CC BY
122QASHQAR RUBOBIDA BOSHLANG'ICH DARS JARAYONIDAGI TA'LIM MUAMMOLARI XUSUSIDA
Rajabov Xikmat Jumayevich
O'zDSMI "Cholg'u ijrochiligi" kafedrasi professor v.b.
ANNOTATSIYA
Musiqa san'ati tushunchasida birinchi tasavvur etiladigani bu kuy, ya'ni ohangdir. Inson turli ifoda vositalari bilan o'z fikrlarini bayon etib, dilidagi his -tuyg'usi va mulohazasini boshqalarga yetkazuvchidir. Musiqa, kuyning yangrashi, albatta, musiqiy cholg'ular yordamida amalga oshiriladi. Ana shunday cholg'ulardan biri bu qashqar rubobidir. Rubob tarixi uzoq o'tmishlarga borib taqaladi.
Kalit so'zlar: musiqa, san'at, mahorat, ijrochilik, uslub, tajriba.
ON THE PROBLEMS OF EDUCATION IN THE PRIMARY SCHOOL OF
THE KASHGAR RUBAB
ABSTRACT
The first thing that comes to mind about the concept of musical art is melody. A person expresses his thoughts and feelings to others through various means of expression. Music, melody, is expressed using musical instruments. One of these instruments is the Kashgar rubab. The history of the Kashgar rubab is rooted in the distant past.
Keywords: music, art, skill, performance, style, experience.
Shunday qilib, rubob qadimiy cholg'ulardan biri bo'lib, shu kunga qadar xalqimiz qo'lidan tushmay kelmoqda va ijro etish san'ati takomillashib bormoqda. Bu jarayonni yanada rivojlantirish uchun kelajakda yetuk mutaxassislarni tayyorlashda, cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'limning uzviyligi, o'quvchi-yosh talabalarga o'rgatishda, nazariy va amaliy bilimlarini egallashlari zarurligi, qashqar rubobini o'rganish chap qo'l barmoqlarini to'g'ri qo'yish ko'nikmasini shakllantirish, va mustahkamlash, pozitsiyalar almashinuvi, shtrixlarni puxta egallashi, cholg'u grifida notaning joylashini topa olishi, notani o'qish va tordan-torga o'tish kabi murakkab jarayonni diqqat bilan udallashlar zarur bo'ladi.
Qashqar rubobida ijro mahorati, ijrochilik san'atining ko'pgina kopleks masalalarini o'z ichiga oladi.
Chap va o'ng qo'llardagi turli harakatlar hamda uslublarning shakllanish jarayoni ancha murakkabdir. Shuning uchun qashqar rubobida ijro etish texnikasi ustida ishlaganda har bir qo'lni alohida-alohida, ikkala qo'lni birga ma'lum maqsad va vazifaga bo'ysundirishga etishish lozim.
Ushbu maqola qashqar rubobining boshlang'ich dars berish jarayonidagi ta'lim muammolari, musiqiy savodxonlik ta'lim asoslarini nazariy va amaliy masalalar yoritilgan bo'lib, muallifning ko'p yillik pedagogic tajribasi samarasidir.
Qashqar rubobida chalishni o'rgatishni dastlabki vazifasi bo'lib, qoida tariqa-sida, nimalarga diqqatni jamlash kerakli bo'lgan bir qator tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi, Bunga quyidagilar kiradi: Eshitish qobiliyatini rivojlantirish, Rubobda ovoz chiqarish usullari va uslublarini shakllantirish, musiqiy savodxonlik asoslarini o'rganish va boshqalar.
Lekin har doim talabalarda uchratib turiladigan kamchiliklardan biri bu Qashqar rubobni to'g'ri tutish (pastanovkasi), qanday qilib ovoz chiqarish kerakligini to'g'ri o'rganish kerak. Shu munosabat bilan, Qashqar rubobini chalishda sozlashni, o'zlashtirish davrini bir qator elementlarga ajratish kerak, ular ustida alohida mashq qilish kerak.
Shunday qilib, biz mashqni "belgilangan maqsadga erishish uchun talabaga taklif qilingan topshiriq" deb atashimiz mumkin.
Birinchi darslarda talaba uchun mashqlarni o'qituvchi belgilaydi. Bulachevskiy va Fominlar "Qisqacha musiqiy lug'ati"da mashqqa quyidagi ta'rifni berishadi: "Ijrochining texnik tayyorgarligi uchun mo'ljallangan turli xil ohanglar variattsiyalar va parchalar". Bizning mavzumizda biz mashg'ulotning dastlabki bos qichlarida bir -biridan farq qiladigan vazifani qo'ydik.
Shu munosabat bilan Qashqar rubobini chalishni o'rganishning dastlabki bosqichlarida talaba duch keladigan asosiy elementlarni aniqlash zaruriyati tug'ildi.
Masalan: Agar talaba Rubob chalishda mediatorni qanday to'g'ri tutish va undan qanday foydalanish bo'yicha mashqlarni bajarmasa, biz "Tremopo shtrixi-dagi davomiyligi davomida doimiy notalar cho'zimini ijro eta olmaymiz."
Simlardagi zarblarni qo'lning sekin harakatlaridan boshlab, so'ng ularni asta-sekin tez harakatlarga keltiring. Yana bir holat, agar talaba asbobni olib, uni chaladigan holatlarda ular o'zlarining kuzatuvlaridan foydalangan holda qo'lga olishadi. Ammo, u qo'llarini professional tarzda qo'yib, asbobga yo'naltirilgan xolatni berishi bilanoiq, talabani yelkalari va qo'l mushaklari bunday xarakatda ishlatilmagan yelkalarning, qo'llarning mushaklari charchashi tabiiy xol.
Shuni yodda tutish kerakki, o'qituvchi talabaning tayyorgarligini hisobga olgan holda mashqlarni izlashi kerak.
Qashqar rubobini o'rganishdagi dastlabki darslar davomida, ko'p yillik nazariy va amaliy izlanishlar, tajribaga tayanib rubob chalishni shakllantirishga ishtirok etadigan uchta muhim tarkibiy qismni ko'rib chiqish tavsiya etiladi:
1. Qashqar rubobining holati (pastanovka)
2. Ovoz chiqarishda vositachining roli. (mediator)
3. Chap va o'ng qo'l texnikasini rivojlantirish.
Bularni ko'rib chiqib, shaxsiy amaliy va pedagogik tajribaga asoslangan holda mashqlarni tavsiya etamiz. Qashqar rubobida pastanovka (rubobni to'g'ri ushlash), chalish holatiga siz quyidagilarni bajarishingiz kerak: Ijroni to'g'ri, erkin bajarish uchun, oyoqlaringizni yelkangizning kengligida qo'ying. Yelkalar pastga, bo'shashgan bo'lishi kerak.
Aqliy ravishda, asbobsiz, cha qo'lni tirsak qo'shimchasiga bukilgan holda ko'taring, shunda qo'l yelka darajasida bo'ladi. Bunday holda, chap qo'lning barmoqlari yarim doira shaklida egilgan bo'lishi kerak. Rubobning dasta qismi bosh barmog'ining yaqinida, ya'ni ostida bo'lib, dastadan uzoqda bo'lmasligi taklif qilinadi.
Tirsakni qo'shimchasida bukilgan o'ng qo'l ijrochining tanasiga bosilmasligi va taxminan 10 sm masofada yoki musht bo'lishi kerak.
Bunday holda rubob tanasini ya'ni dastani ushlab turganda uning uchta aloqa nuqtasi borligini tahlil qilish kerak - tirsak, yelka bo'g'imlari va ko'krakning pastki qismiga bosilgan holda bo'lishi kerak.
Rubob bilan keyinchalik, ushbu mashqni takrorlashda, Rubobning dastasidagi chap qo'lning holatiga e'tibor berish kerak. Bu mashq talabaning jismoniy xusu-siyatlari bilan bog'liq bo'lishi kerak, albatta.
Bu barcha tayyorgarlik harakatlarini biz Qashqar rubobida chalishning shakllanishdagi dastlabki nashqlari deb atashimiz mumkin bo'ladi. Rubobni to'g'ri tutishning ushbu mahoratini rivojlantirishda o'quvchi-talabaning mushak char-choqlarini pasaytirish muhimdir. Shuning uchun, agar ushbu mashq bir necha marta takrorlanmasa, unda rubob chalishning dastlabki darslari qisqa muddatli bo'lishi mumkin.
Yuqoridagi holatlarni inobatga olib dars jarayonida mashq vaqtini shunday taq-simlash kerakki, dam olish daqiqalari ham bo'lsin.
Ijro jarayoni mahoratini ongli ravishda shakllantirish avvalombor, mediator bilan ishlash vazifasini to'g'ri bilish, rubobda tovush chiqarish sifatiga ta'sir qiluvchi bir qator omillarni tahlil qilish kerak.
Bunga quyidagilar kiradi: sifat, mediator nimadan yasalganligi, shakli, tovush-ni rubob simini qayerdan chiqarilishi, mediatorni to'g'ri tutilishi, harakat tezligining rivojlanishi, uni qaysi burchagidan tovush chiqarishni bilish kiradi.
Mediatordan foydalanishning dastlabki mashqlarini ko'rib chiqamiz (bu yerda,
albatta, mediator barcha kerakli talablarga javob berishi nazarda tutamiz).
1-rasm
Mediatorni to'g'ri ushlash uchun o'ng qo'lning bosh barmoqning birinchi bo'g'ini oralig'ida ushlab turish kerak. Shunda mediatorni turish holati shunday bo'lishi kerakki, xuddi go'yo ko'rsatkich barmog'ining ikkinchi bo'g'inni davomi bo'lishi shart.
O 'ng qol 2-rasm O 'ng qo 'l rubob bilan 3-rasm
Mediatorni to'g'ri ishlatish uchun siz quyidagi mashqlarni bajarishingiz kerak (2-3 rasmlarga qarang). Yuqorida yozilganidek, mediatorni o'ng qo'lga olib,qolgan barcha barmoqlar, yarim aylana shaklida egilgan holatda, ularni bir-biriga yaqinlashtiringki, shunda barmoqlar o'rtasida bo'sh joy qolmasin.
Plektor asboblarida, xususan, rubobda kontelina, ohangdor tovushni shakllan-tirish uchun tremolo texnikasi bilan chalish orqali amalga oshiriladi.
Qashqar rubobida o'ziga xos tartibga ko'ra, mediator bilan pastga chalish osonroq va bundan tashqari tovushlarni sifati, kuchli eshitilish jihatidan mediator bilan pastdan yuqoriga berilgan zarbadan biroz farq qiladi. Tremoloda chalish tex-nikasini ishlab chiqishda o'quvchi talabalarga rubob torlariga sekin chalib, so'ngra asta-asta tezlashtirishdan boshlashni tavsiya beramiz.
Talaba ham rubob dastasini to'liq o'zlashtirmagan bo'lsada tremolo texnikasini ochiq simlarda mashq qilishni boshlash maqsadga muvofiqdir. Amaliyotda barcha torlarni bir xil qiyinchiliklar bilan chalish mumkin emasligi tajribada kuzatilmoqda.
Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance
Bu birinchi sim - lya da chalish oson, ikkinchi - mi da biroz qiyinroq, uchinchisi da
esa qiyinroq.
Bu uchchala simlarning har xil tarangligi va ularni joylashishi bilan bog'liq. Bunday holda, o'ng qo„l tovush chiqarishda qo'lning holatini o'zgartirish mumkin. Birinchi qatorda tremolo boshlash tavsiya etiladi: Birinchi - lya simida. Masalan:
Ikkinchi - mi simida. Masalan:
Uchinchi - si simida. Masalan:
Tremoloning bir tekis tovushini hosil qilishda juda muhim lahza bu tovushning boshlanishi yoki tovushni rivojlanib va uni tarqalib tugatish paytidir. Ko'pincha, ushbu ikki omil ustidan ijrochi nazorati mavjud bo'lmaganda, asossiz aktsentlar mavjud bo'ladi.
n V n V n
jr o
-va h.k.-
Bunday holda, albatta, mashq jarayonida aktsentga yo'l qo'ymaslik uchun mediatorni yuqoriga ko'tarish bilan simdan uzish kerak.
Qashqar rubobida ijro etish ko'nikmalarini rivojlantirish, ovoz chiqarishda vositachining o'rni bo'yicha biz rubobni chalish jarayonida chap va o'ng qo'llarning o'zaro ta'siri masalasiga mantiqiy yondashamiz.
Bu yerda talabaning ongi chap va o'ng qo'lining barmoqlari texnikasining muvofiqlashtirilgan harakatlarini rivojlantirishga faol yo'naltirilganligiga e'tibor qaratish lozim. Odatda, talaba barmoqlarini rubob simiga qo'yish vazifasi bilan duch kelganda, u barmoqlarini asbobning parda (ladiga yaqin) pog'onasiga, barmoq yostig'ini joylashishiga ishonch hosil qila boshlaydi. Shu bilan birga, o'ng qo'l bilan
rubob simiga zarbalar e'tiborga olinmay qoladi. Demak, ko'pincha o'ng qo'l bilan zarbalar rubob simidan o'tib ketgani kuzatiladi.
Dastlab, talaba uchun bu vazifani bajarish qiyin, u ko'rish qobiliyatiga murojaat qilishni boshlaydi. Biroq, bir muncha vaqt o'tadi va talaba bir vaqtning o'zida kerakli ovozni ko'rishni boshlaydi. Ushbu jarayon avtomatlashtirish holatga kiradi.
Ijro jarayonidagi mahorat rivojlanib, oshib borishi harakatlarni estetik tomonlariga rioya qilish kerak, barmoqlar asbobning dasra qismidan baland ko'tar-masdan va mediatorning zarbasidan chap qo'l rubob simlaridan uzoqlashmasligi kerak.
Bunday nazoratning ma'nosi mutlaqo aniq va u ratsional harakatlardan saqlanish, balki ularni maqsadga muvofiq ravishda tuzatishdan iborat. Bunday holda quyidagi mashqlarni tavsiya etish mumkin: 12 4 1
y( m m- • • 9 0- m
(n1 -va h.k.-
1 2 n V 4 n m — L m
» » m m
(foe: -va h.k.-
1 2 n V 4 n 0 1 V •
/ r. • » •
w1- -va h.k.-
Ammo zarblar kombinatsiyasi o'quvchini o'ng qo'lning ratsional harakatlariga rioya qilishga majbur qiladi. Amalda biz ishonamiz; chap qo'lning birinchi va ikkinchi barmoqlari uchinchi hamda to'rtinchi barmoqlarga qaraganda ko'proq rivojlangan ekanligini ko'rish mumkin.
Xulosa qilib aytganimizda, qashqar rubobini chalishdagi boshlang'ich darslarni o'rganishimiz va uning kamchiliklarini o'rganib chiqishimiz mumkin.
REFERENCES
1. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. Katta musiqa kitobidan. Toshkent, 1975.
2. Feoktist Nikiforovich Vasilyev. Qashqar rubobi uchun gamma va arpedjio applikaturasi. Toshkent, 1978.
