CC BY
5PUBLITSISTIK MATNLARDA MORFEMALI KONTRAKTSIYANING
IFODALANISHI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.7352520
XOLMO'MINOV Aziz Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Hashimova S.A.
This article is devoted to the study of morpheme contraction in journalistic articles of the modern Chinese language.
Publitsistik lotincha "publicus" so'zidan olingan bo'lib, "ommaviy, ijtimoiy, davlatga tegishli" kabi ma'nolarni anglatadi1. Publitsistika ( zamonaviy, dolzarb mavzulardagi ijtimoiy-siyosiy adabiyot) va publitsist (ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi asarlar muallifi) so'zlari bilan o'zakdosh. Etimologik jihatdan bu so'zlar 1) tomoshabin, tinglovchi, tashrif buyuruvchi; 2) xalq, odamlar kabi ma'nolarni anglatuvchi "publika" so'zi bilan bog'liq. Axborot berish, ommaviy ahamiyatga ega ma'lumotni yetkazish bilan bir vaqtda o'quvchi, tinglovchiga ta'sir ko'rsatib, uni biron-bir narsaga ishontirish, muayyan g'oya, qarashni singdirish, muayyan harakat va faoliyatga undash nutq publitsistik uslubining maqsadi hisoblanadi Muhim talablardan biri - u keng auditoriya uchun mo'ljallangan, xalqchil bo'lishi lozim.
Xitoy tilidagi publitsistik matn ko'pincha ilmiy mulohaza shaklida quriladi: dolzarb ijtimoiy muammolar o'rtaga tashlanadi, analiz qilinadi va yechim topish yo'llari baholanadi. Fikr va mulohazalar sintezlanadi, xulosa qilinadi. Material qat'iy mantiqiy izchillik asosida yoritiladi va shu bilan birga umumilmiy terminologiya qo'llanadi. Ushbu xususiyatiga ko'ra ilmiy uslubga yaqinlik mavjud. Ishonchlilik, dalillarning aniqligi, konkretlik, qat'iy asoslanganlik xususiyatlarda ham ilmiy uslubga yaqinlik kuzatiladi. Publitsistik uslubning xususiyatlari mantiqiylik, obrazlilik, emotsionallik, baholash, chorlash va o'ziga mos til vositalaridan iborat. Publitsistik matnlarda ijtimoiy-siyosiy leksika, turli sintaktik konstruksiyalar keng qo'llanadi2.
Publitsistik uslubdagi matnlarda so'z yasalishining morfemali kontraksiya usuli orqali yasalgan so'zlar keng qo'llaniladi. Xitoy tilshunoslik adabiyotlarida ushbu so'z yasalish usuli Mi^ jianchengtermini, ya'ni nomlarni qisqartirish, qisqartirilgan nominatsiya deb nomlanadi3.
Morfemali kontraksiya ko'p bo'g' inli leksik birliklarning qisqarishini nazarda tutadi. Ko'p tarkibli so'z va so'z birikmalarini soddalashtirish - lug' aviy tarkibning amaldagi obyektiv ko'rinishi bo'lib xizmat qiladi. Leksik birliklarning qisqa, lo'nda va turg' un bo'lishiga xizmat qiladi.
Xitoy tilida murakkab qisqartirilgan so'zlar ^^-in "suo luè yu'\ Mi^ "jian cheng", EB§ i "luè yu", ## "bing cheng", № "luè cheng", ## "sheng cheng", "hé cheng",
^in "suo yu" kabi terminlar bilan ifodalanadi. Ularning ortida morfemali kontraksiyaning bir qancha turlari ifodalanadi4.
Uch bog'inli leksik birliklarda morfemali kontraksiya hodisasida bir morfema tushiriladi va shu tariqa ikki morfemadan iborat murakkab qisqartirilgan so'z hosil bo'ladi. Odatda ikkinchi
1 Т.В. Жеребило. Словарь лингвистических терминов. — Назрань: Изд-во "Пилигрим". — 2010. Стр.372.
2 Wang Xijie. ШШШШ- - 1983. 274 Ж.
3 И.В. Горелов. Исследования по синтаксису китайского языка. - М.: 1968, с. 25-26.
4 S.A. Xashimova. "Xitoy tilida so'z yasalish". T., 2012. - B.87.
morfema tushiriladi, birinchi morfema tushirilishi kam uchraydi. Masalan,^^^ "aéroport" - ^ "uchmoq", ^ "mashina", ^ "maydon" > tyH® "xorijiy til" - ty "tashqari", H
"mamlakat", ® "til" > ty®;
Odatda, kontraksiya jarayoniga ikki bo'g'inli izohlovchi va bir bo'g'inli izohlanuvchi qismdan iborat leksik birliklar ko'proq jalb etiladi.
To'rt bo'g'inli leksik birliklar kontraksiyasida ikki morfema tushiriladi va ikki bo'g'inli murakkab qisqartirilgan so'z hosil bo'ladi. Strukturani qayta qurish va qisqartirish jarayonida turli ko'rinishdagi modellarni ko'rishimiz mumkin. Leksik birlikning ikkinchi va uchinchi morfemalarini tushirilishi eng ko'p uchraydigan model sanaladi. Masalan, "savodsizlik
likvidatsiyasi" birikmasi "likvidatsiya" va "savodsizlik" so'zlariga ajratiladi, so'ng ^
va ^ morfemalari tushirilib, "savodsizlik likvidatsiyasi" ko'rinishi hosil qilinadi. Yuqoridagi kontraksiya modeli asosidagi publitsistik matnlarda uchraydigan ayrim misollarni ko'rib chiqamiz5: HMM& - HM mamlakat, davlat; ^^ tuzilma, tuzum> HM davlat tuzumi; HMWf'J - H M mamlakat, davlat; tizim, qurilish, tuzum > HW davlat shakli ;
^tnWMJ - ^tn siyosat, WM tizim, qurilish, tuzum> siyosiy tizim; ^tnfe^ - ^ tt siyosat, fe^ huquq, hokimiyat> ^fe siyosiy hokimiyat;
- ^^ diktatura, MJ/® tizim, qurilish> ^MJ diktatura; ^tn^M - ^tn siyosat, partiya, guruh> ^^ siyosiy partiya; rara - Yevropa, M ittifoq> № YevropaIttifoqi;
Besh bo'g'inli birikmalar kontraksiyasi natijasida ikki, uch (kam uchraydi) morfemalar tushiriladi. Natijada uch yoki ikki morfemali murakkab qisqartirilgan so'zlar hosil bo'ladi. Birinchi turga so'z birikma strukturasi o'zgarishining turli modellari xos bo'lib, ikkinchi va to'rtinchi hamda uchinchi va to'rtinchi morfemalar tushiriluvchi ikki model sermahsul hisoblanadi. Ikkinchi turda murakkab qisqartirilgan so'zlar ikkinchi, to'rtinchi va beshinchi morfemalar tushiriluvchi model orqali hosil qilinadi.
^FHÖ^S.® - ty HÉ^ xorijiy, qo'llab quvvatlamoq, ko'mak; tyW xorijiy madad; tyFHÉ^^^ - tyhHfô xorijiy, ^^ kapital, mablag', resurs; ty^ xorijiy kapital; ^^H^^ - BirlashganMillatlat Tashkiloti Bosh Assamleyasi>
- Xavfsizlik ittifoqi>
Quyida morfemali kontraksiyaning "tushirish" usuliga oid ba'zi qisqartmalarni ko'rib
chiqamiz. Ushbu usulning mohiyatida so'z birikmasining maxsus nom, nominatsiyani anglatuvchi qismini qoldirib, qolgan qismini tushirishni nazarda tutiladi.
^ ^ ^^^^ ■^ Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti ffi^MMM^ Butunjahon Savdo Tashkiloti> "KWM^ (WTO);
XitoyXalq QutqaruvArmiyasi> ^HÀ^^tyb^^ft^ Xitoy xalq xorijiy mamlakatlar bilan do'stlik uyushmasi
ft;
^HÀ^^tnft^^i^ Xitoy xalq siyosiy konsultativ ittifoqi> (^H "butun
mamlakat");
^H^H&I^ Butunxitoy kasaba uyushmalari federatsiyasi> ^^; ^HÄ^^ Xitoy Kommunistikpartiyasi> ^Ä;
^ HÄ^^ ^^^^^ Xitoy Kommunistikpartiyasi Markaziy qo'mitasi> ^Ä1^^;
5 И.Войцехович, А.Ф.Кодрашевский. Общественно-политический перевод. M., «Муравей», 2002 г., стр.61
850
I.D.Klenin morfemali kontraksiyaning turfa ko'rinishi xususida quyidagi fikrlami aytib o'tadi: " kontraksiya natijasida, odatda, muvaqqat, noturg' un, fonetik butunlik va shaklga ega bo'lmagan (talaffuz qilinganda birinchi va ikkinchi komponent orasida to'xtalish mavjud) terminologik jamlanmalar (kompleks) vujudga keladi, shunday bo'lsada, muomalada ulardan doimiy foydalanish natijasida leksikalizatsiya imkoniyatini inkor etmaydi"6. Ko'rinib turibdiki, murakkab qisqartirilgan so'zlar xitoy tili leksik lug'atida kun sayin mustahkam o'ringa ega bo'lib kelmoqda. Xususan, publitsistik matnlarda ulardan keng foydalanish muloqot doirasining kengayib borayotganidan dalolat beradi.
Publitsistik matnlarda murakkab qisqartirilgan so'zlar shaklan tuzilishi oddiy so'zlar bilan o'xshash bo'lsada, aksariyat hollarda murakkab ma'nolarni ifodalaydi. Murakkab qisqartirilgan so'zlar o'ziga mos keladigan to'liq so'z birikmalari bilan bir qatorda qo'llanadi. Zarurat tug'ilgan hollarda og'zaki va yozma muomalada to'liq so'z birikmalari ishlatilishi ham mumkin. Ko'pincha murakkab qisqartirilgan so'z o'zining mos keladigan to'liq shaklini muloqotdan chiqarib yuboradi, shunda uning to'liq shaklini faqat ma'lumot beruvchi materiallar yordamida tiklash mumkin. Morfemali kontraksiya hodisasi abbreviatsiyaning o'ziga xos ko'rinishi bo'lib, xitoy tilida boshqa til sistemalaridan farqli ravishda elementar birliklarning morfologik va semantik xususiyatlariga tayanadi, shuning uchun chuqur va kengroq chegaralarni qamrab oladi. Qisqartma so'zlarning yuzaga kelishi vatqni tejash zaruriyati hamda maksimal miqdordagi ma'lumotni minimal hajmli vositalar orqali yetkazishga intilish bilan bog'liq. REFERENCES
1. Войцехович И., Кодрашевский А.Ф. Общественно-политический перевод. - М., «Муравей», 2002 г. - 185c.
2. Горелов. В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение,1984. -370с.
3. Кленин И. Д. Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке. -Вопросы языкознания, 1975, №2, стр.96-97.
4. Кубрякова Е.С. Что такое словообразование. - М.: "Наука ", 1965. - 254с.
5. Li Xinzun, Xun Liangfen. 1986. 410 Ш.
6. Ren Xueliang. Ш^^Й. - 1981. 278 Ш.
7. С Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.
8. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).
9. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов Х^й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).
10. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.
11. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.
12. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.
6 Кленин И. Д. Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке. - Вопросы языкознания, 1975, №2, стр.96-97.
13. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.
14. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.
15. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 1(1), 85-91.
16. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЩИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).
17. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 1504-1511.
18. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.
19. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО -ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.
20. NS Abdullayevna.±£mRfflm^¥ffl^: ШЩ^—^Ь- 87, 0
21. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.
22. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019
