CC BY
100УДК 631.365.036.3
DON MAHSULOTLARI UCHUN TAKOMILLASTIRILGAN QURITGICH
Mansurov Muxtorjon Tohirjonovich NamMQI, t.f.d., dotsent, m mansurov 1978@ mail.ru, tel: +998941598106
Tojiyev Rasul Jumaboyevich Farg'ona politexnika instituti, t.f.d., professor, tel: +998934922132
Abduqodirov Nurzod Shavkatjon o'g'li NamMQI, tayanch doktorant, nurzodqodirov 1991 @gmail.com. tel:+998911434422
Annotatsiya: Maqolada qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qurituvchi qurilma konstruksiyasi, quritish jarayonlari, usullari, quritish barabanining parametrlari, quritish davrlari o'rganildi va tahlil qilindi. Tahlil natijalariga ko'ra aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun yechimlar taklif qilindi.
Аннотация: В статье рассматриваются и анализируются конструкция устройства для сушки сельскохозяйственной продукции, процессы сушки, способы, параметры сушильного барабана, циклы сушки. По результатам анализа были предложены решения по устранению выявленных недостатков.
Annotation: The article discusses and analyzes the design of a device for drying agricultural products, drying processes, methods, parameters of a drying drum, drying cycles. Based on the results of the analysis, solutions were proposed to eliminate the identified shortcomings.
Kalit so'zlar: Baraban, nasadka, donlar, tezlik, quritish davri, nisbiy namlik, konvektiv quritish usuli, fizik-mexanik va issiqlik fizik xossalari
Ключевые слова: Барабан, насадка, зерно, скорость, время сушки, относительная влажность, конвективный способ сушки, физико-механические и теплофизические свойства.
Key words: Drum, nozzle, grain, speed, drying time, relative humidity, convective drying method, physical-mechanical and thermophysical properties.
Barabanli quritgichlar universal qurilma bo'lib, ishlab chiqarishning barcha sohalari qurilish materiallarini ishlab chiqarish, kimyo sanoati, farmatsevtika va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini quritish hamda qayta ishlash uchun qo'llaniladi. Qurilma tayanch roliklarga o'rnatilgan silindrsimon turdagi baraban, yuklash bunkeri, yuritma, o'choq va tushirish bunkeridan iborat bo'lib 5+8 qiyalikda gorizantal joylashgan. Baraban ichida nasadkalar joylashgan bo'lib, barabanga tushirilgan mahsulotni issiqlik agenti bilan uchrashishini ta'minlaydi [1-4]. Mahsulotni fizik-kimyoviy xususiyatlarini inobatga olib, turli xil nasadkalardan foydalanish mumkin. Ishchi baraban doimiy ravishda gorizontal o'q atrofida doimiy burchak tezligida aylanadi (1-rasm).
Materialning baraban bo'ylab harakatlanishi, asosan, barabanning qiyaligi bilan bog'liq. U aylanganda, material nasadka tomonidan ushlanadi, ko'tariladi va keyin turli balandliklardan quyiladi. Materiallarni barabanda quritishda issiqlik konveksiyasi yo'li bilan mahsulot va nasadkalar yuzasiga o'tkaziladi. Issiqlik agenti baraban oldi tamoniga joylashgan o'choqdan ventilyator orqali baraban ichiga haydaladi. Materialni yaxshi aralashtirish tufayli yuqori o'ziga xos issiqlik oqimi zichligi qabul qilinadi, bu quritish jarayonida zarrachalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarining o'zgarishiga olib kelmaydi. To'kish paytida materialga o'tkaziladigan issiqlik
miqdori baraban quritgichdagi umumiy issiqlik oqimining taxminan 70% ni tashkil qiladi, bu juda muhim.
1-ventilyator, 2-o'choq, 3-qopqoq, 4-val, 5-tasmali uzatma, 6-reduktor, 7-elektrodvigatel, 8-baraban, 9-bandaj, 10-tayanch rolik, 11-yuklash bunkeri 1-rasm. Barabanli quritgich
Issiqlik agentining material hajmi bo'ylab harakatlanishi uchun turli xil traektoriyalami keltirib chiqaradigan turli xil nasadkalami o'matish mumkin (2-rasm. ^ Ь). Nasadka turi material xossalariga дагаЬ tanlanadi. Yirik bo'lakli va yopishib qolishga moyil materiallami quritish uchun ko'taruvchi kurakchali nasadkalami qo'llash maqsadga muvofiq. Mayda, sochiluvchan materiaПami quritish uchun esa, taqsimlovchi nasadkalar qo'llaniladi. Mayin dispers, kukunsimon, changiydigan materiallar esa ag'daruvchi nasadkali qurilmada quritiladi.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini, shuningdek, don ekinlarini quritishning asosiy vazifasi quritishning turli usullaridan foydalanib namlik darajasini kerakli miqdorga keltirgan holda, ёопш uzoq тисШаШ уа хау!^ saqlash титкт Ьо'^ап darajaga й^ЫнзИсНг.
a) Baraban tanasiga joylashtirilgan Ь) Issiqlik agentining material hajmi bo'ylab nasadka harakatlanish traektoriyasi
2-rasm. Nasadka joylashuvi
Donni quritish jarayoni nafaqat namlik ko'rsatkichlarining pasayishini nazarda tutish bilan birga to'g'ri quritish rejimi donning tabiiy pishishiga yordam beradi, bu esa, o'z navbatida uning sifat xususiyatlarini yaxshilaydi. Quritish jarayoni noto'g'ri bo'lsa va don normalarda
nazarda tutilgan ruxsat etilgan harorat rejimlaridan ortiqcha qizdirilsa, sifati yomonlashadi. Bu uning xususiyatlariga sezilarli ta'sir qiladi. Bu qishloq xo'jaligi ehtiyojlarida (urug'lik donalarining unib chiqish energiyasini sezilarli darajada kamaytirish) keyingi foydalanish uchun ham, keyingi qayta ishlash uchun ham juda muhimdir. Misol tariqasida, bunday xom ashyolardan tayyorlangan uning past pishirish xususiyatlarini olishimiz mumkin. Va haddan tashqari quritilgan makkajo'xori, u o'zining ozuqaviy qiymatini saqlab qolgan bo'lsada, uning unumli urug'lanish xususiyatlarini yo'qotadi. Urug'lik donini quritish uchun normal harorat rejimi (bug'doyni maydalash, arpa) 45 ° C dan oshmaydi. Boshqa turdagi donlar uchun harorat biroz yuqoriroq bo'lishi mumkin. Qoida tariqasida, don va yog'li o'simliklarni quritish uchun harorat chegaralari ham xom ashyoning namligiga bog'liq - namlik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, quritish harorati past bo'lishi kerak. Qishloq xo'jaligi xom ashyosini yuqori sifatli quritish uchun maxsus adabiyotlar ma'lumotlaridan foydalanish maqsadga muvofiq, chunki har xil turdagi ekinlar quritish uchun har xil harorat oralig'iga ega.
Umumiy holda, quritish muddati quyidagi ko'rsatkichlarga bog'liq: materialning dastlabki namligi, harorat, qatlamdagi tezlik va quritish agentining namligi, qatlam g'ovakligi. Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ularning dastlabki uchtasi eng katta ta'sirga ega. Ushbu davrlar uchun rejim parametrlarining optimal qiymatlarini aniqlash uchun jarayonning davomiyligi quritish agentining harorati va tezligi funksiyasi sifatida ifodalangan [5-7].
T=X n= Iti=T+tII+tIII (1)
va d0 = const bo'ladi (2)
bunda Tj- = f (WwaH,t, ) bo'lganda W_ < WmeK < Wnl (3)
T = f (tcc$c ) bo'lganda WnX < WmeK < Wn 2 (4)
T = f (t 3 ) bo'lganda W 9 < W < W (5)
III \ ac, ac) O n 2 meK Kon V '
Butun jarayonning davomiyligi t alohida davrlar davomiyligi yig'indisiga teng bo'ladi. Birinchi davrning davomiyligi harorat, quritish agenti tezligi va boshoq namligiga bog'liq. Donni qabul qilish punktlariga kirishda ikkinchisining o'rtacha qiymati va o'zgarish chegaralari I davr uchun uning qiymatlari oralig'ida. Boshqa davrlar uchun joriy namlikning oxirgi qiymati keyingi davr uchun boshlang'ich qiymatdir.
Quritish samaradorligi donlarning texnologik, fizik-mexanik va issiqlik fizik xossalariga ma'lum darajada bog'liqdir. Misol uchun sholining texnologik xossalariga namlik va hajmiy massasi(zichligi) kiradi.
Sholini saqlash va qayta ishlash uchun u kritik namlikkacha bo'lgan qiymatlargacha quritiladi. Ayrim don turlari uchun kritik namlik quyidagicha: bug'doy va arpa uchun - 14,5 foiz; no'xat va grechixa uchun - 15 foiz ; sholi uchun - 18 foiz [5-7].
Havoning nisbiy namligi ortishi bilan sholi namlikni o'ziga yutadi. Har bir don turi uchun uning namligi va havoning nisbiy namligi orasida bog'lanish mavjud bo'lib, don havoning
, dw
h = const bo'lganda — < g dt
dw dt
muvozanatlashgan nisbiy namligiga erishganda, namlikni yutish va chiqarishni to'xtatadi. Jadvalda ayrim don turlarining muvozanatlashgan namliklari keltirilgan.
Jadval.
Ayrim don turlarining muvozanatlashgan namliklari
Don turi Havo harorati, oC Havoning nisbiy namligi, foiz
20 40 60 80 90
Bug'doy 20 7,8 10,7 13,1 16,0 20,0
Arpa 20 8,3 10,9 13,4 17,5 20,5
Sholi 20 9,4 11,8 14,2 19,2 22,1
Bug'doy 0 8,7 11,2 13,5 16,7 21,3
Arpa 0 9,2 12,1 14,4 18,3 21,1
Sholi 0 10,1 13,3 15,5 19,7 22,9
Jadvaldan sholining muvozanatlashgan namligini arpaning muvozanatlashgan namligiga yaqin ekanligini ko'rish mumkin.
Sholidagi namlik turli shakldagi bog'lanishlarda bo'ladi. Namlikning eng yengil va mustahkam bo'lmagan bog'lanishi sholining yuzasida mavjud bo'ladi. Namlikning mustahkam bog'lanishi esa, molekulalar darajasida bo'lib, bunday bog'lanish qizdirish yo'li bilan yo'qotiladi. Namlikning bog'lanishlar fazalari orasida keskin chegara mavjud emas, balki bir faza ohista ikkinchi fazaga o'tadi.
Sholining namligi, quyidagi formula bilan aniqlanadi.
17 m + m )-( M + m )! 100
W = -1 v 2--,% (6)
m
bunda M1, M2 - byukslarning quritishdan oldingi va keyingi massasi, kg;
m1 va m2 - donning quritishdan oldingi va keyingi massasi, kg.
Issiqlik eltkich va material parallel va qarama-qarshi yo'nalishda harakatlanishi mumkin. Parallel yo'nalishli quritkichlarda material o'ta qizib ketish oldini olish mumkin, chunki issiqlik eltkich yuqori namlikka ega material bilan o'zaro ta'sirda bo'ladi. Quritilayotgan material tarkibidagi kukunsimon fraksiya uchib ketmasligi uchun ventilyator haydayotgan issiqlik eltkich tezligi 2-3 m/s dan oshmasligi kerak [8, 9].
Konvektiv quritish usulidan foydalanib, sholini quritish sifati va samaradorligini oshirishga hamda moddiy va mehnat xarajatlar sarfini kamaytirishga barabanli quritish qurilmasining yangi konstruksiyasini ishlab chiqish hamda uning konstruktiv parametrlari va ish rejimlarini asoslash orqali erishish mumkin.
Taklif. Tahlil natijalariga ko'ra don mahsulotlarini quritish barabanining yangi tejamkor konstruksiyasi ko'rsatilgan (3-rasm). Unda baraban uzunligi bo'ylab diametri d=1 m va qalinligi 2 mm bo'lgan St40 po'latdan tayyorlangan setka o'rnatilgan. Baraban va setka diametr
markazlari O nuqtada ustma ust tushirilib baraban tanasiga bir xil oraliqda to'rt tarafdan
3-rasm. Quritish barabanining kinematik sxemasi.
mahkamlanadi. Setkalar barabanda bir xil oraliqda, yani ular orasidagi burchak 90° ni tashkil etadi. Bunda texnologik jarayon quyidagicha bo'ladi. Barabanga tushgan don undagi nasadkalar (kurakchalar) orqali setkaga tashlab beradi. Setkaga tushgan don uning teshiklaridan o'tadi, bu esa o'z navbatida donni baraban ichida to'planib qolmasligini ta'minlaydi, natijada donni quritish jarayoni tezlashadi va quritgichning ish unumi ortadi. Setka teshiklarining o'lchamlari quritiladigan donning turiga qarab tanlanadi. Qurilmaning afzalligi xom ashyo tarkibidagi turli xil jinslarni saralaydi, kurakchalarini (nasadka) sinishini yemirilishini oldini oladi. Xom ashyo va issiqlik agenti bilan kontakt yuzasi ortadi. Natijada quritish jarayoni tezlashib, vaqt va energiya sarfi kamayadi.
ADABIYOTLAR
1. Abduqodirov N. Sh., Mansurov M. T., Tojiyev R. J. Sholi quritish usullari va tahlili -Scientific-technical journal. - 2022. - Т. 22. - №. 3. - С. 125-132.
2. Abduqodirov N. Sh., Mansurov M. T., Tojiyev R. J. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini quritishda barabanli quritgichlarning ahamiyati - Scientific-technical journal. - 2022. - Т. 22. -№. 3. - С. 147-152.
3. Беккулов Б.Р. Шоли куритиш курилмасининг конструкциясини ишлаб чиккиш ва унинг параметрларини асослаш: Техника фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. - Андижон, 2020. - 163 б.
4. Беккулов Б.Р., Ибрагимжанов Б.С., Тожибоев Б.М. Дон куритишнинг замонавий курилмалари //Инновацион ривожланиш муаммолари: ишлаб чиккариш, таълим, илм-фан Вазирлик микёсидаги илмий-техникавий анжуман материаллари туплами. - Андижон: АндМИ, 2017. - Б.381 - 385.
5. Сушка зерна. Доступ режима: http://agro-portal/su/ sushka-zerna.html
6. Манасян С.К. Принципы конвективной сушки зерна. - Краснодар: Вес-ти. Крас ГАУ, 2009. - №6. - С.145 - 150.
7. Беккулов Б.Р., Ибрагимжанов Б.С. Дон махсулотларини кури-тишнинг замонавий усуллари //^ишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш, саклаш ва кайта
ишлашнинг тежамкор технологиялари ва уларнинг инновацион ечимлари. Республика илмий ва илмий-техник анжумани материаллари. - Фаргона: ФарПИ, 2017. - Б. 125 - 127.
8. Tojiev R. J. Drying glass feed stock in drum drier for manufacturing glass products //Scientific-technical journal. - 2019. - Т. 22. - №. 3. - С. 137-140.
9. Тожиев Р. Д., Ахунбаев А. А., Миршарипов Р. X. Исследование гидродинамических процессов при сушке минеральных удобрений в барабанных сушилках //Научнотехнический журнал. - 2021. - Т. 4. - №. 4. - С. 121-125.
