, 84-99.

3. Buxoro viloyati stati stika ma' lumotlari.