CC BY
10УДК 37:378:82(061.8)
Н. Я. Савщкая, старшы выкладчык (БДТУ)
ПРЫЯРЫТЭТЫ ВЫХАВАННЯ ГАРМАН1ЧНА РАЗВ1ТАЙ АСОБЫ НА ПРЫКЛАДЗЕ ДЗЕЙНАСЦ1Л1ТАРАТУРНАГА КЛУБА «ВЕТЛ1ЦА»
Прадстаулены артыкул прысвечаны прыярытэтам выхавання гармашчна развггай асобы на прыкладзе дзейнасщ лггаратурнага клуба «Ветлща», яш працуе у БДТУ больш за 15 гадоу. Ау-тар дае агульную карщну шрункау творчай працы у клубе. Адмысловая увага звяртаецца на вы-хаванне патрыятызму, талерантнага стаулення да людзей старэйшага пакалення, на духоуна-маральнае, эстэтычнае, моунае развщцё асобы. У якасщ шюстрацьп разгляданай тэмы прыведзе-ныя цытаты з вершау розных аутарау, апублжаваных у сёмым лггаратурна-мастацшм альманаху «AVE», выдадзеным у БДТУ у 2012 г.
The article dwells upon the priorities in training of harmonically developed personality on the example of literary club «Vetlitsa» existing at BSTU more than 15 years. The author highlights the main
published in the seventh literary miscellany «AVE».
Уводзшы. Вядома, што кожны чалавек ёсць тое, што дала яму прырода ад нарацжэння, ул1ч-ваючы умовы пражывання i выхавання. Атрымль ваючы вышэйшую адукацыю, шматлшя студэн-ты ¿мкнуцца самастойна удасканальвацца, пазна-ваць сусвет i сябе у сусвеце, разв1ваць свае здоль-насщ, шукаць аднадумцау, 6ni3Kix па штарэсах людзей. Тыя, хто любяць прыгожае шсьменства, шшуць вершы i праза1чныя творы, спрабуюць ра-бщь мастацюя пераклады, змогуць знайсщ бл1з-Kix па творчасщ людзей у лпаратурным клубе «Ветлща», яю працуе у БДТУ 15 год. Па вышках разнастайнай дзейнасщ клуба выдаецца лтгара-турна-мастацю альманах «AVE», яю мае i другую назву, якую можна прачытаць як «Адраджэнне. Вера. Еднасць». Выдацзена 7 нумароу альманаха, у яюх нацрукаваны творы рознай тэматыю i розных жанрау звыш 500 чалавек. Звяртаючыся да тэмы выхавання гармашчна развпай асобы, пра-анашзуем некаторыя паэтычныя творы аутарау сё-мага альманаха, яю выйшау з друку у 2012 годзе i змяшчае творы 69 аутарау. У гэтых творах, на нашу думку, шматбакова адлюстравана сённяшняе жыццё, пачуцщ i памкненш малацых людзей.
Асноуная частка. У клуб кожны пры-ходзщь са CBaiMi думкаш, перажыванням1, ба-чаннем i разумением свету, з набалелым, жада-ным або страчаным, са смуткам або з радасцю.
Kani чалавек гатовы вынесщ сваю творчасць на прысуд шшых, значыць, ён л1чыць, што яго варта паслухаць, сам гатовы выслухаць прысут-ных i, як губка, y6ipae тое, што ад душы прапа-нуюць члены клуба. Адбываецца тэматычнае, эмацыянальнае, вобразнае, эстэтычнае, лекич-нае, моунае узбагачэнне асобы, яе гармашзацыя. I тут важны не столью узрост, колью адкрытасць душы, гатоунасць чалавека да успрыняцця но-вага, прыгожага, щкавасць да думак i памкненняу шшых людзей.
issued at BSTU in 2012.
У клубе судакранаюцца сваёй творчасцю людз1 розных узроставых катэгорый i сацыяль-нага статусу. Можна сказаць, што адбываецца сувязь пакаленняу, узаемнае узбагачэнне вопы-там, мудрасцю, з аднаго боку, i ¿мпэтам, новым свежым поглядам на жыццё i падзе1 - з другога. Хоць вядома, што кожнае новае пакаленне ро-бщь новы крок наперад, тым самым робячы не-магчымым юнаванне поунага паразумення па-м1ж бацькам1 i дзецьм1, пам1ж старым i новым.
Сучасную моладзь называюць пакаленнем next, што у перакладзе з англшскай азначае наступим. Пакаленне щзе наперад, таму щэалы моладз1 адрозшваюцца ад бацькоусюх. Зараз моладзь не жадае быць падобнай да каго-не-будзь, бо у большасщ сваёй л1чыць, што не ic-нуе людзей щэальных, а быць падобным да чалавека з недахопам1 не хоча. Таму л1чыць за лепшае удасканальваць сябе i шануе сваю ¿нды-вщуальнасць. I гэтае сённяшняе пакаленне - бу-дучыня свету. Каб гэты свет юнавау далей, варта рабщь усё неабходнае, каб моладзь стварала, удасканальвала i умацоувала свае щэалы i не адыходзша ад ix, не страцша ¿мкнення да свай-го развщця. Сустрэчы у клубе з людзьм1 старэйшага пакалення i ix творчасцю спрыяюць выхаванню талерантнасщ да гэтых людзей, па-Bari да ix жыццёвага лёсу, паразумення.
На думку MHorix, моладзь дэградуе. 1нтэрнэт, вялшая колькасць не 3yciM станоучых каналау на тэлебачанш - усё гэта не дапамагае моладз1 раз-в1вацца, а наадварот, адсутнасць ярюх станоучых вобразау, прыгожых узаемаадносш нясе расчараванне у жыцщ, недавер да людзей, часта фарм1руе жорсткасць, сее у душы злосць.
Сённяшняе зло не заусёды можна зразумець. Яно узшкае раптам, без бачнай прычыны. Можна сказаць, што сёння светам Kipye незшшчаль-нае зло, якое ператварае людзей у марыянетак,
як^я не бачаць заганы у тым, каб рабщь зло, а шшыя нават не зацумваюцца, што яны робяць -дабро щ зло. Лесвщца быцця, заклшаная ¿м-кнуцца у неба, да Горшх вяршынь, вядзе ушз, у антысвет. Душам1 мнопх людзей авалодваюць злыя думю, яюя усяляюцца у ¿х щшком 1 м1ж-вол1. I нават той, хто застаецца сацыяльна ак-тыуным, свае адносшы з навакольным1 людзьм1 выстройвае не з любов1 да ¿х, а з нелюбовь Мож-на сказаць, што усе гэтыя асобы адзначаны адной якасцю - пачуццём адзшоты, паколью не адчуваюць праяуленай да ¿х щкавасщ ¿, мабыць, не спадзяюцца, што да ¿х нехта можа паставщца з любоую I защкауленасцю.
Некаторыя аутары бачаць зло I у свеце, I у сабе, зацумваюцца, щ ёсць магчымасщ у чалавека нешта у сабе змянщь дзеля таго, каб стаць леп-шым, каб паслаць дабрыню у наваколле 1 каб ат-рымаць яе у адказ. Некаторыя ж жывуць напружа-ным душэуным жыццём, 1 1х энерпя можа быць сюравана на карысць грамадства або на сама-сцвярджэнне у грамацстве. Тыя, хто змагаюцца са злом, вырастаюць як асоба. Аптым1зму дацаюць радо з вершау членау клуба: «Крыуду / злосцъ пе-рамеле жыцця жорсткг млын», - тша студэнтка 5-га курса Таццяна Мяняйлава. А студэнтка 4-га курса Вольга Адамов1ч сцвярджае: «У в{ры дзён заблукацъ не змагу, / Бо дзесьщ стогне, крычыцъ сумленне, / I зноу устану, / зноу упаду, / Але з надзеяю на збауленне». Упэунены у сва!х с1лах у барацьбе са злом асп1рант М1ха1л Дзядзенка: «Не сломать меня судьбе, / Я пройду и через тьму». А выпускнща В1кторыя Татарчанка дае парацу, як пазбав1цца ад зла: «Согрев других теплом, никогда не заболеешь одиночеством и злом» [1].
Творы аутарау клуба «Ветлща» дазваляюць гаварыць пра разнастайнасць \ шматабл1чнасць аутарск1х ¿нтарэсау, пра разнастайнасць эстэ-тычных 1 этычных пазщый, стылёва жанравае багацце, шырок1 тэматычны дыяпазон.
Тэмы кахання 1 звязаныя з ¿м тэмы вернасц1 I здрады, бацькоу I дзяцей, чалавечай адз1ноты I людской еднасц1, п'янства, пошласц1, мараль-най разбэшчанасц1, чалавечнасщ, радаводнага дрэва чалавека, будучын1 чалавецтва прыцягва-юць увагу сваёй шматграннасцю. Можна адзна-чыць, што у кожнага аутара свой жыццёвы во-пыт, тэмперамент, светапогляд, глыб1ня адука-цы1 1 культурны дыяпазон, закладзены бацька-м1, школай, навакольным асяроддзем, СМ1.
Ёсць творы, у ¿нтанацыях як1х гучыць хрысц1-янскае спачуванне 1 шкадаванне чалавека, якому так нялёгка ж^1вецца у сённяшн1м апакашптыч-ным свеце. I аутары вераць у Бога, спацзяюцца на яго дапамогу I ласку, але чалавеку самому трэба зраб1ць першы крок насустрач, пра што I сцвярджае Вольга Адамов1ч: «Бог нас шукае, нас ён ча-кае, / А часта проста насустрач бяжыцъ».
Kari чытаеш вершы маладых, узн1кае адчу-ванне, што мнопм удаецца стварыць пэунае па-этычнае поле, у якое можна акунуцца: акунуц-ца у стых1ю маладосщ з яе пошукам1 сябе i свайго шляху, з яе жаданнем унутранага разня-волення, з непрыкаянасцю i прагай кахання. «Не аслабеюцъ рую-крылы каханне нашае тры-мацъ», «з нябёсау улюбёным1 вачам1 глядз1ць на закаханых Бог», - nima Святаслау Фшатау. «Я чытаю цябе па вачах: па-другому чытацъ не-магчыма», - канстатуе Юл1я Швайкоуская. «Ты знайдз1 мяне у натоупе шалёным, правядз1 мяне цераз шлях у зорах», - звяртаецца да любага Ганна Кул1кова. 1ншыя адчуванш у Пал1ны Ку-зьм1цкай: «Я - дочь сотни противоречий, а можно... просто любовь», «Я не знала, что так легко научиться летать без крыльев». Ка-цярына Ц1това: «Няхай сябрам1 зваць не адва-жуся, усё адно за ix аддам жыццё», «Ты её обещал бесконечно любить, но словами лишь всё и осталось», «Две души так в одну и не слились и теперь обездушена я». A Mixain Дзядзенка сцвярджае, што «выше птиц и богов лишь вера в любовь». Сяргей Мацш л1чыць, што «не кгла-метры робяць межы, а нелюбоу».
Важным складшкам гармашзацьп асобы з'яуляецца выхаванне умення бачыць, разумець i адчуваць прыгожае. Эстэтычная прырода чалавека увогуле - здольнасць бачыць i адчуваць прыгожае i проста патрэба у харастве, бо, як свярджау 3. Бядуля, «хараство - мац1 жыцця, к1раун1цтва дабра i прауды» [2].
Творы розных аутарау, яюя гучаць падчас прэзентацый або друкуюцца у альманахах «AVE», успрымаюцца з ц1кавасцю i прытоеным чаканнем новага вобраза, слова, фразы, дэтат, метафары, раскрыцця сэнсу чалавечага быцця, узаемааднос1н. Акрамя усяго ¿ншага - гэта чу-жы вопыт. А нам часта не хапае для роздуму i успрыняцця жыцця чужога вопыту. Не ведаць думак i памкненняу ¿ншых - гэта усё роуна як жыць с1ратой. А з творау шшых аутарау кожны вынесе штосьц1 важнае для сябе. Адз1н чалавек, як бы актыуна ён Hi жыу, HiKoni не зможа уба-чыць, зведаць, адчуць, спазнаць усю разнастайнасць свету. У любой творчай асобы заусёды шмат пытанняу, на яюя яна шукае адказ. I кат знойдзецца адказ на пытанне, кал1 убачыш ау-тарскую знаходку у слове, пастауленым у пэу-ны кантэкст, кал1 успрымеш тактоуную параду, вопыт другога чалавека, то ён акрыляе, дадае аптым1зму, гармашзуе асобу, ураунаважвае яе, узбагачае i лекуе.
Важнае месца у дзейнасщ клуба займае эстэ-тычнае выхаванне. Прыгажосць адыгрывае вя-дучую ролю у самарэгуляцы1 унутранага свету асобы, складаючы сутнасць сэнсавай напоуне-насщ чалавечага быцця. Ачышчаючы ад адмоу-
ных эмоцый, яна пазпыуна уздзейшчае на фар-м1раванне аптымютычнага светауспрымання.
Разв1ваючы, удасканальваючы эстэтычныя здольнасщ, творчая асоба займаецца складанай унутранай працай у сваёй душы - яна культывуе эстэтычнае пачуццё, самаствараецца, самавы-хоуваецца, працуючы на творчасць. Можна ска-заць, што асоба нараджаецца I разв1ваецца праз усведамленне эстэтычнага патэнцыялу рэчаю-насщ 1 уласных творчых здольнасцей. I можна сказаць: «Улыбнись - как магнит ты притянешь улыбки, / Невозможное станет прекрасным возможным, / Тебя ждут миллионы солнечных дней», «Я поверила в солнце, не видя его, / И оно из-за тучи мне улыбнулось», - так I хочацца усм1хнуцца, прачытаушы гэтыя радю Юли Кгрылавай. Прыгажосцю 1 фшасаф1чнасцю напоунены радю ветэрана працы Галшы Лукшы, якая з здавальненнем выступае у студэнцкай аудыторьи, дэманструючы багацце \ пргажосць беларускай мовы: «Блукае поуня па кватэры, / Пяшчоту сазывае», «Бель разлажылася на краскг, / Як векавечнасць на гмгнент, / Як дабрыня людзей на ласю, / Як народ на пакален-т, / Як фантаз1я на казю, / Як /дэя на памкнен-нг». Студэнтка Верашка Страков1ч, адзначаючы, што «мы - часть огромнейшего мира», што «жизнь бывает наша тоньше волоса», сцвярджае: «Ведь чудеса приходят к тем, / Кто верит в них и говорит об этом всем», «Кто-то сам своим силам подивится», I запрашае: «Поднимись наверх и ощути свободное / Чувство красоты и небо непреклонное».
У кожным чалавеку трэба шукаць \ зна-ходзщь чалавечае, гуманнае. Гумашзацыя - гэта давол1 сур'ёзная праблема ва умовах, каш усё большыя абароты наб1рае тэхнщызм. У тэхшч-най ВНУ тым больш актуальна разумець, што вельм1 важна разв1ваць маральна-этычныя \ эстэтычныя пачатю у маладым чалавеку, выхоуваю-чы не толью спецыялюта, але \ гармашчна развь тую асобу, чаму спрыяе дзейнасць клуба.
У наш поуны выкшкау час беларусю вучоны Пётр Ншценка распрацавау мацэль станаулення наанасфернага грамадства як новай светапогляд-най канцэптуальнай парадыгмы жыццядзейнасщ чалавека у ¿мя захавання духоуна-маральнай гармони I развщця самога чалавека, прыроды, грамадства 1 Космасу у XXI ст. Ён л1чыць, што тэхнагеннае развщцё цывшзацьи разам з шшы-м1 наступствам1 прывяло да крызюу духоунасщ чалавека, 1 выжыванне цывшзацьи, захаванне б1ясферы магчыма толью пры умове гармашза-цьи узаемаадносш чалавека, грамадства I прыроды, дзе «каштоунасцю I самакаштоунасцю гра-мадскага узнаулення становяцца Чалавек I Пры-рода... пры захаванш сваёй натуральнай пста-рычнай, духоунай 1 матэрыяльнай культуры»,
прычым адзначае, што духоуныя якасщ у парау-нанш з матэрыяльнай культурай вечныя [4].
I сапрауды, пераадоленне пагроз стабшьнаму юнаванню чалавецтва магчыма на аснове гума-шстычнай пераарыентацьи развщця чалавека I соцыуму. Важным мехашзмам пры гэтым выступае мэтанаюраванае фарм1раванне у молацз1 гу-машстычнага светапогляду, якое «павшна быць заснавана на ведах пра чалавечае у чалавеку, I патэнцыяле чалавека (ф1з1чным, пс1х1чным, ду-хоуным) 1 сродках узыходжання да Яго, спецы-ф1чным становшчы чалавека у свеце 1 яго адказ-насщ за захаванне жыцця у Сусвеце» [5]. Остэ-маутваральным элементам гэтага працэсу з'яу-ляецца рэашзацыя патрэбнасщ чалавека у вызна-чэнш сэнсу свайго юнавання 1 прызначэння. Варта адзначыць, што кожны шукае адказы на пытанш, яюя ён ставщь сабе сам 1 яюя яму ставщь жыццё, 1 ¿мкнецца знайсщ правшьны адказ 1 зрабщь правшьны выбар у залежнасщ ад прыхь льнасцей, маральна-эстэтычных установак, сту-пеш адукаванасщ I валявога фактару.
Анатзуючы творы аутарау апошняга выпуску альманаха, бачым, што на шляху мала-дых людзей паустае шмат цяжкасцей 1 выпраба-ванняу, яюя яны пераадольваюць, дз1вяцца сва-¿м сшам, з аптым1змам глядзяць у будучыню, прапануючы свае рэцэпты гармони асобы, соцыуму, свету: «Сильный всегда впереди, / А слабый ищет оправданье» (Мшалай Вырко); «Хочу быть голодным всегда, а не сытым», «Не хочу быть ручьём, что впадает в болото», «Необходимо в едином пространстве / Вырастить новых счастливых людей» (Анатоль Касянчук); «Того, кто молчит - забывают, / А кто говорит, того бьют», «Горад сонца / горад агню, / Горад, што перайначвае сэрцы, / У далжатным маучанм стаю, / Каб пачуць, як жыццё яго б 'ецца», «Век неизвестный, непонятный, / Волнует многих он людей» (Аляксандр Астапчык); «Заусёды казка - гэта немагчыма» (Люсшэ Аруцюнян); «Не каждому дано понять, / Что зримо в нём, и то, что мир скрывает» (Васшь Васшьцоу); «Эта жизнь что-то да значит, / Просто умей разгадать загадку», «Я хочу белорусского неба, / Чтобы рот расплывался в улыбке» (Палша Вшава); «Пламя и лёд не обвенчать, / Добрым для всех не стать», «Душа и плоть - огонь и лёд, / У них свой путь - идти вперёд» (М1хаш Дзядзенка); «Что мы считаем мгновеньем, / Есть бесконечности звон» (Аляксандр Кабайла); «Ведь деньги важны, но еще для успеха / Нужна голова, на плечах голова... », «Толью у руху ¡снуе жыццё, / Толью ён ратуе ад змкнення», «Шматзначнасць нашага жыцця / Нам ёсць крышцай невычэрпнай» (Сяргей Мацш); «Сумленне - духу уладар» (Галша Лук-ша); «Кал1 ёсць, што сказаць - не маучы!»,
«Не пачуеш у маучант хлуст» (Таццяна Мяняй-лава); «Я молча говорю, недвижимо творю / И мир вокруг себя меняю» (Кацярына Ц1ханкова); «А на небе анёл мой дз!вщца: / Яздолена узысщ / Па прыступках крывавых на мыл1цах» (Юл1я Швайкоуская).
Што да патрыятычнага выхавання, то у су-часных умовах гэта давол1 складаны працэс, у яюм важна звярнуць увагу на сям'ю, на пачуццё прыналежнасщ да свайго роду, усведамленне ся-бе як прадаужальшка сям'1, караш якой зна-ходзяцца у далёюм м1нулым. Патрыятычнае вы-хаванне немагчыма без паважтвых адносш да малой радз1мы, да традыцыйных духоуных каш-тоунасцей, без грамадзянскай пазщьи, моунай культуры асобы, без ведання роднай мовы 1 паважтвых да яе адносш. У клубе шмат студэнтау, у яюх сфарм1равана пачуццё патрыятызму. I яны сам1 прамауляюць пра любоу да мащ, баць-ю, бабул1, дзядул1, да дзяцей, братоу I сясцёр, мараць пра шчасл1вую будучую сям'ю, утульны дом, шукаюць свайго адзшага - аднадумца, сяб-ра, каханага, будучага бацьку будучых дзяцей. Добра, кат яны прамауляюць пра сямейныя каштоунасщ I традыцьи, паказваючы свае адно-сшы, свае веды 1 даючы прыклад тым, хто па нейюх прычынах гэтага вопыту 1 ведау пра сям'ю не мае. Некалью радкоу з сёмага альманаха для прыклацу: «Дзщя уздыхае / щхенъка стцъ, / Даверыушы мацг жыццё, / Яна ж як анёлак ста-щъ, / Ахоувае сна забыццё» (Вольга Адамов1ч); «Любще маму, шануйце яе, / Кажыце ёй словы любов1 свае» (Дзмпрый Думны); «Дзяцты смех -вада на промм» (Гатна Лукша).
Сапраудны патрыятызм не можа быць шша-моуным. Каб абудзщь яго, падчас Вялшай Ай-чыннай вайны нават цэнтральная савецкая газета «Правда» змясцша у першыя дш вайны верш Якуба Коласа без перакладу. Партызансюя газеты 1 лютоую таксама у большасщ был1 бела-рускамоуным1.
Мы ведаем, што наша мова нясе менталь-насць высокай культуры, 1 менав1та актыуныя носьбпы беларускай мовы з'яуляюцца асноу-ным1 стваральшкам1 беларускай культуры 1 мастацтва. Дарэчы, беларуская мова I беларус-кая паэз1я - адны з самых мшагучных 1 прыго-жых у свеце, а нашу Беларусь называюць кра> най паэтау. Мабыць, гэта сапрауды так, кат то-лью у БДТУ столью паэтау знайшлося, лепш сказаць - праявшася, бо дакладна вядома, што шшуць вершы значна больш студэнтау. Вось некалью радкоу, прысвечаных Беларус1 1 тэме Вялшай Айчыннай вайны. Варта адзначыць, што шосты выпуск альманаха (у дзвюх кипах) цалкам складаецца з творау ваеннай тэматыкг «Все зовут её войной, но только знай, / Что даже ей не удалось / Тех, кто сражался за люби-
мый край» (Валерыя Крукава); «Я иду по кварталам, выросшим / На костях, обточенным временем, / И врастаю затоптанным семенем, / У дороги времён выпавшим» (Аляксандр Хола-дау); «Прыгожая наша крата / Абняцъ, пры-гарнуцъ бы, схавацца б у ейных палёу канюшы-ны» (Таццяна Мяняйлава); «Ужо колъкг зггнула прарокау, / Каб даказацъ, што беларус абраны Богам / Для святасщ, да справядл1васц1 i Mipy» (Святаслау Фшатау); «Найлепшыя у свеце, на цэлай планеце Бацъкава слова, матчына мова!» (Марыя Ц1ханов1ч); «Ганаруся я мовай пявучай, / Бусел крылы над ёй уздымае. / I завецца яна беларускай, / Мовай роднага краю» (1рына Шар-кель); «I вецер кл1ча зноу у наваколле, / Дзе час i мара ткуцъ паркалъ» (Юл1я Шэмель).
Заключэнне. Прыярытэтам1 выхавання гармашчна разв1тай асобы у лп-аратурным клубе «Ветлща» з'яуляецца увага i павага да чала-века, развщцё здольнасцей, пошую эстэтычнага щэалу, моунае развщцё i удасканаленне асобы. Гэта i духоуна-маральнае, i грамадзянска-патрыятычнае выхаванне. Вышкам гэтай працы з'яуляюцца выдадзеныя зборы лепшых л1тара-турных творау, падрыхтаваныя камп'ютарныя зборнЫ уласных творау студэнтау, удзел у выставах, л1таратурных i навуковых конкурсах, удзел у л1таратурных вечарынах, сустрэчах з ni-сьменшкам1, у акцыях для ветэранау, выступ-ленн1 на шматл1к1х сустрэчах у студэнцюх трупах, школах, на канцэртах.
Гарман1зацыя асобы адбываецца праз рас-крыццё душы, праз абмен творчым i жыццёвым вопытам, эмоцыям1, новым бачаннем свету, праз узбагачэнне асобы разнастайным вопытам шшых людзей (жыццёва-падзейным, эмацыяна-льным, эстэтычным), узвышэнне словам, харас-твом i любоую праз сувязь пакаленняу, праз разумение неабходнасщ пераймання вопыту, тра-дыцый, глыб1ннага сэнсу жыцця, вечнага таго стрыжня, на яюм трымаецца свет веры, дабра, любов1, ахвярнасц1, сяброуства, спачування i узаемадапамоп.
Л1таратура
1. AVE (Адраджэнне. Вера. Еднасць): л1т.-маст. альм. / склад. Н. Я. Савщкая. - М1нск: БДТУ. - Вып. 7. - 2012. - 285 с.
2. Бядуля, 3. Збор творау: у 5 т. Т. 5 / 3. Бя-дуля. - MiHCK, 1989. - 394 с.
3. Ннкнтенко, П. Г. В поисках планетарной гармонии / П. Г. Никитенко // Беларуская думка. - 2012. - № 12. - С. 29.
4. Позняк, А. В. Формирование у учащихся навыков созидательного преобразования себя и действительности / А. В. Позняк // Адукацыя i выхаванне. - 2012. - № 12. - С. 37.
Пастуту 12.03.2013
