CC BY
3MORFEMALI KONTRAKTSIYA jian dài TURINING IFOADALANISHI HAIQDA
d https://doi.org/10.5281/zenodo.7352190
ELMUROTOV Dovurbek Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Hashimova S.A.
This article is devoted to the study of morphemic contraction jian dai in modern Chinese.
Xitoy tilining leksik fondi doimiy o'zgarishlar jarayonidadir. Ba'zi so'zlar iste'moldan chiqib, leksik tarkibni to'ldiruvchi yana yangi so'zlar paydo bo'lmoqda. Terminologiyaning rivojlanishi XIX asrning oxiridan boshlandi va XX asrda yuqori bosqichga ko'tarildi. Natijada uch, to'rt va besh bo'g'inli ko'pgina terminlar hosil bo'lgani ma'lum. Murakkab so'zlarga qarama-qarshi ravishda paydo bo'lgan tendensiya - murakkab so'zlarni qisqartirish (morfemali kontraksiya) hodisasida ko'p bo'g'inli so'zlarni aksariyat holatlarda ikki bo'g'inli shakli hosil qilinadi1. Xitoy tilida qisqartmalar sonining tez sur'atda oshib borayotgani leksik birliklarni tavsiflash va o'rganish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Morfemali kontraksiya hodisasi rus tilshunoslaridan dastlab Y.D.Polivanov2 va I.D.Klenin3 tomonidan o'rganilgan.
Kontraksiya — ko'p bo'g'inli leksik birliklarning qisqartirilishi, ya'ni ko'p bo'g'inli so'z yoki so'z birikmasi tarkibidan muayyan morfemalarni olib tashlanishi natijasida qisqartirilgan nom yoki nominatsiyaning hosil bo'lish jarayoni demakdir. Kontraksiya orqali hosil bo'lgan so'z — murakkab qisqartirilgan so'z hisoblanadi. Morfemali kontraksiya hodisasi abbreviatsiyaning o'ziga xos ko'rinishi bo'lib, xitoy tilida boshqa til sistemalaridan farqli ravishda elementar birliklarning morfologik va semantik xususiyatlariga tayanadi, shuning uchun chuqur va kengroq chegaralarni qamrab oladi. Qisqartma so'zlarning yuzaga kelishi vatqni tejash zaruriyati hamda maksimal miqdordagi ma'lumotni minimal hajmli vositalar orqali yetkazishga intilish bilan bog'liq. Morfemali kontraksiyaning turli usullari mavjud. Murakkab bo'g'inli so'zlarda va kommunikativ so'z birikmalarida morfemalarning qisqarish usullari ma'no ifodasi va kombinatsion imkoniyatlardan kelib chiqadi. Zamonaviy xitoy tilida morfemali kontraksiyaning to'rt asosiy turi ajratiladi4: ^^ suo hé "qisqatirish", ^^ jié lûè "tushirish'\Î^^ jiän dài "almashtirish bilan qisqartirish",^© töng kuô "umumlashtirish".
Xususan, morfemali kontraksiyaning ^ jiän dài "jiandai", ya'ni almashtirish bilan qisqartirish turi yordamida joylar, shaharlarning nomlari, shuningdek, tilga mustahkam kirib qolgan atamalar tuzilgan. Bunday usulda hosil qilingan qisqartirishlar barqaror va o'z-o'zidan o'zgara olmaydi. Qisqartirishning bunday turi ikki guruhga ajratiladi5:
I. O'rnini egallash.
Birinchi guruh "o'rinni egallash" deb nomlanib, asosan, geografik nomlarda ishlatiladi. Bu turdagi qisqartirishlar geografik va tarixiy omillar ta'sirida paydo bo'lgan. Masalan, lJÜ^ shändong Shandun shahrini % lü Lu deb ham nomlash mumkin. nân jîng Nankin shahrinining nomi ^
1 И. Д. Кленин Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке // Вопросы языкознания. - М.: "Наука ", 1975. - С. 89.
2 А. И. Иванов, Е.Д.Поливанов Грамматика современного китайского языка. - М.: "УРСС", 2003. С. 34-35.
3 И. Д. Кленин Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке // Вопросы языкознания. - М.: "Наука ", 1975. - С. 89-100.
4 Li Xinzun, Xun Liangfen. Liuyu shuo zi.- ^Ш, 1986. - 9 Ж
5 Li Xinzun, Xun Liangfen. Liuyu shuo zi.- ^Ш, 1986. -320, 9 Ж
ning deb ham ataladi. ^i'H guäng zhöu Guanjou shahri -- ^ sui Sui , ^^ hu nan Hunan shahri -M xiäng kabi nomlar bilan ataladi. II. Qisqartirilgan nomlar.
Qisqartirilgan nomlar - bu qisqartirishlaming bir turi bo'lib, dastlabki so'z yoki so'z birikmasiga bevosita aloqador. Ular eng ko'p tarqalgan va strukturasi jihatidan turli-tumandir. Bu guruhga mintaqalar, mamlakatlar, shaharlar, otlarning qisqartirilgan nomlari kiradi.
1. Shaharlar, mamlakatlar, mintaqalarning qisqartirilgan nomlari.
Masalan, tiänjin - ^ jin Tianjin, ushbu misolda so'zining morfemasi tushirilib, ^ morfemasi qoldiriladi. Tianjin shahrini ^ deb ham nomlash mumkin. iM beijing- M jing, ushbu misolda Pekin shahrining nomi iM qisqartirilganda M ko'rinishiga o'tadi. M azaldan poytaxt ma'nosini bildirgan. Demak, ushbu morfema asosiy semantik ma'noni saqlab qoladi. W^ qing häi - W qing; Chinghay shahri ushbu ko'rinishda qisqaradi.
Boshlang'ich morfemani oxirgi morfema bilan birikishidan iborat bo'lgan qisqartirishlar: ^ ^A^ÄflH zhöng hua ren min gong he guo Xitoy Xalq Respublikasi - ^H zhöng guo Xitoy ko'rinishida qisqarishi mumkin , shu kabi S ^ B Ä fl H fälanxi gong he guo Fransiya Respublikasi - SH fäguo Fransiya ko'rinishida qisqaradi;
Birinchi so'zning boshlang'ich morfemasini oxirgi so'zning birinchi morfemasi bilan bog'lash: ^^i^i^^^ÄflH^W sü wei äi she hui zhü yi gong he guo lian meng- ^^ sülian SSSR; Ushbu misolda H birikmasining ^ morfemasi va
so'zining ^ morfemasi birlashib yuqoridagi qisqartirilgan ko'rinishga kelgan.
Faqat birinchi so'z qoladigan qisqartirish: ^^MlA^ÄflH luo mäni ya ren min gong he guo Ruminiya Xalq Respublikasi - luo mäni ya Ruminiya; demak, bu misolda
Ruminiya so'zi yakka holda qo'llanilishi mumkin.
Mamlakatlar nomini qisqartirishda ikki holatni ta'kidlab o'tish kerak. Birinchidan, birinchi so'zdan iborat bo'lgan qisqartirishlar eng ko'p uchraydi. Bu "birinchi so'z" - mamlakatning tarixan o'rnashib qolgan nomi bo'ladi, u to'liq nomlanishda asosiy bo'lib, go'yo to'liq nomning o'rnini bosadi. Ikkinchidan, mamlakatlar, mintaqalarning nomlari bitta morfemagacha qisqartirilishi mumkin: ^H zhöng guo - ^ zhöng ( hua ) Xitoy, MH mei guo - M mei AQSh, M
mei zhöu - M mei Amerika.
Bunday qisqartirishlarda an'anaga ko'ra ularni tushunishda anglashilmovchiliklar yuzaga kelmaydi.
2. Marshrutlar, aloqa yo'nalishlari nomlarini qisqartirish.
^^ cheng döu - ^^ künming - ^^^ cheng kün xian Chendu-Kunmin yo'nalishi; ushbu misolda Chendu ^^ cheng döu so'zining ^ morfemasi va Kunmin fl^ künming so'zidagi H, morfemasi birlashib ^^^ shaklida qo'llaniladi va ma'no o'zgarmaydi. iM beijing - ^i'H guäng zhöu - jing guäng xian Pekin-Guanchjou yo'nalishi; qisqartmasi ham
xuddi shu asosda yuzaga kelgan.
Misollardan ko'rinib turganidek, bu holda shaharning to'liq nomini qaysi komponent almashtirishi borasida yagona talablar yo'q.
3. Ismlarni qisqartirish.
1) Lavozim yoki boshqa xaraktersitikalar bo'yicha qisqartirish: ^^^^^ xi jin ping zhüxi - ^^ zhüxi - rais, ya'ni Rais Sijinpin uchragan o'rinlarda ^^ zhüxi deb qo'llash ham mumkin. Quyidagi misolning mohiyatini ham xuddi shu tariqa tushunish mumkin: MM^^S zhöuenlaizong li Bosh vazir Zhouenlai - zong li - bosh vazir; Yuqoridagi misollardan ayonki,
yuqori lavozimdagi shaxslarning ismini aytmaslik mumkin. Lavozim nomining qo'llanilishi tushunmovchilikni yuzaga keltirmaydi.
2) Familiya yoki ismni qisqartirish: wáng tíng shan - Wang Tingshan misolidan
ko'rinadiki, ismni qoldirib, familiyani aytish mumkin yoki - lao wáng - muhtaram Wang, ya'ni familiyani tushirib, ismni aytish mumkin.
Qisqartirish har qanday til rivojlanishining umumiy qoidalaridan biri sanaladi. Uning mohiyati maksimal miqdordagi ma'lumotni (ma'noviy ifoda) tilning moddiy qobig'idan (tovush va grafik shakl) minimal foydalangan holda yetkazishni ta'minlash, ya'ni tilning kommunikativ vazifasinining samaradorligini oshirishdir. Murakkab terminlarni qisqartirish semantik chegaralash orqali erishilib, nisbatan muhim semantik ma'noga ega bo'lgan komponentlarni tushirib qoldirmaslikni taqozo etadi. Shu tariqa tilning kommunikativ imkoniyatlarini oshirish uchun ba'zi elementlarni tushirish mumkinligi berilayotgan axborotning qiymatini yo'qotmay keng shakldan qisqargan shaklga o'tishda ko'rinadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI (REFERENCES)
1. Xashimova S.A. Xitoy tilida so'z yasalishi. - T.: 2012. - 250 b.
2. Горелов. В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение,1984. -370с.
3. Фролова О. П. Словообразование в терминологической лексике современного китайского языка. - Новосибирск, 1981. - 132с.
4. Кленин И. Д. Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке // Вопросы языкознания. - М.: "Наука ", 1975. - С.89-99.
5. Семенас А.Л. Лексика китайского языка. - М.: Восток и запад, 2005. 320с .
6. Li Xinzun, Xun Liangfen. ШиШ^. 1986. 410 b.
7. С Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.
8. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).
9. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов XI-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).
10. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.
11. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.
12. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.
13. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.
14. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.
15. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 7(1), 85-91.
R
О
16. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).
17. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 1504-1511.
18. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.
19. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.
20. NS Abdullayevna.
М^П-Мг, 87, 0
21. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.
22. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019
